De Gids. Jaargang 151

[p. 691]

Buitenlandse literatuur

Spaans
Maarten Steenmeijer
De wording van een wonderlijke stad. Het werk van Eduardo Mendoza

Sommige romans kunnen vanaf het moment dat ze de hele wereld worden ingestuurd op eigen benen staan. Andere hebben daarentegen een grote broer nodig om te volgroeien. Een auteur die romans van het tweede type schrijft, doet ze tekort als hij er niet voor zorgt dat ze versterking krijgen van een grote broer: het meesterwerk dat al het voorafgaande in een nieuw daglicht stelt, dat samenhang brengt in een tot dan toe tamelijk los van elkaar staande verzameling teksten. Wat zou er bijvoorbeeld met de korte romans Afval en dorre bladeren en De kolonel krijgt nooit post zijn gebeurd als García Márquez Honderd jaar eenzaamheid niet had geschreven? Ze zouden onvolgroeid zijn gebleven, goed voor enkele regels in de literatuurgeschiedenis, want Macondo stond nog in de steigers. Om het af te maken was Honderd jaar eenzaamheid nodig.

De Spaanse auteur Eduardo Mendoza (1943) heeft met zijn vierde roman aan zijn vaderplicht voldaan. In De stad der wonderen (1986; Ned. vert. 1988, Arena/De Woelrat) is niet alleen zijn schrijverschap tot volle wasdom gekomen, ook kunnen nu zijn eerste drie romans niet meer op dezelfde manier worden gelezen. Met De stad der wonderen - de sprankelendste roman die de Spaanse literatuur na de dood van Franco tot nu toe heeft opgeleverd - heeft Mendoza het bindmiddel van zijn oeuvre geschreven. Genoeg reden voor een terugblik.

De vergelijking met García Márquez is niet willekeurig. Beide auteurs hebben op zeer doordachte wijze uit hun geboortegrond een mythische plaats gesmeed. García Márquez vormde uit zijn geboortedorp Aracataca het broeierige, tijdloze plaatsje Macondo, Mendoza maakte van zijn geboortestad Barcelona een dynamische stad vol wonderen.

Hoe verschillend García Márquez en Mendoza hun mythische plaatsen ook hebben geconstrueerd, in één ding stemmen ze overeen: ze maken er geen geheim van dat ze van een bestaande werkelijkheid zijn uitgegaan, die ze vervolgens net zo lang hebben verknipt, in stukken gehakt, fijngemalen, door elkaar geschud, gekneed en van nieuwe ingrediënten voorzien tot er een nieuwe, literaire werkelijkheid ontstond, een wereld waarin de meest fantastische en groteske dingen kunnen gebeuren, maar die zo coherent is dat ze een grotere overtuigingskracht heeft dan de ‘gewone’ wereld.

Net als in Márquez' werk maakt de hyperbool bij Mendoza op vanzelfsprekende wijze deel uit van een wereld die diepe wortels heeft in de werkelijkheid zoals wij die kennen. Dit komt het sterkst tot uitdrukking in De stad der wonderen. Vandaar dat de lezer die zonder een spoor van ongeloof Remedios de Schone op een laken ten hemel heeft zien varen, niet zal opkijken van de heiligenbeeldjes die tot leven komen om de burgemeester van Barcelona met raad en daad bij te staan, noch van de blik

[p. 692]

in het hiernamaals die de - inderdaad - alwetende verteller ons gunt.

Bij Mendoza zijn historische figuren, lokaties en gebeurtenissen echter veel prominenter aanwezig dan in het werk van García Márquez. Veelzeggend in dit verband is dat Mendoza geen fictieve naam voor zijn mythische plaats heeft gekozen (zoals Faulkner, Márquez, Onetti, Rulfo en Mendoza's landgenoot Juan Benet), maar een bestaande: Barcelona. Door de talrijke grote en kleine feiten uit de geschiedenis die hij heeft verwerkt, kan misschien het misverstand ontstaan dat hij een historische roman over zijn geboortestad heeft willen schrijven. De eigenzinnige wijze waarop Mendoza zijn Barcelona heeft ingericht en kleur heeft gegeven, maakt echter duidelijk dat hij de geschiedenis op een ander plan heeft willen tillen. Het gaat niet om de historische elementen, het gaat om de verdraaiing daarvan, zodat er een eigen, persoonlijke visie kon ontstaan op de driften, angsten, behoeften, illusies en verwachtingen van een tijd en een plaats.

