De Gids. Jaargang 151

[p. 681]

Adriaan van Dis
De vrijheid van de twijfel

Studeren? Ik durfde het in de klas niet eens te zeggen. Een jongen die zijn vinger te veel opstak, rapport vol vijven en zessen. Een mulo-klant die met bijles ploeterde voor het diploma hbs-a. Mijn klasgenoten wisten het allemaal zo zeker: Leiden, Utrecht, Groningen, ze kozen voor economie en rechten, voor Nijenrode, accountant, belastinginspecteur, vakken waar je geld mee kon verdienen. Ik wilde Nederlands, maar zei het niet. Zeker niet tegen mijn eigen leraar Nederlands, die met zijn eindexamenklas nooit verder kwam dan Betje Wolff en Aagje Deken.

Amsterdam was een rellenstad, tegen Claus en Koningin, dansen om het Lieverdje, provo's en krenten-Koosje. Wij droegen broeken met omslag, blauwe blazers, speelden met een zegelring om onze nog dunne vinger, hielden Amerikaanse fuifjes, reden Raleigh en als je bromde was het Puch. Onze opgeschoren nekken in een hockey-sjaal. Amsterdam, dat dee je niet.

Nederlands zonder gymnasium, het kon alleen in Amsterdam. De aktes mo-a, mo-b, universitair, overdag college. Vier jaar zou het duren en als je fut had kon je door voor het doctoraal. Doctorandus, dat was mijn ideaal. De universiteit heette nog Gemeente Universiteit. Ik werd bestookt met folders: Asva, Amsterdams Studenten Corps, usa, Thomas, Olofspoort, Folia Civitatis, Stua, Achnaton, Propria Cures, Stilos, het zei mij niets. Wel wist ik Asva, dat is rood, en dat wilde ik wel worden. In ieder geval weg van dat Gooi, niet meer de dwang van blazers en van gaatjesschoenen. Geen corps dus, voornamelijk uit snobistische overwegingen. Want het was in die dagen zo dat alleen zoons van aannemers en jongens uit ‘mindere buurten’ zich meldden bij de corpora. Ik voelde er weinig voor met dat slag solidair te zijn, zo rood leek mij overdreven. Die van Olofspoort waren politieke activisten, daar was het ribfluwelen pak weer voorgeschreven. Ik werd dus lid van niks.

Daar heb ik nu wel spijt van, want uit mijn jaren studie ken ik alleen maar neerlandici, leraren dus, nooit eens een handig ‘vrindje’ dat je voor het spreekuur even helpt of dat je ergens matst met een paar procenten. De studenten die ik in cafés trof, waren wel van alle markten thuis, maar die ik leuk vond werden nooit iets. Ze dronken door of eindigden als journalist.

Het moest helemaal alleen, als troost studeerde je met honderden studenten. Ik heb het nog eens nagevraagd: in het jaar dat ik aankwam (1967) hadden zich 254 studenten voor de mo-studie Nederlands ingeschreven en 46 voor het doctoraal. Het waren twee verschillende culturen. Een enkel college volgde je gezamenlijk, Gotisch of iets anders gruwelijks. De doctoraal-studenten, gymnasiasten dus, keken op ons neer. Terecht. Waren we niet met veel te veel, te dom ook, en te onbelezen? Waren al die studenten zo bevlogen door de letteren of was dit een van de weinige mogelijkheden om met een hbs-diploma een studie te volgen zonder de kennis van statistieken en formules? Het was een divers gezelschap, velen gaven blijk niet graag te lezen, erger nog, er waren er die nog nooit hadden gehoord van Betje Wolff en Aagje Deken.

[p. 682]

Je was in ieder geval student, bezat een collegekaart, kreeg korting op een platenspeler en zat 's middags voor half geld in bioscopen. De hoogleraren zuchtten, de stencilmachines draaiden en iedereen leerde schools hetzelfde. Voor het mo-a moest je 150 boeken lezen, de lijsten stonden vast. Om de 254 ietwat uit te dunnen waren er zware tentamens en het hielp, want na Kerst werd het al leger in de koffiekamer. Een jaar later was een-vijfde verdwenen. De studenten morden, de studie was te schools, je volgde een uitgesleten spoor dat leidde tot de klas, leraar worden wilde niemand. Het moest anders, het moest maatschappelijk relevant. Iedereen knikte ja, docenten en studenten, maar hoe? Je studeerde toch Nederlands, een kleine taal, benauwde literatuur, zelden passie, nooit werd er eens een kop gesneld. Helaas, Nederland was geen China.

