De Gids. Jaargang 151

[p. 930]

Koos van Weringh
De stad: criminaliteit en samenleving

In de tijd dat ik nog hoogleraar in de criminologie aan de Universiteit van Amsterdam was, gebeurde het met enige regelmaat dat ik werd gebeld door de moeder of vader van een student(e). Zij gaven te kennen het voornemen te koesteren hun dochter of zoon te bezoeken, maar hadden over Amsterdam zoveel ongunstige berichten vernomen dat ze niet wisten of zo'n reis wel verantwoord zou zijn. Wat ik daarvan vond.

Het stellen van die vraag bracht mij steeds opnieuw in verlegenheid. Wat zou het antwoord moeten zijn? Garanderen dat het echtpaar Janssens op het Damrak niet beroofd zou worden, kon ik niet. Maar zeggen dat het in Amsterdam allemaal wel meevalt, kon ik evenmin: alleen al de gedachte dat er juist dan iets zou gebeuren. ‘Maar u bent toch criminoloog!?’ riep een verontruste moeder een keer in het toestel, enigszins vertwijfeld.

De zekerheid waarnaar mensen verlangen kan de wetenschap niet aanreiken en zeker niet als het gaat om een verschijnsel dat als criminaliteit te boek staat. Het voorbeeld van die opbellende ouders laat zien hoe ingewikkeld een schijnbaar eenvoudig probleem is. Het stelen van een radio uit een auto, iemand beroven van een tas, het ‘lenen’ van een fiets, dat zijn vormen van gedrag die overzichtelijk zijn. De abp-affaire zit veel gecompliceerder in elkaar.

De burger die het slachtoffer wordt van een straatoverval, die haar of zijn fiets kwijtraakt, die wordt bedreigd door een drugverslaafde die geld nodig heeft of merkt dat zijn auto wéér opengebroken is, die heeft alle recht van de wereld zich daarover op te winden. Die mensen klagen terecht over onveiligheid op straat, wat zij daarover te vertellen hebben is authentiek: het is hen overkomen. Ik spreek uit ervaring: begin september 1987 werd ik in het Amsterdamse metrostation Wibautstraat overvallen door drie jonge, zwarte mannen die het op mijn schoudertas voorzien hadden. Zij slaagden weliswaar niet in hun boze opzet, maar ik moest mij wel bij de eerste hulp in een ziekenhuis vervoegen.

Hoe groot is de kleine criminaliteit?, om even de vraag uit een advertentie van een Nederlands dagblad te herhalen. Maanden na die overval werd ik 's nachts wakker om te constateren dat ik met gebalde vuisten in bed zat. Mijn rechterarm kon ik lange tijd niet zo gebruiken als ik dat gewend ben. Na twee uur achter de schrijfmachine was het voor een verdere dag weer voorbij. Kleine criminaliteit... ik heb vaak moeten denken aan de uitvinder van deze volksmisleidende uitdrukking: waarschijnlijk iemand achter een fraai bureau met geleende kunst aan de muur van zijn representatieve vertrek. Wat mij betreft wordt hij (een zij zal het toch niet zijn?) aangeklaagd wegens het verspreiden van valse voorstellingen over wat voor veel mensen treurige werkelijkheid is.

Wat ik zeggen wil is dat het slachtoffer van deze vormen van crimineel gedrag zich mag opwinden over de onveiligheid op straat, dat is voor haar of hem een ‘grote zaak’. En dat is het eveneens voor de naaste omgeving. Ik hield een keer een lezing in een Amsterdams bejaardenhuis kort nadat een oude dame bij

[p. 931]

het halen van haar uitkering op een postkantoor in de buurt beroofd was. De aanblik van die geschokte en zich bedreigd voelende toehoorders vergeet ik niet gauw. Trouwens toen ik midden in de nacht thuis kwam uit het ziekenhuis was het voor mijn huisgenoten ook niet een ogenblik van vreugde over ‘ons Amsterdam’. Zij stonden oog in oog met een gehavende.

