De Gids. Jaargang 151

[p. 685]

Hubert Smeets
Doctorandus voor 3250 gulden, inclusief inschrijfkosten

De eerste vergadering van het Open Asva Werkcomité, het oaw, was verbijsterend. Er moest weer een nieuwe rector-magnificus benoemd worden, meldde een der studenten/activisten. Of het oaw een kandidaat kon suggereren. Dat kon iemand wel: Maarten Brands. De enkele gefronste wenkbrauw rond de tafel noopte tot een andere uitleg: ‘Dan zijn we hem hier tenminste kwijt.’ Gelach alom was zijn deel. De eerstejaars student die er omwille van zijn linkse fatsoen bijzat, begreep er niets van.

Brands was toch dé professor van het Historisch Seminarium, leerling van Jan Romein bovendien. Waarom zou juist hij weggepromoveerd moeten worden? Wat was er mis met de man? Veel, zo bleek. Brands was de personificatie van ‘rechts’, hij vertolkte de weerbarstigheid van dat deel van het wetenschappelijke corps op het instituut dat zich verzette tegen de democratiseringsgolf die toen door alle geledingen van de universiteit spoelde. Maar anders dan menig oudere collega liet hij zich niet echt verleiden tot het gevecht. Hij becommentarieerde slechts. Daarom was hij ook onkwetsbaar. Vandaar dat grapje van derdejaars Peter-Paul de B. De pseudo-kandidatuur van Brands was niet meer dan de jaarlijkse running gag onder de activisten van de Asva-afdeling op het seminarium.

Brands werd uiteraard geen rector-magnificus. Hij was er de man niet naar om zich te laten insluiten in het Maagdenhuis. De eerstejaars student zou zeseneenhalf jaar later dan ook afstuderen bij dezelfde professor Brands. In het najaar van 1974 meldde ik me voor het eerst in het Historisch Seminarium aan de Herengracht te Amsterdam. Al sinds de vijfde klas van de lagere school stond het vast: ik moest en zou geschiedenis gaan studeren. Aanvankelijk wilde ik het omdat ik zo aardig jaartallen uit mijn hoofd kon leren en met m'n vader wilde kunnen praten. Hij, advocaat van zeer gevarieerd links volk, beleefde in die jaren zijn mooiste uren. Dat leek me een veel belangwekkender wereld dan die van de zandbak voor het schooltje aan het Frederiksplein. Hij had me niet voor niets een abonnement op de Volkskrant gegeven voor mijn verjaardag. In de eerste klassen van de middelbare school, een ooit door De Telegraaf als ‘rode veste’ omschreven gymnasium in Amsterdam, wilde ik het omdat ik de partij, waarvan ik wat al te vroeg lid was geworden, ermee van dienst dacht te kunnen zijn. Halverwege de middelbare schooltijd hoopte ik dat de studie me de munitie zou geven om m'n vader in de discussies de baas te kunnen. Ik kreeg er last van dat ik geen verweer had tegen zijn ‘anekdotisme’, tegen dat elitaire maar wel onbestrijdbare argument dat ‘de arbeiders nu eenmaal toch De Telegraaf lazen en lid waren van de Tros’. Aan het einde van die zes jaar was mijn drijfveer een paradoxale vorm van schuldgevoel. Ik schoot tekort, vond ik. In de klas en daarbuiten had ik het hoogste woord en in het afdelingsbestuur van de partij waande ik me de benjamin van de door mij stil aanbeden koppig-aantrekkelijke Helmi G. en de onuitputtelijke John Coltrane-kenner Hans S. Maar tegelijkertijd zag ik mezelf falen. Anders dan de maar iets

[p. 686]

oudere scholierenleider Wim C. had ik geen sjoege van het marxisme en kon ik niet serieus in debat met politici-in-spe als Frank Köhler, ook maar twee jaar ouder dan ikzelf.