Over China kon je alles leren, dat was het leuke van die tijd. (Nou, alles, alleen wat paste in de kraam.) Je ging naar Wertheim die zwaaide met het Rode boekje, of naar de Achtergracht waar de Leidse Zürcher gastcollege gaf en waar je werkelijk wat leerde. Je zat bij Staal, die was te goed en moest naar Amerika, liep ook eens langs bij Presser in zijn laatste jaar. Je kon zelfs een kalmgespoten gek bewonderen bij medicijnen. Met een collegekaart ging de wereld werkelijk open. Grieks voor niet-classici en Latijn, eindelijk kon ik ook eens bluffen. Maar Nederlands bleef massaal, net school: stampen, stampen.

Die arme Stuiveling, hij gaf hoorcolleges letterkunde - een aula vol pennende studenten en op de eerste rij een docent die zijn wijsheid controleerde. De week erop herriep hij dan een jaartal of een feit. Ook was hij hooggeleerd in Taalbeheersing: ‘Draag nooit een bonte stropdas, dat leidt de aandacht van de spreker af.’ (Ik heb alleen maar bonte dassen, toch nog iets opgestoken.)

Taalkunde... Nou ja, die mensen leven nog en zitten aan hun staartje hypotheek... maar het was pathetisch. De wortel trekken uit een zin, een Amerikaan had dat bedacht. We leerden het braaf. Num, Nom, VC, Art, syntaxis was een vak apart.

Je moest hard werken, maar 's avonds had je tijd. Toneel, De Brakke Grond bracht de modernste stukken. Film, al het goede draaide in de Roetersstraat. Politiek, teach-ins, avonden met buitenlandse sprekers. Je kon kiezen uit veel anti's: anti-bom, anti-Griekse kolonels, anti-Vorster, anti-vechten in Vietnam. Het kon zo makkelijk naast je colleges. Als je voor een examen zakte, deed je het over. En als je van een beurs studeerde, kon er met praten en hier en daar een half tentamen veel worden gerekt. In het voorjaar '69 waren wij - neerlandici in statu nascendi - anti studie Nederlands. Het Lambert-ten-Catehuis revolteerde - je had als taalstudenten nog een eigen instituut. Docenten schaarden zich achter studenten en ook de hoogleraren gaven schoorvoetend toe. Het moest creatiever, relevanter. Stafleden die het onzin vonden waren al vertrokken of bleven voortaan nog meer thuis. Ik hoor ze nog mokken in de koffiekamer.

Die dagen van rumoer ken ik alleen van horen zeggen. In maart 1969 had ik een rugzak omgegord en vertrok richting zuiden. Het vooruitzicht van een schoolklas leek me gruwelijk. Verplicht boeken lezen kwam mij stompzinnig voor, ik wilde liever zwerven. Ik was nogal in de war. Ik sliep op warme stranden, trok door Turkije, Syrië, Iran, verkocht mijn bloed in Koeweit, negen maanden later kwam ik terug (negen maanden reizen voor de som van f 1800, -, en ik leefde als een prins). Onderweg zag ik veel zoekers die niets vonden. In Genua ontmoette ik een Amerikaanse jongen die na zeven jaren zwerven besloten had naar huis te gaan: ‘I want to have a wife and children.’ Toen ik dat hoorde, dacht ik: de meesten trappen op hun achttiende al in die val. Maar ja, hij heeft nu rust gevonden, dat is toch mooi. Acht maanden later kwam ik hem weer tegen bij de Afghaanse grens: ‘Hé, ging jij niet naar huis?’ ‘Yeah, the long way around.’ Hij was gedoemd tot reizen. Toen wist ik: morgen rechtsomkeert. Dit is mijn

[p. 683]

voorland niet. Voor het eerst voelde ik ambitie in mij branden.

Bruin, mager, en als ik nu naar oude foto's kijk, mooi - had ik dat toen maar geweten - meldde ik mij weer op het Instituut voor Neerlandistiek. Maar wat was er gebeurd? Er hingen lakens in de hal met de dolste leuzen: ‘Ruusbroec was an early tripper’. ‘De smartlap is de poëzie der tranen.’ Colleges heetten plotseling blokken, mo en doctoraal gingen samen. Gotisch was op slag taboe. De zeventiende-eeuwers moest je anders lezen: wat verdienden bootslui in die tijd, kon Vondel van zijn winkel leven? Nu kwamen studenten met ideeën, docenten droegen kennis aan. Je bestudeerde de milieus van hedendaagse schrijvers, volgde een blok Bommelstrips, dook in de bohème van Tachtig. Het waren grandioze maanden, niet eerder werkte ik zo hard en las ik met zoveel plezier.

