De Gids. Jaargang 151

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Variaties

Als Willem van Toorn in Pommersfelden bij Bamberg slot Weissenstein bezoekt, dan schrijft hij niet over de staatsietrap van Lothar Franz von Schönborn en Hildebrandt, niet over de sala terrena met de overwelving van Johann Dietzenhofer, niet over het spiegelkabinet van Daniel Schenk, nee, dan blijft hij staan bij een porseleinen miniatuur, tafelversiering van de keurvorst - ook barok, maar daar gaat het hem niet om. Het gaat hem ook niet om de keurvorst, het gaat hem om een vluchtig figuurtje dat hij te midden van de overweldigende barok (‘De zaal is al heelal’ (...) ‘Vergeet // het mateloze kijken, waarvoor geen / verschuilen helpt.’) betrapt. Hij eindigt het gedicht met de woorden: ‘Ik vind je / in alle beelden. Eva. Venus. Steen.’ Hierin schuilt iets van trots: je kunt je niet verbergen, ik vind je overal; maar ook treurnis, door de trits, die van levende, naakte vrouw, die ook een zinnebeeld is, loopt over beeldschoon ideaal tot het besef dat ze altijd van steen is. Hij houdt haar vast in zijn gedicht, versteend in de letters. Zij is een beeld dat niet antwoordt op zijn gevoel, evenmin als de dode vriend die het boek The Earthly Republic achterliet. De dichter praat met hem, schaakt: ‘Dat doe ik in het gedicht als ik het wil.’ Weer die trots. En ook nu eindigt het gedicht met treurnis: ‘Twee koningen. Eeuwig schaak. De Kamer stil. / Leeg het papier waarop je antwoord moet.’ En dan is het wit.

De bundel begint met de reeks ‘In wit’. Ook hierin is de dichter op zoek naar ‘landschappen (...) waarin jij nog bent’. Het wit is hier de sneeuw in Oostenrijk, voorbij Berchtesgaden. Hij ziet winters toerisme, een dode postbeambte, een kraai op een kerstkaart, herinnerde sneeuw in een glazen bol, besneeuwde huizen:

(...) Alles klopt.

Maar ik weet dat je ergens teruggevonden

moet kunnen worden achter het verbazend
secuur decor, binnen het ronde glazen
heelal hier voor mijn oog. Ik zet je weer op
de kast, in toen, tussen de blauwe vazen.

Het klopt dus niet, of nog niet. De jij moet kunnen worden teruggevonden in het ge-

[p. 775]

meenschappelijk verleden. Is het nog niet zo ver of is het voorgoed te laat?

Een motief dat met het zoeken naar de geliefde verbonden is, is dat van de tijd die alles stuk maakt. In ‘Huis’: ‘Kamer, Gang, Trap. Dat de zachte / hand van de tijd ze kraakt, / kijk maar, daar kun je op wachten.’ De zekerheid van de jij-figuur was gebouwd op papier dat vergaat. In schilderijen, beelden, foto's zoekt de kunstenaar kunstmatige stilstand. Zo is er een reeks over ‘The Human Figure in Motion’, foto's van E. Muybridge. Van Toorn geeft er nuchter, ironisch commentaar op, nauwkeurig observerend, met een voor hem typerende betrokkenheid en afstandelijkheid. Ernstiger en daarom diepgravender is de reeks ‘De rivier’, een in memoriam voor zijn vader. De eenzijdigheid van de communicatie komt schrijnend tot uiting in het beeld van de papieren bootjes:

Zo. Daar stroomt het tussen ons. Misschien niet eens
deze rivier, maar dat andere donker, dat begint
in niets, even ons leven wordt en uitloopt in
dood. O ja, de jouwe ook. Ik zie wel hoe alleen

je daar staat aan je grijze overkant.
Kijk, ik doe hier ook wat ik kan, ik laat
deze gemaakte woorden uit mijn hand
los als papieren bootjes. Straks stoot er een aan land
hoop ik, waar jouw oever een moede bocht maakt.

