De Gids. Jaargang 151

[p. 666]

H.B.G. Casimir
De universiteit zestig jaar geleden

Denk vooral niet dat de universiteit in 1926 een homogeen geheel vormde. Er waren hoogleraren die zich vooral toelegden op het geven van colleges en het afnemen van examens. Er waren hoogleraren voor wie wetenschappelijk onderzoek het belangrijkste was en die consciëntieus hun studenten in dat onderzoek betrokken. En er waren hoogleraren die zowel het één als het ander tot een minimum beperkten teneinde zoveel mogelijk over te houden voor eigen werk.

Er waren studenten voor wie het ‘studentenleven’, het leven in een eigen, enigszins afgesloten gemeenschap, gedurende vele jaren de hoofdzaak was. Er waren maatschappelijk geïnteresseerde studenten. Tegenwoordig zou men ze waarschijnlijk geëngageerde studenten noemen, maar dat woord had toen een andere betekenis. Er waren weetgierigen, zowel éénzijdige als veelzijdige. En er waren studenten die het er vooral om ging zo snel mogelijk af te studeren omdat ze zich zo snel mogelijk financieel onafhankelijk wilden maken.

Standsverschillen speelden toen in de maatschappij een grotere rol dan tegenwoordig en hoewel de studentenwereld ongetwijfeld democratischer was dan de maatschappij in het algemeen, waren er toch duidelijke verschillen tussen de telgen van welgestelde ouders - de corpsleden hoorden vrijwel steeds tot deze groep - en diegenen die alleen dank zij grote offers van ouders of andere familieleden konden studeren. Er kwamen ook studiebeurzen, maar om daarvoor in aanmerking te komen moest men zeer goede examen- en rapportcijfers hebben. En in elk geval moest eerst de stap naar hbs of gymnasium zijn gedaan en dat was toentertijd in veel kringen aanzienlijk minder gebruikelijk dan tegenwoordig, vooral op het platteland.

Ruwweg zou men kunnen zeggen dat de toenmalige universiteit uiterst elitair was: om te studeren moest men óf geld óf hersens hebben. Sommigen hadden beide.

In mijn herinnering was destijds de universiteit, althans de Leidse universiteit waar ik studeerde, een vreedzame symbiose van al de genoemde, zeer heterogene elementen. Maar zestig jaar is een lange tijd en misschien heb ik in mijn herinnering de toestand geïdealiseerd. Bovendien ben ik nauwelijks de geschikte persoon om een onpartijdig beeld van de vroegere universiteit te schetsen. Zelf behoorde ik namelijk tot het kleine groepje dat ik als wetenschapsfanaten zou willen bestempelen. (In latere jaren zou men mij waarschijnlijk een vakidioot hebben genoemd.) Voor zo iemand was evengoed plaats aan de universiteit als voor de levensgenieter, voor de sociaal bewogen maatschappij-criticus, of voor de naar veelzijdige kennis strevende universalist, maar nog eens, hij is niet de man om over die anderen te rapporteren. Ik zal me daarom verder beperken tot mijn eigen studie.

Na mijn eindexamen hbs in 1925 had ik nog een jaar de lessen gevolgd in de zesde klas gymnasium van hetzelfde lyceum en ik had aan het eind van dat jaar het eindexamen alfa gedaan, met redelijk goede cijfers. Maar ik had toen geen grote liefde voor de klassieke talen: ik had een te geconcentreerde dosis ingenomen. Ik verlangde ernaar met de studie van

[p. 667]

wis- en natuurkunde te kunnen beginnen. Weldra stond me een duidelijk doel voor ogen: ik wilde zo snel mogelijk doordringen tot de nieuwste theorie, tot de quantummechanica. Die was pas na 1924 op enigszins bevredigende wijze geformuleerd. De verplichte studievakken en de daarbij behorende tentamina betroffen onderwerpen die soms wel, soms nauwelijks van nut waren voor dit doel. Ik werkte me er daarom zo vlug mogelijk doorheen. Daartoe werd ik ook aangespoord door de hoogleraar in de theoretische natuurkunde, de onvergelijkelijke Paul Ehrenfest, die mij nooit examineerde - hoewel hij mijn hoofdvak doceerde - maar al vóór mijn kandidaatsexamen bijna dagelijks met me praatte.

Ik heb in die tijd tamelijk hard gewerkt en zelfs mijn ontspanning, zoals bijeenkomsten van het befaamde dispuut Christiaan Huygens, had vaak met het vak te maken. Zomer 1928 deed ik kandidaatsexamen, zomer 1930 doctoraal, en op 3 november 1931 promoveerde ik tot doctor in de wis- en natuurkunde. Overigens was ik niet de hele tijd in Leiden geweest: gedurende het academiejaar 1929-1930 en het academiejaar 1930-1931 was ik ongeveer de helft van de tijd in Kopenhagen, om zo te zeggen aan de voeten van Niels Bohr.