Even dreigde het perspectief op historische kennis verduisterd te worden. In het voorjaar van 1974 had staatssecretaris Ger Klein een numerus fixus afgekondigd voor aankomende studenten geschiedenis. Een ‘parkeerstudie’, zoals dat toen heette, kon en wilde ik niet zo gauw verzinnen. Maar in juni was de paniek al voorbij. De numerus fixus gold niet voor mij. Begin september begon het allemaal. Voor de derde keer naar de grote school, zij het wel in de stad waar ik geboren en getogen was. Dat verschafte me een voorsprong op mijn medestudenten uit Brabant en Limburg. Ik had dat echter amper door. Goed, een van mijn jaargenoten kon ik nauwelijks verstaan, zo vettig-zacht was zijn ‘g’. Maar hij had wel veel meer gelezen dan ik. En die ander, een straatvechter uit de contreien van Tilburg, had binnen de kortste keren een serieuze baan én allerlei vriendinnen.

De subfaculteit was toen nog niet ondergebracht in het bedrijfs-verzamelgebouw aan de Singel waar de letteren nu zijn gehuisvest. De boeken in de bibliotheek waren nog vrij toegankelijk. Van gemagnetiseerde pasjes en anti-diefstalpoortjes had de universiteit toen alleen nog maar gehoord. En daar binnen in dat pand-met-tuin aan de Herengracht liepen ze allemaal rond: coryfeeën als professor Van de Kieft, de imponerend docerende mediaevist die onberoerd leek onder al het activistische geweld van oaw en andere democratiseerders, Florian Diepenbrock, de drijvende kracht achter de Organisatie van geschiedenisstudenten in Nederland en bovendien de partijgenoot die anders dan bijna alle andere psp'ers wél door de communistisch angehauchte Asva werd vertrouwd, Gijs Korthoff, de parlementariër uit de universiteitsraad, en Selma Leijdesdorff, de ouderejaars die ons reeds op het introductieweekeinde in Heemskerk inwijdde in de vrouwengeschiedenis. Dat waren mensen die de Maagdenhuisbezetting en de successen van Ajax hadden beleefd. Ik kon slechts bogen op het laatste. Bij de eerste gebeurtenis had ik alleen maar buiten gestaan.

Die lacune in de tijd, die handicap van de jaargang 1956, zou ik nooit meer kunnen overbruggen. Ik probeerde het wel. Tevergeefs. Want voor de generatie van 1946 en daarna waren de jaren zestig/begin zeventig een psychologisch momentum geweest. Seks én actie, die combinatie, daarin school voor haar het geheim der bewustwording. Voor ons waren het gescheiden grootheden geworden. De binken concentreerden zich daarom op het eerste, de brildragers op het tweede.

Bovendien was de universitaire wereld in korte tijd ingrijpend veranderd. Wat bij de Maagdenhuisbezetting nog nieuw was, het openen van het bureau van secretaris Drechsel bijvoorbeeld, was geen vijf jaar later een ritueel geworden. De schok van 1969 was toen wel verwerkt. De politieke tegenstellingen hadden iets vanzelfsprekends gekregen.

Het studentencorps floreerde al lang niet meer. Ook het alternatieve Olofspoort had zijn prestige verloren. Zeker, het corps op de Raamgracht leek op sterven na dood en dacht - achteraf terecht - zijn terminale fase nog wat te kunnen rekken door jongens en meisjes te mengen en de ontgroening van haar rituelen te ontdoen. Maar het waren ook de nadagen van de politieke studentenbeweging. De duizendgulden-acties waren voorbij. De studenten mochten de vijfhonderd gulden collegegeld voortaan per ‘promesse’ betalen. De Wet universitaire bestuurshervorming (wub) was van kracht, hetgeen vooral merkbaar was in het voorjaar als de studenten een mysterieus serietje enveloppen in de bus kregen voor de verkiezingen van de Universiteitsraad, en in Den Haag regeerden koningin Juliana, premier Den Uyl alsmede staatssecretaris Klein. De nieuwe studenten van achttien jaar waren weliswaar ‘links’, maar etaleerden toch al enige distantie tot de partijpolitiek. En dus zon de Asva in Amsterdam op nieuwe strategieën om de ‘strijd’ in academische kring gaande te houden. De cpn-communisten in de ‘politieke stu-

