De Gids. Jaargang 151

[p. 669]

Piet Calis
Bericht uit Utrecht in de jaren vijftig

Kort nadat ik, achttien jaar oud, in de zomer van 1954 bericht van de ptt had ontvangen dat ik in aanmerking kon komen voor een opleiding tot referendaris bij dit staatsbedrijf - ik had hiervoor een aantal psychologische tests afgelegd -, kreeg ik de kans Nederlandse taal- en letterkunde te gaan studeren aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Die kans werd me in de schoot geworpen door een beurs van het Philips-Van der Willigenfonds, ingesteld door het bedrijf waar mijn vader sinds 1947 werkte.

De kans om Nederlands te gaan studeren greep ik met beide handen aan. Op het kleinseminarie te Apeldoorn, waar ik de vijf voorgaande jaren geweest was, had ik vooral door de lessen van mijn leraar Nederlands Theo Beening kennis kunnen maken met de Nederlandse literatuur. In het bijzonder de literaire gespreksgroep die op zijn initiatief onder een groep leerlingen van de hoogste klas was gevormd, was voor mij van groot belang gebleken. Ik herinner me dat we daar onder meer Het uur U van Nijhoff uitvoerig met elkaar bespraken. Sindsdien werd ik door de literatuur als door een magneet aangetrokken. Wat was mooier dan hiermee een aantal jaren - niet alleen in je vrije tijd, maar bij wijze van dagvulling - bezig te zijn?

Utrecht maakte toen een veel beslotener indruk dan tegenwoordig. De grote ringwegen rond de stad, die voor mij nog steeds een doolhof vormen, waren nog niet aangelegd. Ook Hoog-Catharijne schitterde nog uitsluitend door afwezigheid. Het was heerlijk te dwalen door de oude binnenstad met haar karakteristieke Janskerkhof en Kromme Nieuwe Gracht. Op de grote halfronde bank in de buurt van het Lucasbolwerk heb ik vele uren, gekoesterd door de zon en verdiept in een tijdschrift of boek, doorgebracht.

Omdat ik de jaren dat ik in Utrecht studeerde in mijn ouderlijk huis in het Gooise dorp Laren bleef wonen, fietste ik vrijwel elke dag dat er colleges gegeven werden, tussen deze beide gemeenten op en neer, wat heen en terug een afstand van vijftig kilometer betekende. In Hilversum haalde ik dan een medestudent op, met wie ik vervolgens naar Utrecht fietste. We moeten met elkaar enkele duizenden uren hebben geconverseerd. Alleen als het barre winter was, namen we de trein. Ik herinner me dat Gerrit Komrij een jaar of tien geleden in Vrij Nederland schreef dat ik er op een foto uitzag als iemand die door te veel tegen de wind in fietsen onder meer aan krimpziekte leek te lijden. Op zijn medische diagnose wil ik in dit verband niet verder ingaan, maar Komrij bleek wel een opvallend goed inzicht te hebben gehad in mijn vroegere mobiliteitsscenario.

Toen ik in Utrecht ging studeren, bleek dat er in ‘ons jaar’ ongeveer dertien studenten Nederlands waren. De colleges werden gegeven in het universiteitsgebouw aan het Domplein of in een instituut aan de Drift. Het gerucht ging dat in een van de ruimtes van het laatste gebouw, waar geregeld een werkgroep letterkunde bijeenkwam, Napoleon bij zijn bezoek aan Nederland nog in bad had gezeten.

Onze hoogleraar voor literatuur was de protestantse dichter W.A.P. Smit. Ik weet nog

[p. 670]

dat hij gedurende het eerste jaar waarin ik zijn colleges volgde, het lange gedicht ‘Y-stroom’ van de zeventiende-eeuwer Antonides van der Goes besprak. De behandeling van dit gedicht gaf aanleiding tot een uitvoerig en beeldend exposé over de zeevaart van onze voorouders in de Gouden Eeuw. Daarnaast kwamen allerlei literaire codes uit die tijd ter sprake. Bij het voorlezen van de verzen genoot ik van de retorische voordracht van Smit: met sprekende gebaren en soms licht trillende stem bracht hij het gedicht tot leven. Vooral het feit dat hij zo gegrepen bleek te zijn door de barokke taal van Van der Goes, boeide mij. Zelf afkomstig uit een katholiek milieu was ik vanaf mijn vroegste jeugd met barokke vormen vertrouwd geweest, maar dat de protestantse Smit kennelijk ook zo'n liefde voor de barok kon opbrengen, was voor mij een verrassing. Ik voelde in zijn stem een enorm vitale kracht, gevoed door een sterke overtuiging, zoals ook in de poëzie van die andere zoon van de Reformatie, Jacobus Revius, hoorbaar was.