De stad der wonderen is een breed opgezette roman, waarin de geschiedenis van een individu en de geschiedenis van een stad tot een wonderlijk geheel zijn samengesmolten. Het boek vertelt het levensverhaal van Onofre Bouvila, een straatarme jongen die erin slaagt de rijkste man van Spanje te worden. Even spectaculair als zijn carrière is het decor ervan: Barcelona tussen 1888 en 1929, dat wil zeggen tussen de twee wereldtentoonstellingen die de stad moesten opstoten in de vaart der volkeren. Het is een tijd waarin Barcelona stormachtige ontwikkelingen doormaakte. Niet alleen zorgden, net als elders, de moderne uitvindingen (elektriciteit, telefoon, film, auto, vliegtuig) ervoor dat het leven van alledag nooit meer werd wat het geweest was, ook veranderde Barcelona op explosieve wijze van een gesloten, onbeweeglijke stad in een open, moderne, industriële metropool. Nergens anders was de sprong van oud naar nieuw toen zo groot als in Barcelona. Nergens werd hij zo snel gemaakt.

Deze fascinerende ontwikkelingen krijgen alle ruimte van Mendoza. De stad der wonderen is echter meer dan een stadskroniek vol couleur locale. De roman is namelijk niet alleen de verbeelding van veertig jaar economische, culturele, demografische en sociaal-politieke geschiedenis van Barcelona, maar ook een boeiende visie op de veertig jaar waarin Spanje tevergeefs trachtte een Europese natie te worden en op de veertig jaar waarin de westerse wereld modern werd. Het resultaat is een magistraal fresco van een stad, van een land, van een tijd.

Al op de eerste pagina maakt Mendoza een paar dingen duidelijk. In de eerste plaats dat hij over het vermogen beschikt om een schat aan gegevens op soepele en eigenzinnige wijze te verwerken. De stad der wonderen dankt zijn souplesse onder andere aan de bedrieglijk eenvoudig ogende taal en structuur. De woordenschat is enorm gevarieerd, maar nergens pretentieus of moeilijk, terwijl de roman bovendien heel knap is gestructureerd: bijna zonder dat de lezer het merkt, maakt het verhaal voortdurend de meest ingewikkelde sprongen achterwaarts en voorwaarts. Dit gebeurt met een zo grote mate van vanzelfsprekendheid, dat ook lezers die alleen een spannend boek willen lezen op hun wenken worden bediend. De stad der wonderen kan, net als bijvoorbeeld Honderd jaar eenzaamheid en De naam van de roos, op verschillende niveaus worden gelezen.

De eigenzinnigheid van de roman schuilt onder andere in de ironie, die op onverwachte momenten binnensluipt. Midden in de even compacte als encyclopedische ontstaansgeschiedenis van de stad waarmee het boek opent staat bijvoorbeeld plotseling het volgende: ‘Van het verblijf van de Grieken zijn sporen van handwerk gevonden, aan de Layetanen hebben we volgens etnologen twee specifieke kenmerken van ons ras te danken: de neiging van de Catalanen om het hoofd schuin naar links te houden wanneer zij doen alsof zij luisteren en, bij de mannen, de aanleg tot weelderige haargroei in de neusgaten.’

Minstens even belangrijk als Barcelona is Onofre Bouvila, de jongen die op dertienjarige leeftijd het ouderlijk huis op het platteland de

[p. 693]

rug toekeert en naar Barcelona trekt. Zijn carrière begint bescheiden, maar verloopt uiterst voorspoedig. Hij begint als verspreider van anarchistische pamfletten, maar ontwikkelt al snel een scherpe neus voor de plaatsen waar geld valt te verdienen. En zo wordt hij verkoper van een haargroeimiddel, misdadiger, speculant, wapenhandelaar, filmproducent, zakenman... En tenslotte de rijkste man van Spanje.

Het is opmerkelijk dat de talrijke historische figuren die Mendoza in zijn roman ten tonele voert (onder andere koning Alfons xiii, dictator Primo de Rivera, Raspoetin, Gaudí, Mata Hari) tot menselijke proporties zijn teruggebracht, terwijl de groteske stoet van fictieve figuren rondom Onofre daarentegen bigger than life is: een brave huisvader met onbedwingbare travestieneigingen; zijn foeilelijke, krengerige dochter met een bizarre kat die het hoofd van de jonge Onofre op hol brengt en die jaren later dank zij hem Spanje's eerste filmster wordt; een reus met een kleurrijk liefdeleven die Bouvila's trouwe rechterhand wordt; een tienjarig meisje met wie Onofre op zeventienjarige leeftijd een stormachtige verhouding heeft; enzovoort.