[p. 687]

dentenvakbonden’, de Asva en de andere ‘grondraden’ in den lande, hoopten dat te kunnen doen via harde materiële acties voor hogere beurzen en lagere prijzen. ‘Vierhonderd piek voor stereo-muziek,’ hoonden de antipartijgenoten in de studentenbeweging. De niet-cpn'ers op hun beurt tamboereerden op een betere ‘studie-inhoud’, kortom, op meer ‘histomat’ (lees: historisch-materialisme) in onderzoek en onderwijs.

Beide politieke richtingen konden me niet zo bekoren. De eerste niet omdat ik hoe dan ook nooit een intellectuele proletariër kon worden. Ik had mijn afkomst nu eenmaal niet mee. Mijn scepsis voor de andere koers werd zowaar gevoed op het moment dat ik even ‘in actie stond’, zoals het in het volksdagblad De Waarheid heette. Toen het instituut weer eens bezet werd, bezocht ik de speciale bijeenkomst die was belegd ter verdieping van de actie. Uit beleefdheid. Want de reden van de bezetting ontging me eigenlijk volledig. Te gast was Joke van K., onderwijskundige dan wel activist voor het maatschappij-kritische lagere schoolproject Vrek in de Kinkerbuurt. Toen was ze communiste, thans is ze ont-ideologiseerd en medewerker van De Groene. Zelfbewust zette ze uiteen dat je lagere-schoolkinderen niet moest onderwijzen over de grote mannen uit de geschiedenis, maar louter en alleen over het gewone volk. Ik heb het pand maar verlaten. Waarom wist ik niet. Waarschijnlijk omdat ik dacht het met haar eens te moeten zijn, maar tegelijkertijd niet kon ontkennen dat ik vermoedelijk altijd meer geïnteresseerd zou blijven in Domela Nieuwenhuis zelf dan in de onbekende colporteur van zijn Recht voor Allen.

Ik hield me die dagen daarom liever bezig met de psp. Dat was de partij die sinds augustus 1974 dank zij Anton Oskamps (de leraar van het Rode boekje voor scholieren) en mijn nachtelijke wankelmoedigheid plotseling in de persoon van Huib Riethof over een heuse wethouder in het Amsterdamse college van burgemeester en wethouders beschikte. Ik voelde me daar verantwoordelijk voor. In eerste instantie had ik tegen zijn wethouderschap gestemd. Maar om 01.30 uur was ik op het dak van het partijpandje aan de Amstel ‘omgegaan’, omdat zijn belangrijkste tegenstander tijdens de gewestelijke vergadering me als persoonlijkheid tegenstond. Mijn eigen sympathieën en antipathieën hadden mijn politieke opstelling wat vertroebeld, een hebbelijkheid waaraan ik wel vaker leed.

Van de Asva was ik aanvankelijk zelfs niet eens lid. Hoezeer ik het toen ook met Fred van der Spek eens was, een zeker anticommunistisch sentiment kon ik zelfs toen al niet onderdrukken. Ik meldde me pas in de Weesperstraat, waar de studentenvakbond toen kantoor hield, nadat ik aan het begin van het tweede studiejaar in het landelijke partijbestuur was gekozen. Op het partijcongres waren er opmerkingen over gemaakt. Ik wilde het vertrouwen niet beschamen en vond mijn nieuwe functie bovendien zeer gewichtig. Een partij besturen was echte politiek, de studentenbeweging vond ik, diep in mijn hart, wat banaler. Op de middelbare school had ik me ook nooit kunnen opwinden over de inhoud van de lessen en het repressieve beleid van de rector. Dat vond ik allemaal wel meevallen, vergeleken met... de rest van de wereld.