Ik herinner me dat de colleges van Smit door zo'n dertig tot veertig studenten, die afkomstig waren uit het eerste, tweede en derde jaar en aan twee lange tafels zaten, gevolgd werden. Smit stond aan het hoofd van een van deze tafels. Rechts van hem zat zijn assistente Sonja Witstein, die ook zelf verhalen schreef, maar dat wist ik toen nog niet. Verder waren er in mijn herinnering iets meer jongens dan meisjes onder het gehoor.

Smit, die een kenner was van de zeventiende-eeuwse literatuur - zijn standaardwerk Van Pascha tot Noah over Vondel mag zijn belangrijkste bijdrage tot de literatuurgeschiedenis genoemd worden -, behandelde in de jaren dat ik colleges bij hem liep, geen schrijvers uit onze eeuw. De dichter Jacques Perk en de amoureuze achtergronden van diens poëzie waarover hij smakelijke details kon meedelen, waren het meest recente onderwerp dat hij aan de orde stelde.

Hoewel Smit ons tijdens zijn colleges in aanraking bracht met een wereld vol taalschoonheid, betekende de omstandigheid dat de moderne literatuur nooit bij hem ter sprake kwam toch een teleurstelling. Ik had juist in die tijd in een Hilversumse boekwinkel de poëziebundel De taal der dieren van Hans Andreus ontdekt en was daarvan diep onder de indruk geraakt. Alles wat ik over de moderne poëzie kon vinden, boeide mij. Een grote verrassing was het daarom dat Sonja Witstein drie colleges wijdde aan de poëzie van Gerrit Achterberg. Die colleges herinner ik me - ook na dertig jaar - nog haarscherp. Ze legde allerlei verbanden tussen verschillende verzen, waardoor het werk van deze dichter ineens een dimensie kreeg waarvan ik tot dan toe geen vermoeden had gehad. Ik ben er haar altijd dankbaar voor gebleven.

Daarnaast herinner ik me dat Ed Hoornik een keer in het kader van het studium generale een lezing hield over de moderne poëzie, terwijl later in mijn studententijd ook Hans Andreus in eigen persoon gedichten kwam voorlezen. Ik heb die dag in een roes van geluk doorgebracht.

Later - toen ik mijn kandidaatsexamen had gedaan - maakte ik Smit mee in kleinere kring, waar hij werkcolleges gaf voor zo'n vijf tot tien studenten. Ik weet nog dat hij ons in die tijd betrok in een onderzoek naar de Nederlandse bronnen van de Duitse zeventiendeeeuwse dichter Martin Opitz. Van dichtbij konden we toen meemaken hoe bronnenstudie aangepakt moest worden. In dezelfde periode schreven we zelf een scriptie en lazen we boeken voor onze literatuurlijst Nederlandse letterkunde. Die lijst moest zo'n zevenhonderd tot zevenhonderdvijftig titels bevatten.

Behalve aan letterkunde dienden we uiteraard veel tijd te besteden aan taalkunde. Onze hoogleraar C.B. van Haeringen was een volslagen andere persoonlijkheid dan Smit. Terwijl de laatste een uitgesproken retorisch man was, maakte Van Haeringen eerder een sceptische indruk, iemand van wie je het gevoel had dat hij met zijn vriendelijke ogen veel doorzag. Zijn colleges waren gekruid met een lichte humor. Hij kon mooie verhalen vertellen over vroegere taalkundigen en de door hen

[p. 671]

in een ver verleden gevoerde polemieken, waarbij hij op een volstrekt onpolemische wijze de ijdelheid van veel wetenschappelijk bedrijf liet zien. Terwijl Smit tijdens zijn betoog vooral uitroeptekens plaatste, waren de colleges van Van Haeringen doorspekt met vraagtekens. Hoewel ik uit belangstelling voor de literatuur Nederlands was gaan studeren, heb ik van de colleges van Van Haeringen toch genoten. Zijn belangstelling voor de studenten en zijn humor maakten hem tot een geliefd docent.