Dat De stad der wonderen niet alleen een uiterst vermakelijke, maar ook een moralistische roman is, komt het duidelijkst tot uitdrukking in de figuur van Onofre Bouvila. Aan de hand van zijn belevenissen zien we de moderne mens geboren worden, de mens zonder grond onder zijn voeten, de mens die gedwongen is om op het niets de fundamenten van zijn bestaan te bouwen. Met zijn trek naar de stad snijdt Onofre Bouvila zijn wortels door. Door deze eenzame stap in het duister heeft hij zich de vrijheid verworven een nieuw leven te beginnen. Deze ontworteling maakt hem echter ook onberekenbaar, en dus gevaarlijk: hij wordt niet meer in toom gehouden door een gemeenschap die al eeuwenlang volgens beproefd recept leeft, maar staat nu als ongebonden mens in een open, gistende samenleving, een samenleving die haar vorm nog moet vinden en waarin misbruik niet altijd wordt gestraft.

Onofre Bouvila heeft door zijn ontworteling veel weg gekregen van een man zonder eigenschappen, wat hem in staat stelt moeiteloos de reuzesprong van het anarchisme naar het grootkapitaal te maken. Maar helemaal een man zonder eigenschappen is hij niet. Allereerst vanwege zijn affectieve gevoelens, die zich niet laten verloochenen. Zijn liefdeleven, zo merkt hij tot zijn verdriet, vormt de schaduwzijde van zijn materieel zo succesvolle bestaan. Nog minder onloochenbaar is zijn drang hogerop te komen, om niet te worden als zijn vader, een mislukkeling. Met de glibberige handigheid van een schelm maakt Onofre van alles en iedereen gebruik als dat tot zijn eigen voordeel strekt. Hij doet met zijn eenzame, immorele machtshonger denken aan Cayo Bermúdez uit Vargas Llosa's Gesprek in De Kathedraal. Deze machtshonger is bij beiden zowel een poging zich te revancheren voor de ondergeschikte sociale positie waarin ze zijn geboren en getogen als een poging de leegte op te vullen die in hun bestaan is geslagen nadat ze huis en haard hebben verlaten om het hogerop te zoeken. Een mislukte poging, want hoe rijk en machtig ook, ze worden er voortdurend op subtiele wijze aan herinnerd dat ze nouveaux riches zijn. Tot hun machteloze woede blijven ze buitenstaanders, marginados.

De hoofdpersonen in Mendoza's vorige romans zijn eveneens marginados die geen genoegen nemen met hun ondergeschikte positie. In de eerste roman, La verdad sobre el caso Savolta (De waarheid over de zaak Savolta, 1975) - waarmee De stad der wonderen vaak wordt vergeleken -, zijn het er zelfs twee. Je zou ze, achteraf gezien, twee afsplitsingen van Onofre Bouvila kunnen noemen. Javier Miranda is een onnozele uitvoering van de jongen die vanuit de provincie naar Barcelona trekt in de hoop op een beter leven. Hij is echter te naïef en te goedhartig om het ver te schoppen. Zo niet de mysterieuze vreemdeling die Miranda - ten onrechte - als zijn grote voorbeeld en als zijn enige vriend in de eenzame vreemde stad beschouwt: de Fransman Lepprince, die met Onofre Bouvila een gewetenloze drang naar macht deelt. Maar zowel Miranda als

[p. 694]

Lepprince missen het raffinement van de hoofdpersoon van De stad der wonderen, waardoor ze tenslotte aan het kortste eind trekken.

In La verdad sobre el caso Savolta is de handeling geconcentreerd op een klein fragment uit de periode die in De stad der wonderen centraal staat: 1917-1919. Het is een tijd van grote sociale en politieke spanningen. Hoewel het Spanje economisch voor de wind ging - het neutrale land voer wel bij de oorlog die een groot deel van Europa teisterde -, stegen de prijzen veel sneller dan de lonen. Voeg hierbij de al jarenlange perikelen rond de oorlog in Marokko en de al eeuwenoude Catalaanse onafhankelijkheidsstrijd, en het zal duidelijk zijn dat er een vruchtbare bodem kon ontstaan voor het anarchisme. Dat op zijn beurt echter ook werd geplaagd door schisma's: was geweld geoorloofd of niet? De voorstanders wonnen steeds meer terrein, met als gevolg stakingen, relletjes en moordaanslagen over en weer.