Ik moet toegeven dat deze wat geforceerde manier van studeren wel had gemaakt dat er in mijn wiskundige en natuurkundige vakkennis grote hiaten waren - om van mijn algemene ontwikkeling niet te spreken - maar ik was nog jong en had nog een heel leven voor me om dat enigermate goed te maken.

De omstandigheden waaronder ik heb kunnen studeren waren voor hedendaagse begrippen vrijwel onvoorstelbaar gunstig. Om te beginnen waren er veel minder studenten. In het jaar dat ik aankwam, 1926, waren er voor wiskunde, sterrenkunde en natuurkunde samen twaalf eerstejaars. Sommige colleges kregen we samen met ouderejaarsstudenten, maar de totale bezetting van een collegezaal was zelden meer dan twintig of dertig. Dat geeft een totaal andere relatie tussen docent en student dan bij de massale ‘one man's shows’ van tegenwoordig. Er waren geen schriftelijke examens, en geen examens of tentamens op vaste tijdstippen. Als je meende een vak voldoende bestudeerd te hebben vroeg je een tentamen aan. Ik was niet al te best in het doen van practicumproeven. Een van de assistenten nam me onder zijn hoede en liet me op zaterdagochtenden terugkomen - er werd toen nog gewerkt op zaterdag - en onder zijn wakend oog de proeven doen. Projekt-onderwijs was er ook al. Wanneer we vonden dat de officiële colleges tekort schoten nodigden we een oudere student uit om samen met ons de zaak uit de doeken te doen. Toen ik een jaar na mijn kandidaatsexamen door Ehrenfest naar Kopenhagen werd gestuurd maakten ook de wiskundehoogleraren, bij wie ik voor een bijvak tentamen moest doen, daar geen enkel bezwaar tegen. In het algemeen waren exameneisen tamelijk flexibel.

Een van mijn voorgangers als student bij Ehrenfest was S.A. Goudsmit, al jong een fysicus van naam. Maar hij leed aan examenvrees en stond op slechte voet met de wiskundehoogleraren. Hij deed tenslotte doctoraalexamen met theoretische natuurkunde als hoofdvak en als bijvakken experimentele natuurkunde en sterrenkunde, maar naar zijn eigen zeggen had hij uitsluitend verstand van atoomspectra. Hij had in het laboratorium van Zeeman in Amsterdam een aantal spectra gemeten, dat was zijn experimentele natuurkunde. Wat sterrenkunde betreft, hij wist het een en ander over de spectraallijnen in het door sterren uitgezonden licht. En Ehrenfest heeft Jan Tinbergen, een van zijn beste studenten, zeker niet tegengewerkt maar eerder aangemoedigd toen deze de kant van de theoretische economie op wilde gaan.

Uitzonderlijk was Ehrenfests colloquium. Niet alleen slaagde hij erin een hoog niveau van voordrachten door de Leidse fysici te handhaven, waarbij vooral aandacht werd besteed aan uitvoerige en zeer kritische discussie, het lukte hem ook ervoor te zorgen dat vrijwel alle prominente natuurkundigen van die tijd vroeg of laat een voordracht kwamen hou-

[p. 668]

den. Einstein en Planck, Schroedinger, Dirac en Pauli heb ik zo al vroeg horen spreken. Een zekere mate van heldenverering werd ons om zo te zeggen met de paplepel ingegeven en ik geloof nog steeds dat dit nuttig was.

Er is in het universitaire bestel veel veranderd. Het aantal studenten is enorm toegenomen; de toegang tot het hoger onderwijs staat open voor vrijwel iedereen die zich ertoe aangetrokken voelt en zeker voor iedereen die meer dan gemiddeld begaafd is. Dat is een goede zaak. Er zijn vele studierichtingen bijgekomen waar een beoefenaar van de natuurwetenschap zoals ik wat sceptisch tegenover staat, maar die in een maatschappelijke behoefte schijnen te voorzien. Wel waren we destijds veel vrijer in het bepalen van de wijze waarop we wensten te studeren, en we konden dank zij persoonlijke contacten met de docenten ook onderwerpen van studie en onderzoek grotendeels zelf bepalen. Die vrijheid is er niet meer en in plaats van de persoonlijke contacten is er een geformaliseerde zogenaamde democratisering gekomen. Maar laat ik er liever het zwijgen toe doen. Het heeft weinig zin als oude man het tegenwoordige onderwijs te kritiseren. Ik wil alleen nogmaals verklaren dat ik dankbaar ben voor de wijze waarop ik heb kunnen studeren. Ik hoop dat de studenten van vandaag over zestig jaar hetzelfde zullen kunnen zeggen over hun studie. Eerlijk gezegd, ik betwijfel het wel.