De Gids. Jaargang 151

[p. 673]

A. de Swaan
Mijn tijd terug

In de late lente van 1959 deed ik in een wekenlange trance van jonggeleerdheid examen, mondeling en schriftelijk, staatsexamen, eindexamen, alfa, beta. Nooit daarvoor en nooit meer daarna heb ik zoveel geweten. Ik gaf alles op wat ik in twaalf schooljaren had geleerd. In de herfst begon ik leeg en opnieuw als eerstejaars student aan de Gemeente Universiteit van Amsterdam. Daar was ik weer als een klein kind zo vrij. Eindelijk kreeg ik mijn tijd terug. De dagen van de week waren niet langer van begin tot einde ingeroosterd, ik hoefde niet langer uur aan uur in schoollokalen stil te zitten en ik mocht een vak studeren dat ik zelf had uitgezocht, een nieuw vak dat op het schoolrooster helemaal niet voorkwam, dat eigenlijk nog niet eens een naam had: de wetenschap der politiek.

Op de universiteit had niemand meer het beste met mij voor en om mijn bestwil bekommerde alleen ik mij nog: ik maakte het goed. Mijn werkdagen bleven minstens zo lang, maar nu begonnen ze tegen het middaguur en eindigden om middernacht; dan trok ik de buitendeur achter mij dicht, stapte het donker in en alles kon nog gebeuren. De ochtenden versliep ik.

De universiteit was dertig jaar geleden een vrijplaats en is sindsdien steeds meer een bedrijf geworden. Indertijd werd van de studenten verwacht dat ze de hoorcolleges volgden, maar niemand nam de moeite om dat na te gaan, en dat ze tentamen deden, maar hoe ze aan hun kennis kwamen werd ze niet gevraagd. Studeren was toen vooral boeken lezen. Er waren strepers en samenvatters. De strepenzetters leerden alles wat ze hadden roodgemaakt uit hun hoofd en de anderen maakten uittreksels die ze ook al van buiten leerden. Uit zuinigheid en uit respect voor het gedrukte woord was ik een uittrekker. Die ingedikte lectuur werd ingestampt en op tentamen naar bestelling opgediend. In de studieboeken stond alles wat te moeilijk, te onnut of te saai was om op te steken uit café-gesprekken of de krant. En omgekeerd, uit die boeken leerde je wat buitenstaanders niet wisten of konden begrijpen en dat maakte die kennis interessant en exclusief. Niets is zo teleurstellend als maanden werken aan een tentamen en dan de materie handzaam samengevat en minzaam uiteengezet terugzien in een artikel voor het zaterdagse bijvoegsel. Daarom moet de leerstof nooit populair of praktisch, laat staan actueel zijn.

De universiteit heeft sedertdien veel te lijden gehad van goede bedoelingen. Vroeger werden de studenten aan hun lot overgelaten en als dat lot ze gunstig gezind was werden ze na een jaar of tien van schuinsmarcheren, nachtbraken en blokken dokter, advocaat of directeur van iets. De rest viel uit, ging bij het knil, kreeg tb oflues, verzoop, of maakte zich met nog maar twee of drie gedichten al van kant. Alleen de sterksten wisten zich te handhaven en zij werden de denkers, ondernemers en gezagsdragers van het hedendaagse Nedeland. Maar al tijdens mijn studiejaren roerden zich de goede bedoelingen. Steeds meer studenten kregen een toelage, maar er werd voortaan ook beter op ze gepast. Er kwamen studentenartsen en studentenpsychologen en weer wat later verschenen hier en daar al stu-

[p. 674]

dentendekanen en studie-adviseurs, die de studenten vertelden wat ze tevoren van ouderejaars of van hun docenten te horen hadden gekregen. Van toen af aan hadden de docenten dus een excuus om hun studenten af te schepen en voor hulp of goede raad door te sturen naar de studentenzorg die daarvoor was ingesteld. Niet langer schonk de professorsvrouw voor de ontredderde student een kopje thee of nodigde de hoogleraar zijn leerlingen uit voor een etentje aan huis. De studenten werden voortaan opgenomen in de primaire onderwijsverzorgingsstructuur en werden nog slechts ontvangen op het spreekuur van de dienstdoende functionaris in strikt afgemeten kwartieren. De vervreemding greep om zich heen.