Niet alleen thematisch, maar ook stilistisch en compositorisch wijst La verdad sobre el caso Savolta vooruit op De stad der wonderen. Het taalgebruik is wars van retoriek. Het is ingetogen en toch rijk geschakeerd. Al in deze roman blijkt dat Mendoza vele registers beheerst. Anderzijds is de verteller nog niet zo oppermachtig als in De stad der wonderen, maar beschikt hij al wel over een bewonderenswaardige lenigheid. Ook deze roman is opgebouwd uit korte fragmenten, die op verrassende, spannende wijze zijn gestructureerd. De bijna onzichtbare manier waarop Mendoza deze stijlmiddelen hanteert, suggereert dat hij zijn literaire pretenties (want die heeft hij onmiskenbaar) niet wil opdringen aan zijn lezers. En ook hierin doet hij aan García Márquez denken.

In La verdad sobre el caso Savolta staat het Barcelona van Mendoza nog niet zo los van het werkelijke Barcelona als in zijn drie volgende romans. Ook is de toon nog opvallend ernstig, en in enkele fragmenten zelfs op het sentimentele af, met name wanneer Javier Miranda peinst over zijn eenzame anonimiteit in de grote stad.

Mendoza's eerste roman mag een aantal kleine gebreken vertonen, het is een onuitputtelijke bron gebleken. Het boek staat niet alleen aan de basis van De stad der wonderen, maar leverde ook het idee voor de hoofdpersoon van de twee veel kleinschaliger romans waarmee Mendoza een brug sloeg tussen zijn twee grote romans. Uit Nemesio Cabra Gómez, de schurfterige, geschifte tipgever van de politie uit La verdad sobre el caso Savolta, werd de bizarre, aan Pepsi Cola verslaafde detective-tegenwil-en-dank geboren die de lezer in El misterio de la cripta embrujada (Het mysterie van de behekste crypte, 1979) en El laberinto de las aceitunas (Het labyrint van de olijven, 1982) van de ene verbazing in de andere doet rollen. Deze drie romans hebben sommigen op het verkeerde spoor gezet. De indruk ontstond dat Mendoza zich aan het ontwikkelen was tot een veredeld soort thriller-schrijver. Die indruk is begrijpelijk. Zoals de titel al aangeeft, heeft La verdad sobre el caso Savolta inderdaad veel weg van een thriller. De zaak Savolta begint met een aantal raadselachtige moorden, die aan het slot van de roman (gedeeltelijk) opgelost worden. In El misterio de la cripta embrujada en El laberinto de las aceitunas treden de thriller-elementen nog veel duidelijker op de voorgrond. Maar ook hier zijn ze niet meer dan vorm, buitenkant. Niet zozeer omdat de ware toedracht van de gebeurtenissen aan het slot van de roman nog steeds in nevelen is gehuld, maar vooral omdat de plot en het mysterie er niet toe doen. Mendoza heeft, min of meer toevallig, de vorm van de novela negra gekozen voor een heel ander verhaal: dat van Barcelona.

El misterio de la cripta embrujada en El laberinto de las aceitunas zijn zeer nauw met elkaar verwant. In beide romans is de tijd van handeling het Barcelona van de eerste jaren na de dood van Franco. Het is de periode van de destape (letterlijk: ontkurking), toen Spanje zich in vliegende vaart liberaliseerde. Mendoza laat bijna uitsluitend de sensationele buitenkant van deze modernisering zien: seks, drugs, misdaad. De stad biedt zowel moreel als materieel een verloederde aanblik. Maar hoe weerzinwekkend ook, nergens worden de gebeurte-

[p. 695]

nissen dramatisch. Dat komt omdat Mendoza ze hilarisch heeft getoonzet: de ene krankzinnige gebeurtenis na de andere trekt in een razend tempo aan het oog van de lezer voorbij. Een verbijsterende ervaring.

Die verbijstering deelt de lezer met de anonieme hoofdpersoon/verteller van beide romans, een onooglijk, maar handig en scherpzinnig mannetje uit de alleronderste regionen van de samenleving. Ook hij is een marginado. Van al Mendoza's personages is hij met zijn practical sense en zijn ontnuchterende levensfilosofie nog het meest een schelm in hart en nieren. Vanaf het moment dat hij op de wereld komt, slaat het lot hem ongenadig om zijn oren. Zo verdrinkt hij op de dag dat hij wordt gedoopt bijna in de doopvont, omdat de aanwezigen een laaiende ruzie met elkaar krijgen over zijn naam. Hij overleeft het maar net. Zijn wanstaltige zuster heeft het evenmin getroffen in het leven. Alle fatsoenlijke manieren om haar brood te verdienen mislukken, terwijl ze vervolgens zelfs als prostituée moeite heeft om voldoende werk te vinden. Haar privéleven gaat evenmin over rozen. Zo onthult haar broer, de verteller, het volgende over haar kinderloosheid: ‘Ik vermoed dat ik voor haar altijd de zoon ben geweest die zij graag wilde maar nooit zou kunnen krijgen, want [...] haar potentiële moederschap zag zich gehinderd door een serie inwendige holtes die ervoor zorgden dat de baarmoeder, de milt en de dikke darm in directe verbinding met elkaar stonden, waardoor de functies van haar organen een onberekenbaar en onbestuurbaar rommeltje waren.’ Deze combinatie van zwarte humor en karikaturale fascinatie voor het lelijke vormen de essentie van deze twee lichtvoetige romans.