Ook de docenten bloeiden op. Een deel was met de jaren verpieterd onder kwelgeest Hellinga, die briljant was maar zo autoritair dat zijn uitverkorenen niets meer durfden. Jonge bomen groeien slecht in de schaduw van een grote. Voor het eerst volgden ook zij de wegen van hun hart. Zij toonden aan hoe mooi en heftig dichters konden zijn, zij gingen voor in stoffige archieven, lieten ons snuffelen in oude kranten. Wij lazen het liefst vergeten schrijvers en maakten zondags literaire bedevaarten. En was je homo, dan schreef je scripties over flikkers.

Als je wilde kon je heel wat leren. Niet het schoolse, geen jaartallen, nauwelijks Middelnederlandse spraakkunst, niet de regels van zeventiende-eeuwse taal. Wij zochten naar het leuke in de letteren. We zeiden ‘jij’ tegen de docenten, gingen met ze drinken, strandden in danspaleizen en soms werd je wakker in hun bed.

Geen revolutie zonder schaduwzijde. We deden geen tentamens meer, examens werden afgeschaft. We evalueerden onze eigen blokken en dat betekende: allemaal even goed, iedereen een zeven. Wie niets kon of wilde kwam er toch doorheen. Er zat altijd wel een sukkel bij, die kreeg dan voor het stencillen een zeven. Niemand durfde er iets van te zeggen, maar in de koffiekamer nam het mopperen toe.

Als ik nu terugkijk op die tijd, dan denk ik: het was dwaas, maar goed. Mij is daar enthousiasme en liefde voor de letteren bijgebracht, zelfwerkzaamheid, het maken van verslagen en het mondeling verdedigen van eigenwijze stellingen. Maar ik werd er geen neerlandicus, mijn kennis in dat vak bestaat voornamelijk uit leemten.

Na mijn mo-b verliet ik het Instituut. Het gezamenlijk studeren was ik beu en ik kon het slecht verkroppen dat een luilak dezelfde papieren kreeg. Ik koos iets waar je niets mee kon worden: Zuidafrikaans. Niks geen groepen, ik was de enige doctoraalstudent. De mogelijkheid bestond met dat vak als basis een eigen studie in te richten: Swahili in Leiden, bantoeistiek bij een Belg, geschiedenis, perswetenschap, van alles wat, onder het toeziend oog van hooggeleerden. Ik koos, las, studeerde nog zes lange jaren. Elf in totaal, onderbroken met enkele verre reizen. Geluierd heb ik niet, voor alles keurig cum laude. Elitair? De toelage van thuis hield al na vier jaar op. (Collegegeld hoefde je niet meer te betalen.) Ik heb één jaar studiebeurs gekregen. Kleine baantjes en stukjes in de krant hielden mij in leven. Ik ben er niet trots op, niet iedereen wil het, maar de mogelijkheid moet er zijn.

Als ik nu student was, zou ik revolteren. Wat is dat voor een schools gedoe, in vier, maximaal zes jaar afstuderen? Ja ja, ‘het bedrijfsleven vraagt’, ‘internationaal lopen wij achter’, maar wat nu afstudeert is een generatie makke schapen. Van het docentencorps is geen heil meer te verwachten. De revolutie moe, en bang voor hun baantje, heeft het zich al lang bij de bezuinigingen neergelegd. Studeren is de vrijheid van de twijfel. Het recht te zoeken naar wat je werkelijk kan, rijpen op staatskosten.

En wie tegenwerpt: waar moet dat van be-

[p. 684]

taald, is dat niet oneerlijk tegenover mensen die zo'n kans niet hebben?, die zeg ik: ‘Nederland zou mij heel wat aangenamer zijn met een leerplicht ver over de twintig jaar. Naast steun of eerste baan ook nog uren educatie. Het dempt de domheid en houdt de schoffies van de straat. En ook de oude mensen terug naar school: het zal ze leren te dementeren. Nietsdoen kost het meeste geld.

Ceterum censeo: ook op de mulo Latijn.