Door de psp kon ik niet alleen mijn linkse behoeften bevredigen, ik hoefde er ook niet met Waarheid-colporteurs samen te werken. Dat konden de niet bij de cpn horende studentenleiders op het instituut, zoals Peter-Paul en de belezen trotskist Herman P., zich niet veroorloven. Pas toen de Asva zich in maart 1975 dreigde te verslikken in de politieke confrontatie rondom de aanleg van de metro door de Nieuwmarktbuurt, meldde ik me weer even bij het oaw. Het mocht uiteraard niet zo zijn dat de studenten op het Historisch Seminarium zich zouden scharen achter de aanleg van de metro. Dat stadspolitieke leerstuk was in mijn ogen indertijd maat aller dingen.

Die strijd werd ogenschijnlijk verloren, maar mijn politieke loopbaan leek desalniettemin voorspoedig te zullen verlopen. Dat de contouren van het intellectuele kerkhof van radikaal links toen al zichtbaar waren, wilde ik

[p. 688]

als negentienjarige natuurlijk niet geloven. Zeker niet toen ik, halve radikalist die ik was, in het landelijke partijbestuur me moest bemoeien met de oprichting van een jongerenorganisatie en de ‘revolutionaire kadervorming in het leger’. Ik had het ook niet door toen ik qualitate qua secretaris werd van het Politiek jongerenkontakt (pjk) waar ik tot mijn verrassing merkte dat ik er beter kon opschieten met de vertegenwoordigers van de liberale jovd en de gereformeerde Arjos dan met die van de Federatie van jongerengroepen/Jonge Socialisten in de PvdA. De politieke invloed van mede-partijbestuurder G.J.H., die me door zijn kennis van eten & drinken in razend tempo in het rechtse (zo u wilt ‘links-liberale’) kamp trok, zal daar niet vreemd aan zijn geweest.

Eigenlijk was studeren die eerste jaren bijzaak. Natuurlijk, je had je werkgroepen, je handboektentamens, je kennismakingsvakken, je hoorcolleges en je ‘mentor-groepje’. Ik volgde alles keurig. Ik had er ook lol in. Mijn hobby, onontbeerlijk om de krant te kunnen lezen - daar was het immers allemaal mee begonnen - kreeg eindelijk contouren. Dat hoorcollege van dr. Roobol vond ik bijvoorbeeld echt opwindend. In vogelvlucht behandelde hij een aantal hoofdlijnen uit twee eeuwen internationale politiek van Metternich (Kissingers A world restored), via Wilhelm ii (Griff nach der Weltmacht van Fritz Fischer) tot Vietnam. De commotie die ontstond toen hij stipuleerde dat de Amerikanen daar in Zuidoost-Azië niet alle middelen hadden ingezet (geen kernwapens, om maar eens wat te noemen) en dat die terughoudendheid historisch gezien nogal uniek was, was zelfs onvergetelijk. Niet in de laatste plaats dank zij die linkse studente die verontwaardigd opstond en, niet tegen beter weten in overigens, vaststelde dat zelfs de atoombom het Vietnamese volk niet op de knieën had kunnen dwingen.

De politiek belemmerde het studeren allerminst. Integendeel. Mijn leven, dat zich afspeelde in de driehoek huis-partijbureau-instituut, leek juist mooi een geheel. Wat 's avonds aan meningen te berde werd gebracht, kon de volgende ochtend historisch worden bijgevijld. Wat is er leuker dan dat? Weliswaar had ik niets te klagen omdat mijn tentamens steeds met een zesje werden afgerond en ook mijn bijdragen voor werkgroepen altijd net de toets der kritiek konden doorstaan, maar dat nam niet weg dat er ook anderszins nauwelijks druk op mijn schouders rustte. Formeel stond er zes jaar voor de studie, maar langer kon ook. Sterker, dan hoefde je zelfs geen collegegeld meer te betalen.