Na zes jaar om onduidelijke redenen opgesloten te hebben gezeten in een gekkenhuis, wordt dit bizarre personage aan het begin van El misterio de la cripta embrujada door commissaris Flores tijdelijk in vrijheid gesteld, zodat hij kan assisteren bij het ophelderen van een mysterieuze misdaad. Zijn stad is in die zes jaar (Franco is inmiddels overleden) volkomen veranderd: seks, drugs en misdaad. Hij weet zich uiterst behendig aan de nieuwe omstandigheden aan te passen, waardoor niet de commissaris, maar híj de held van het verhaal wordt. Zijn scherpe, inventieve geest en zijn onstuimige energie brengen al snel enige klaarheid in de duistere zaakjes die hij moet oplossen. Maar zijn inspanningen leveren hem niks op: aan het slot is hij weer terug bij af, in het gekkenhuis dus, waarmee Mendoza de mogelijkheid openhoudt hem nog eens van stal te halen voor een nieuw avontuur. Dat deed hij korte tijd later inderdaad: in 1982 verscheen El laberinto de las aceitunas, dat dezelfde opzet heeft als zijn voorganger, maar dat merkwaardig genoeg minder in de smaak viel bij de critici in Spanje.

In deze twee moderne schelmenromans trakteert Mendoza de lezer op een krankzinnig Barcelona. Hij heeft het leven in de stad voor deze gelegenheid omgevormd tot een idiote farce. Het knappe is dat dit nergens op goedkope of modieuze wijze gebeurt. Als een van de weinige schrijvers van dit in Spanje zeer geliefde genre - de satirische zedenschets - blijft Mendoza zijn parodie de baas. Nergens wordt hij flauw of melig, wat te danken is aan zijn puntigheid: zowel structuur als taalgebruik getuigen - ook in deze uitbundige romans - van een grote beheersing. Hij sluit hiermee aan bij een zeer Spaanse traditie: die van de groteske. Het is de traditie waarin een macabere, lelijke, misvormde werkelijkheid tot kunst wordt verheven: de schelmenroman, Quevedo, Goya (de caprichos en de disparates), Valle-Inclán (de esperpento), Cela (het tremendismo).

Het lag in de lijn der verwachtingen dat deze twee bizarre fantasieën als tussendoortjes zouden worden beschouwd. Met De stad der wonderen zou Mendoza eindelijk weer een serieuze roman hebben geschreven. Hiermee worden zijn twee korte romans naar mijn idee onrecht gedaan. Ze verrassen door de uiterst oneerbiedige wijze waarop ze de woelige liberalisering van Spanje portretteren. Ook zijn de overeenkomsten tussen Mendoza's ‘volwassen’ werken en deze twee minor works te groot

[p. 696]

om ze los van elkaar te blijven zien, zoals inmiddels duidelijk zal zijn. Bovendien zijn ze naar mijn idee van vitaal belang geweest voor De stad der wonderen. Zonder de uitgelaten, schaamteloze wijze waarop Mendoza hierin Barcelona ten tonele voert, had hij de grote stap van La verdad sobre el caso Savolta naar De stad der wonderen niet kunnen maken. Want hoezeer Mendoza's eersteling ook vooruitliep op De stad der wonderen, één essentieel retorisch middel van zijn grote roman schittert door afwezigheid in La verdad sobre el caso Savolta: de met grote soepelheid gehanteerde hyperbool, de karikatuur, het stijlmiddel bij uitstek van Mendoza's eigenzinnige portretten van het hedendaagse Barcelona. Ze waren onontbeerlijk voor De stad der wonderen, de roman waarin Mendoza's Barcelona - waarin de negentiende-eeuwse vertellers, de schelmenroman, de thriller en het magisch-realisme elkaar op heel bijzondere wijze ontmoeten - definitief gestalte heeft gekregen.