Daarnaast liepen we colleges geschiedenis, waarbij vooral de aanwezigheid van de historicus Pieter Geyl een grote attractie vormde. Hij was een buitengewoon kleurige persoonlijkheid met zijn zware wenkbrauwen, wakkere ogen, verzorgde snor en baard en zwierige kleding. Zijn colleges hadden een allure die diepe indruk op mij maakte. Geyl was duidelijk een man van de wereld, iemand die veel gezien had en kennelijk met de groten der aarde op gemeenzame voet verkeerde. Soms viel tijdens zijn colleges een beroemde naam die aan iemand toebehoorde - zoals Churchill - met wie hij over een bepaald onderwerp nog onlangs van gedachten gewisseld had. Vooral Geyls polemieken met Jan Romein en Arnold Toynbee boeiden ons. Ik herinner me dat er onder de studenten een ware wedstrijdstemming heerste, wanneer weer een van de grote debatten over een historisch onderwerp of - nog boeiender - de toekomst van de westerse beschaving zou plaatsvinden. Geyl trad daarbij in het krijt als de man die tegen alle historisch-materialistische uitgangspunten in vertrouwen bleef koesteren in de geestelijke kracht van het westen.

Hoewel de studie ook in die tijd geen sinecure was, liet zij ons toch alle ruimte om buiten ons vakgebied allerlei uitstapjes te maken. Ik herinner me dat ik colleges kunstgeschiedenis liep in een fraai gebouw aan de Drift, waar vrijwel uitsluitend meisjes kwamen die om haar schoonheid in het Utrechtse milieu een speciale faam genoten. Deze colleges werden door niet meer dan een tiental studenten gevolgd die samen met de hoogleraar aan een - met een fraai kleed bedekte - tafel zaten. Ook liep ik colleges muziekgeschiedenis bij Eduard Reeser, waar juist in dat jaar een van mijn geliefde componisten, Mozart, besproken werd. Voor enkele lezingen van de componist en pianist Kees van Baaren over moderne muziek - onder meer het werk van Bartók - was zoveel belangstelling dat ze in de historische aula van de universiteit - in 1579 was er de Unie van Utrecht getekend - gehouden moesten worden.

Daarnaast volgden velen de colleges van de pedagoog Perquin, van wie ik al eerder enkele beschouwingen onder meer in het tijdschrift Dux gelezen had, en van de parapsycholoog Tenhaeff, die ons altijd wel een mooi geval uit zijn lange wonderlijke praktijk wist voor te schotelen.

Zoals verscheidene andere studenten had ook ik van tijd tot tijd een baantje om er iets bij te verdienen. Zo bakte ik spritsen in een Larense koekfabriek - waar ik op een gegeven moment een gloeiend hete bakplaat vol spritsen, die van de ovenpaal dreigde te vallen, beetpakte, waaraan ik nog altijd door een litteken aan mijn rechterhand herinnerd wordt -, hield ik toezicht op een lopende band vol melkflessen in een zuivelfabriek te Baambrugge en maakte ik als bediende algemene dienst een reis met de Nieuw-Amsterdam naar New York. In verband met de laatste functie ontving ik een monsterboekje van de waterschout te Rotterdam, waarin een rubriek was opgenomen onder het kopje ‘Aanvang zeemansloopbaan’.

Doordat ik geen kamer in Utrecht had, heb ik het studentenleven niet zo intensief kunnen meemaken als toen de gewoonte was. Ik ben een jaar lid geweest van de katholieke studentenvereniging Veritas aan de Kromme Nieuwe Gracht. In die tijd werd daar veel gediscussieerd over Sartre, Camus en het existentialisme. Ik herinner me dat een van de liedjes van het ‘groenentoneel’ begon met de regels: ‘We willen existeren, / we barsten van nausée...’ In die tijd bestonden bij vele studenten al bezwaren tegen de organisatie van de studentenvereni-

[p. 672]

gingen. Als gevolg hiervan werd in de tijd dat ik in Utrecht studeerde de studentenvereniging Prometheus opgericht, waarin de traditionele ‘mores’ zoveel mogelijk werden geweerd.

Natuurlijk moest er soms hard gestudeerd worden en ook werd er meer dan eens met grote spanning en een zekere onrust naar de tentamens of examens uitgekeken. Wat dat laatste betreft, moet ik overigens opmerken dat voor mijn gevoel geen van die tentamens of examens zo moeilijk was als het eindexamen van de middelbare school.

Hoewel die jaren dus niet uitsluitend een academische tuin van Eden vormden, overweegt bij mij toch de herinnering aan een tijd waarin je het idee had steeds met spannende dingen geconfronteerd te worden en voortdurend ontdekkingen te doen die een verrijking vormden voor je leven. Ik had kort daarvoor de poëzie van Marsman leren kennen. Zijn gedichten neuriënd leefde ik in de overtuiging het leven even opwindend te mogen vinden als hij had gedaan.