In het derde jaar ging het mis. Mijn zusje overleed onverwachts. Al die zich steeds maar weer herhalende discussies over ‘samenwerking’, ‘regeringsdeelname’ en andere strategische concepties en taktische vondsten konden me ineens niet meer boeien. Alleen de Rote Armee Fraktion - het was het najaar van ‘Deutschland im Herbst’ - hield mijn gemoed bezig. Met een ongebreidelde agressie trok ik van leer tegen de ‘sympathisanten’ die het geweldloze radikalisme in discrediet brachten. Het niveau van de discussies die ik daarover met het mooiste meisje van de psp voerde, werd er niet hoger op. Maar de affiniteit met deze vorm van ontspoord (klein)burgerlijk ongeduld in een ‘fout’ land maakte me welhaast panisch. Het hele kaartenhuis waarin ik mijn psychische bouwwerkje had ondergebracht, stortte na deze herfst in elkaar. De politiek en de wetenschap mochten in theorie veel puzzels kunnen ontrafelen, het raadsel van de liefde en de dood in ieder geval niet. Ik gaf dat - uiteraard - nog niet toe. Maar het concentratievermogen, toch niet onbelangrijk in een studie die vooral op een stoel achter een tafel moet worden verricht, was niettemin compleet zoek. Alleen vergaderen in psp- of pjk-verband ging nog wel. Dan hoefde je tenminste niet na te denken. Na een half jaar niksdoen begon ik weer voorzichtig, met een capitacollege over Indonesië van professor Jan Pluvier. Een jaar sudderde ik zo wat door. Want inmiddels was een nieuw terrein braak komen te liggen: Rock Against Racism. Het organiseren van popmuziek-avondjes, waar ik

[p. 689]

een enkele keer zelfs m'n eigen rar-disco mocht verzorgen, bleek ineens veel leuker dan die niet aflatende partijstrijd in de psp tussen radikalisten, marxisten en links-liberalen of het bij staatssecretaris Kraaijeveld-Wouters lospeuteren van overheidssubsidie voor de politieke jongerenorganisaties.

Met de partij zou de haat-liefde de eerste jaren nog niet overgaan. M'n actieve lidmaatschap kreeg iets onwaarachtigs. Ik wilde de partij behoeden... maar waarvoor? Eigenlijk was ik, ook al studeerde ik ernaast, op het Historisch Seminarium steeds minder stellig geworden. Zonder dat het tot me doordrong had de studie precies het omgekeerde gedaan van wat ik had gewild. Niet de politiek van het heden was nog belangrijk, maar het verleden was de kern geworden. Als de ‘mentaliteit van de mensen’, die stoplap die ik in forums nog weleens te voorschijn haalde als de PvdA het me moeilijk maakte, toen niet veranderd kon worden, zou dat nu ook niet mogelijk zijn. Als de ‘nieuwe mens’ al ooit zou opstaan, zou hij heel eng zijn.

Mijn gedrag binnen de psp werd met de maand provocatiever en rechts-radikaler, zo radikaal zelfs dat partijleider Van der Spek me een keer vanaf de voorste congresrij toebrulde dat ik mijn heil maar moest gaan zoeken bij de vvd. Naarmate de partij meer irritatie begon op te roepen en mijn inbreng er omgekeerd evenredig afnam, werd mijn interesse voor het vak groter. Eigenlijk begon de studie pas tegen het einde serieus te worden. Na de propedeuse was alle noodzakelijke ballast (zoals sociologie voor beginners, oude en sociaal-economische geschiedenis, paleografie) langzamerhand weggevallen. Hoezeer ik ook wist dat de geschiedenis niet was begonnen in 1789, voor mij begon de wereld toch pas rond die tijd. Ik dacht toen abusievelijk dat politiek iets was van de moderne tijd.