Aan de onveiligheid op straat zit naast deze ‘echte’ kant ook een ‘oneigenlijke’. Het thema beheerst de publieke opinie als weinig andere. Iedereen praat erover, uit de media is het niet meer weg te denken, in de politiek is het alomtegenwoordig. Regelmatig zien we foto's in de krant waarop een aantal kamerleden zich in bedreigde stadsgebieden waagt, al of niet in tegenwoordigheid van een hoge politiefunctionaris. Zij nemen kennis van de onveiligheid op straat, om daarna aan de ministers van binnenlandse zaken en justitie hun verontrusting over te brengen in een vraag die vooral hun achterban met de nodige moed moet vervullen. Dat wil nog niet zeggen dat de bezorgde geluiden die politici uiten met de werkelijkheid van de beroofde of overvallende te maken hebben.

Aan de reeds vermelde ouders van studenten heb ik steeds gevraagd of zij zelf met het verschijnsel criminaliteit te maken hadden gehad. Was er bij hen ingebroken, waren ze op straat overvallen? Dat bleek nooit het geval geweest te zijn. Veelal woonden zij in kleine dorpen waar de burgerij een rustig leven leidde. Hun ongerustheid was gebaseerd op ‘vanhoren-zeggen’. Soms werd verwezen naar de resultaten van een opinie-onderzoek, waaruit dan zou blijken dat het met de veiligheid droevig gesteld was. Ik kan er hier niet uitvoerig op ingaan, maar ben van mening dat die onderzoeken (of wat daar dan voor doorgaat) er eerder toe bijdragen gevoelens van onveiligheid te vergroten dan dat zij een enigszins objectieve graadmeter zijn voor datgene wat onder de bevolking leeft. In het wereldbeeld van veel mensen is geweld een zo normaal onderdeel geworden, vooral door wat zij op de televisie zien (hoeveel kan de zendtijd verminderen als de politieseries er worden afgetrokken?) dat niemand snel op de gedachte komt dat het met de onveiligheid wel meevalt.

Er schijnt een algemene behoefte te bestaan om te klagen en te zeuren over dingen waarmee geen directe ervaring is opgedaan. Waaruit die behoefte voortkomt zou ik niet precies kunnen zeggen, maar zij bestaat en heeft met betrekking tot de criminaliteit grote verbreiding gevonden. Misschien worden gevoelens van onbehagen geuit in het gepraat over grijpbare zaken. Een kruidenier die met een honkbalknuppel in elkaar wordt geslagen, dat kan iedereen zich voorstellen, maar een atomaire ontploffing?

De onveiligheid is ook een belang geworden. Politiek gezien wanneer de dames en heren politici op het thema inspelen in hun verkiezingscampagnes. Zij beloven veiligheid als zij aan de macht gebracht worden. En als zij aan de macht gekomen zijn, verminderen zij de sterkte van de politie, want een ander gaat over de financiën. De tegenwoordige minister van justitie, F. Korthals Altes is de naam, heeft in De Telegraaf van 20 augustus 1986 laten noteren dat het beleidsplan Samenleving en Criminaliteit ervoor kan zorgen dat de criminaliteit in 1990 ‘volledig onder controle kan zijn’. Populisme van de ergste soort is dat. Ook de beveiligingsindustrie wordt beter van de onveiligheid door het verspreiden van een schril beeld van de criminele werkelijkheid. De hoeveelheden apparatuur die inmiddels aan de man gebracht zijn, hebben geen einde kunnen maken aan het geklaag over de onveiligheid. Het komt nog zover dat het lucratief wordt beveiligingsapparatuur te stelen. Elke markt schept immers haar eigen criminaliteit.

Uit het feit dat er steeds meer over onveiligheid geklaagd wordt, terwijl er nooit zoveel politieke en technische aandacht aan het verschijnsel besteed is als tegenwoordig, kan worden opgemaakt dat de vormen van criminaliteit die ertoe bijdragen dat mensen zich onveilig voelen aanzienlijk gecompliceerder zijn dan gedacht en gehoopt wordt. Wanneer drie

[p. 932]

jonge, zwarte mannen in een metrostation een niets vermoedende reiziger van zijn schoudertas willen beroven, dan beroven zij hem van zijn schoudertas, ondanks alle ferme uitspraken op politieke katheders en ondanks alle beveiligingsapparatuur en toezicht. Zij slaan namelijk toe als het toezicht even niet oplet. Wat de man met de schoudertas trouwens ook als onveiligheid ondervond was dat de auto die hem naar het ziekenhuis bracht nauwelijks door het verkeer kon komen. Zoveel auto's zijn er op de openbare weg, maar die behoren niet tot de orde van de mensen, zoals algemeen bekend is.