De universiteit was indertijd gehuisvest in en rondom de Oudemanhuispoort. In meer afgelegen bijgebouwen, vervallen stallen of verlaten pakhuizen werden de technische en praktische vakken bedreven, maar daar had ik niets mee te maken. De geesteswetenschappen werden onderwezen in zaaltjes met parket en lambrizering waar het altijd net al of nog juist schemerde. Hier of daar was een tentamenkamer uitgespaard of zat in een erker de bibliothecaris. Er waren oude mannen in stofjassen, amanuenses, clavigers, portiers, pedels, en ook stokoude, allerpinnigste en volstrekt ongehuwde secretaresses achter een schrijfmachine als een kerkorgel. Een enkele verschoten assistent lag op fust te rijpen voor het professoraat dat hem ooit zou toevallen. De hoogleraren en lectoren zaten thuis te studeren en lieten zich één keer in de week door een knaapje naar de aula leiden waar zij voor een vrijwel lege zaal zonder ook maar één keer hun aantekeningen in te zien en zonder ooit te haperen een onvergetelijke voordracht hielden met ellenlange citaten in de zes wereldtalen. Eens in het jaar kwamen de hoogleraren bijeen als academische senaat en met veel gekrakeel benoemden zij opnieuw de rector, ontsloegen de kanselier en stemden tegen de invoering van wat dan ook. Dat kon ons studenten niets schelen en wij wisten er niet van.

Maar al in mijn studietijd gebeurden vreemde dingen. Overal in de stad werden zeventiende-eeuwse panden aangekocht, de interieurs aan diggelen geslagen en de leeggesloopte casco's opgedeeld in kleine, witgekalkte kamertjes waar de tl altijd scheen. Toen dat eenmaal gewend was, werden hele faculteiten zonder pardon ingekwartierd in kantoorkolossen aan de stadsrand. Al die afgeschoten en afgemeten kamertjes werden bezet door een nieuw legioen van wetenschappelijk ambtenaren, wetenschappelijk medewerkers, wetenschappelijk hoofdambtenaren en wetenschappelijk hoofdmedewerkers. Zij gingen onmiddellijk aan de slag. Het was niet langer genoeg dat studenten thuis in de boeken zaten, af en toe een hoorcollege volgden en elkaar voor een geleerd gesprek troffen in het café. Het onderwijs moest worden geïntensiveerd. Er kwamen werkgroepjes, begeleidingsgroepjes, studiegroepjes, waar de studenten op vaste uren werden verzameld om onder toezicht van een bevoegd docent te discussiëren over de stof die ze voor die bijeenkomst gelezen hadden moeten hebben. Zo raakten zij bedreven in het praten over teksten die ze niet kenden en wie de literatuur wel had gelezen, bestierf het van verveling en van ergernis. Na afloop negeerde men elkaar en ging beschaamd en gehaast uiteen.

Alle studenten wilden op kamers wonen, maar de woningnood was in die jaren op zijn hoogst. Er was een ellendig kamertekort. In die schaarste was het ter bescherming van de huurders de huisbaas bij wet verboden om een kamerbewoner de huur op te zeggen. Als iemand in zijn huis al een kamer over had keek hij wel uit om daar een student te laten wonen, want een lastpak of lawaaimaker kreeg je er niet meer uit. Daarom werden in die jaren in hoog tempo de studentenflats gebouwd die nu weer als onleefbaar worden afgebroken, na dertig jaar onleven. Allemaal goed bedoeld, maar de ene goede bedoeling maakte de andere nodig en achteraf waren ze allemaal overbodig.

Ik studeerde aan de ‘zevende faculteit’ waarin de sociale wetenschappen waren onderge-

[p. 675]

bracht. Toen het er nog op aankwam, in de oorlogsjaren, was er nogal geschipperd aan de Universiteit van Amsterdam en toen het gevaar geweken was wilde men zich beteren. Zo kwam er een sociale faculteit, waar linkse, maar niet al te linkse docenten werden benoemd en waar iedereen die in die naoorlogse jaren stuurloos was en levendig, een jaartje kwam rondkijken, al was het maar om de colleges van Presser mee te maken en zich aan Den Hollander, Kleerekoper of Barends te vergapen of te ergeren. Na één of twee tentamens verdwenen de meesten van die generatie al gauw naar de journalistiek.