Niet minder belangrijk was de leermeester die ik kennelijk zocht. Brands, de professor nieuwe en theoretische geschiedenis, was dan misschien wel geen histomat'er en ook anderszins niet genegen het eens te zijn met de linkse studentenbeweging, hij provoceerde je wel tot tegenspraak en dus tot belangstelling. De werkgroepen op zijn kamer zouden een efficiency-onderzoek van McKinsey waarschijnlijk niet hebben kunnen doorstaan. Al was het maar omdat je door de stapels boeken op zijn grote tafel je multomap niet kwijt kon. Het waren bijeenkomsten waar meer werd gedebatteerd dan gewerkt. ‘Zoals gebruikelijk weer vijf fouten in één zin, mijnheer Smeets’, ‘Kunt u uitleggen hoe iets in september invloed gehad kan hebben op een gebeurtenis in maart van hetzelfde jaar’: de helft van de werkgroep haakte om die cultuur af, maar de resterende studenten gingen zich ertegen wapenen, zo goed en kwaad mogelijk. Je leerde er meer van dan bij die keurige wetenschappelijk medewerker die er vooral genoegen in leek te scheppen een potje te zeuren over de kantlijn en de interlinie in je scriptie.

Structuur kreeg de studie echter niet. Hoe verder je kwam hoe minder er vastlag. Een weekje of drie moest ik het archief van binnen zien, daarna niet meer. Een curieus gemis voor iemand die zijn wetenschappelijke pretenties juist daar zou moeten waarmaken. Uiteindelijk mocht ik zelfs een ongebreideld hobbyisme botvieren. Mijn kleine doctoraalscriptie ging over de Amerikaanse interventie tijdens de Griekse burgeroorlog (over het algemeen geperiodiseerd tussen 1946-1949, hoewel sommige, wat meer anti-communistisch bevlogen historici hem graag nog tijdens de Duitse bezetting in 1943 laten beginnen). Mijn grote scriptie behandelde de regering-Georgos Papandreou (1963-65) in hetzelfde land. Voorwaar geen thema's die maatschappelijk relevant genoemd konden worden.

Het hinderde me niet. De vraag wat ik met geschiedenis kon doen had me nooit beziggehouden, ook niet toen het stenciltje met studieinformatie me vlak voor ik er in 1974 aan begon in eufemistische termen had gewaarschuwd dat historici over het algemeen geen vrolijke bankrekening hebben. Je studeerde niet voor een beroep, je studeerde voor iets anders. Voor wat, zou ik nu niet meer kunnen zeggen,

[p. 690]

maar het was iets verhevens.

Misschien dat het daarom bijna geen mens was opgevallen dat ik in het zesde jaar niet meer op het instituut kwam. Ik kon als volontair een stageplaats krijgen bij NRC Handelsblad. Om te onderzoeken of dat me lag en omgekeerd of ik de krant lag, zoals de hoofdredacteur het formuleerde. Niemand op het Historisch Seminarium die zich ermee bemoeide. Studiepunten kreeg ik er niet voor, ook niet voor de uiteindelijk nooit gehaalde aantekening vakdidactiek. Maar ik werd kennelijk ook niet gemist. Geen studentendekaan die aan de bel trok, geen studiecoördinator die een briefje schreef. Na een half jaar meldde ik me weer bij de professor. Met de mededeling dat ik snel wilde afstuderen, omdat de krant me een redacteurschap in het vooruitzicht had gesteld.

Wat zes jaar niet was gelukt, lukte nu wel. Ik ging echt studeren. Gewoon van 's ochtends tot 's avonds. Met redelijk goed gevolg. Het is merkwaardig: er valt niets meer over te melden. Of het zou het doctoraal-examen moeten zijn in dat kille kamertje van het Maupoleum, symbool van de moderne tijd. Behalve Brands en co-docent Meindert Fennema, een politicoloog bij wie ik nogal slordig mijn verplichte bijvak had afgerond, was er niemand. De laatste verweet mij en alle andere historici geen gevoel te hebben voor empirisch onderzoek. Kortom, geschiedenis was een vak van ouwehoeren.

Hij had geen gelijk, bedacht ik onlangs. Die zeseneenhalf jaar tussen Historisch Seminarium en de rest van de wereld was inderdaad vergeven geweest van het geouwehoer. De zin daarvan had zich nooit laten vangen in multiple choice-tentamens. Het materiële rendement was onberekenbaar gebleven. Maar het was allemaal toch nog goed gekomen. En dat voor 3250 gulden, inclusief inschrijfkosten.