*

Piet-Hein Houben heeft voorin zijn derde bundel Seizoenen een kwatrijn van Huygens (‘Aende Sneeuw’) opgenomen, als eerbetoon, begrijp ik, aan deze grote voorganger. Houben moet zich minstens in stilistisch opzicht verwant voelen met zijn vernuft, zijn woordspel, beeldspraak, klanksymboliek. Een geliefde stijlvorm van Huygens was de annominatio of paronomasia, het spelen met dezelfde woordstam. Uit ‘Op de doot van Sterre’: ‘Nu, doorgang van een steen, van een gesteen ten leven’ en ‘Komt, Dood, en maakt mij korts van deze koortsen vrij’. Bij Houben vind ik: ‘dat 'k bij je blijf als ik je blijvend mis’ en ‘van binnen uit verlengend wat verlangt’. Het laatste citaat roept Hooft in de herinnering: ‘Maar 't schijnt verlangen daar zijn naam af heeft gekregen, / Dat ik den tijd, die ik verkorten wil, verlang’.

Ook andere in het Maniërisme geliefde retorische procédés zijn bij Houben te vinden: de antithese, anafoor, hyperbool, paradox, perifrase, pleonasme, enumeratio. Exemplarisch is het sonnet ‘Dageraad’:

Het ochtendlicht speelt met de wind. Gordijnen
wieg'len op doorzichtigheid. De schemering
rekt zich uit. Een flonkering begint
in sprankels langs de nacht, het donker kleiner.

Niet meer, nog niet. Ontvankelijk en zacht
dit stil ontwaken naast een verder dromen.
Zal wat nu glanst in weerglans verder stromen
of glinstert schijn? De stilte luistert, wacht.

Het weifellicht verwijdt de kring, bestrijkt
een hoge dons, de haardos, veren, veren;
het laken lijkt zich langzaam om te keren,
dan glipt ze op knipperende wimpers vlug
alsof de droom is uitgekomen terug
naar waar die 's nachts begon, hij is er nog.

De klanksymboliek is opvallend: de i van het licht tegenover de donkere o en a in de eerste strofe en later, in het sextet, de afwisseling van lichte en donkere klanken bij het spelen van het licht rond het bed. De dichter speelt niet alleen een subtiel spel met de klank. De eerste zin verrast: niet de wind speelt met de gordijnen - het licht speelt met de wind. Het licht wordt als protagonist opgevoerd en blijft in de loop van het gedicht in het centrum van de aandacht. De strijd met de antagonist - de schemering - blijft in de tweede strofe even hangen tot in het sextet met het neologisme ‘weifellicht’ de schemering terugglipt naar de droom. Een ingewikkelde constructie. Het

[p. 776]

vernuft van Huygens, zijn bondige zeggingskracht, herhalende omschrijving, alliteraties, binnenrijm, dat alles is in de bundel te vinden. Het eindrijm is bij Houben meestal strenger, regelmatiger dan in dit sonnet.

Bij zo veel formele overeenkomst verwacht je ook gelijkheid in visie en inderdaad, de sociaal-politieke en godsdienstige situatie mag dan heel anders zijn dan in de tijd van Huygens, als je nu het sonnet ‘Haardos’ leest, word je getroffen door wat niet veranderd is. Zó kon Huygens kijken naar zijn geliefde.

Ontwarrend wat - gesplitst - hoort bij elkaar
deelt zij de dos voor ze de vlechten leidt
tot strengen, uitgekamd, geborsteld waar
de golfslag knistert van opstandigheid.

De snit, een sieraad voor het handgebaar
waarmee ze lokken schikt als wapenfeit:
het oog beraamd, 't oor op een haar na kwijt
in vogelnesten licht beteugelbaar.

Het mooiste haar is haar in twijfelzucht
waarmee de wind komt spelen aan de rand,
ontvank'lijk voor de zachte stroom, de zucht
waarop een wimpel waait, de wind belandt;
waar krullen springen, zingt het voor de kust
van tegenstribbeling naar hartelust.

Er zijn meer gedichten in deze bundel die aan Huygens doen denken, sonnetten, kwatrijnen als korenbloemen. In het gedicht ‘Kruid’ ontbreken zelfs de nimfen niet, al zijn ze hier genoemd naar de beschreven tuinkruiden ‘Rosmarijn, / Dille en wilde / Marjolein.

Ouderwetse poëzie in een niet pejoratieve betekenis.

Willem van Toorn, De aardse republiek, Querido, Amsterdam 1988.

Piet-Hein Houben, Seizoenen, Querido, Amsterdam 1988.