Toen ik in '59 aankwam was er nog niet één hoogleraar die zelf politicologie had gestudeerd. De één was van huis uit jurist, de ander historicus, econoom of psycholoog. Maar allemaal meenden zij dat hun eigen vak het enige uitgangspunt moest zijn voor de nieuwe wetenschap der politiek en stonden erop dat de studenten daarin grondig werden opgeleid. Als de professoren niet al ruzie met elkaar hadden, kregen ze het daarover wel en dus bestond de politieke wetenschap uit een half dozijn parallelle studies, elk afzonderlijk heel nuttig en interessant, en zonder enige schijn of suggestie van samenhang. Kleerekoper schreef twee boekdelen bedrijfseconomie voor en zijn assistent Misset gaf jarenlange training in het boekhouden. De hoogleraar rechten overleed om het jaar, maar elke opvolger verlangde weer dat de studeneten zich schoolden in het staats- en administratiefrecht - dat lag voor de hand -, maar ook dat zij het integraal Burgerlijk Wetboek met jurisprudentie en commentaren uit hun hoofd leerden. Voor de inleiding tot de sociologie stelde Den Hollander de lectuur verplicht van zijn studie over Nederzettings- en vestigingsvormen in de grote Hongaarse laagvlakte. De historicus De Jong (Edz.) legde zich in zijn colleges toe op de vakbondsgeschiedenis, maar bleef bij het gildewezen haperen. Mij maakte het niet uit. Ik was van plan alles te weten en alle studieonderdelen pasten in mijn opzet.

Van Marx, om wie het allemaal begonnen was, kregen wij niets te lezen, een leemte in die encyclopedische studie, maar geen boze opzet: de ene hoogleraar zal wel gedacht hebben dat de ander hem op de lijst zou zetten. Er was een gevoeliger tekort: zoals psychologen in hun studie geen mensenkennis opdoen, zo kregen wij ook niet méér begrip van de politiek. Het laatste tentamen van mijn studie deed ik bij professor Daudt, over het politiek stelsel in de Sovjetunie. Na gedane zaken deelde Hans Daudt mij zijn goedgunstig oordeel mee en gaf mij permissie hem voortaan te tutoyeren. ‘Maar één ding begrijp ik na zeven jaren studie nog steeds niet, professor,’ zei ik, ‘Hans, bedoel ik, hoe is het de leden van het partijpresidium na Stalins dood gelukt om zich te ontdoen van Beria, de beul?’ Het kostte Daudt geen moeite zich dat voor te stellen, en nu, zoveel jaren later, lukt het mij ook iets beter.

Ik was een paar jaar kandidaats-assistent geweest bij Daudts medewerker Lipschits. Hoewel er tientallen universitaire functies bij zijn gekomen is deze bescheiden positie jammer genoeg afgeschaft. Ik moest boeken kaften voor de bibliotheek en maakte fotokopieën door geïmpregneerde vellen de een na de ander tussen twee rollen over een glazen plaat te trekken, waaronder het origineel hel belicht werd. Leerzaam was dat niet, maar het gold als eervol, de assistenten ontvingen een traktement, ze dronken koffie met de staf en raakten zo doordrenkt in de kleine weetjes waarop het vak gedijt. Die gedienstigheid bespaarde de docenten een boel werk en stond hun toe interessante studenten wat beter te leren kennen en wat verder in te voeren in het vak. Het kandidaat-assistentschap is afgeschaft, omdat de medewerkers die voortaan mochten stemmen in de raad het de professoren niet gunden en de studenten die zich in de raad genesteld hadden zelf betaalde baantjes verlangden. Maar het zou opnieuw de beste en de billijkste manier zijn om goede studenten tijdens hun verkorte studietijd nauwer bij het vak te betrekken.

Met mijn jaargenoten bemoeide ik mij nauwelijks. Ik vond ze wat naïef en provinciaals.

[p. 676]

Ik was in Amsterdam opgegroeid en zocht mijn gezelschap niet aan de universiteit, maar bij de leerlingen van de Toneelschool en de Kunstnijverheidschool en wat later op De Kring. In het eerste jaar studeerde ik wiskunde erbij en ook dat bevorderde de studiecontacten niet. Bovendien was ik al meteen van plan om redacteur te worden van PC, het studentenblad Propria Cures. Daar legde ik mij op toe en dat werd ik. In twee jaar tijd schreef ik een paar honderd stukken, daar ging ik in op en in die redactie bracht ik mijn ware studententijd door. Na zeven jaren was ik klaar en mocht ik naar Amerika. In het huidig zesjarenplan had dat alles net niet gepast.

Zes jaar is voor een universitaire studie genoeg, maar voor een intellectuele vorming niet. Die verloopt niet zo geregeld, en dus moeten er veel dwaalwegen, ontsnappingsroutes en uitzonderingsclausules open blijven.