De Gids. Jaargang 151

[p. 659]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Remco Ekkers
De onbegrijpelijke werkelijkheid

Toon Tellegen is een dichter die niets begrijpt: zijn handelingen niet, zijn drijfveren niet, het leven niet. Evenmin zijn poëzie. Hij schrijft maar. Omdat het kennelijk moet, verzen, die worden afgebroken waar het moet. De mens is als een blad dat hartstochtelijk naar de grond dwarrelt.

De werkelijkheid vraagt gulzig aandacht. Zij kan volkomen autonoom gedachten en gevoelens beheersen en zo verschrikkelijk aanwezig zijn, dat er geen ruimte is voor iets anders dan verwondering.

Tellegen lijkt gedichten te willen schrijven. Hij schrijft brieven en soms ziet hij dat het een gedicht is geworden. Hij schrapt het overbodige en verlangt naar de volgende tekst: poëzie.

In het titelgedicht van Tellegens zesde bundel Mijn winter vraagt de dichter, vermomd als bloem, wat hij met zijn zomer moet doen en het antwoord is: ‘Bloeien! En verder niets? Niets!’ In de herfst moet hij verwelken. En dan: ‘wat moet ik met mijn winter doen?’

Zoals Kloos in zijn sonnet ‘Ik ben een God...’ smacht naar stilte, naar vergaan, zo verlangt Tellegen naar zwijgen. Kloos vertrok vanuit trots, Tellegen vanuit een modernistische wanhoop: ‘Een lucifer, in 't diepst van mijn gedachten, / het vlammetje flakkert, / verlicht iets, / dat nooit bestond. / Maar de wind steekt op.’ Zelfs in zijn winter kan de dichter niet zwijgen.

Zijn thema is de ik die zich bewust is van de voorbijglijdende tijd in een wereld waar hij niets van begrijpt.

Het een na het ander verbleekt,
de maan, de zee.
Op het strand brandt een vriendelijk vuurtje,
verbleekt.
In de verte vaart een vuurrood schip voorbij,
verbleekt.
Uit een raam kijkt iemand geeuwend naar de zee,
verbleekt.

In de haven vliegen meeuwen om iets heen.
Hun vleugels worden lichter en lichter,
hun veren zijn al bijna wit.
Er is nauwelijks meer iets donkers van gewicht,
en uit het raam kijkt opnieuw iemand naar de zee,
verwacht de zee,
kijkt en kijkt.

Het vuurrode schip dat verbleekt, functioneert hier als hyperbool van de werkelijkheid. Het gedicht lijkt een embleem bij de uitspraak dat het bestaan van een verschrikkelijke lichtheid is. De overdrijving als stijlfiguur vinden we in verschillende gedichten terug: de tuin lijkt een onafzienbare steppe, regen is eindeloos, een klaproos spat uit elkaar en bloeit dwars door de ‘voet omhoog mijn oren uit’, het papier komt omkrullend in opstand, een wanhopige rode deur zoekt een huis, alle rozen zijn rood en alle zomers, de ik wrijft in zijn duizenden handen, al zijn vleugels doen verschrikke-

[p. 660]

lijke pijn. De overdrijving wijst op de wanhopige pogingen contact te krijgen met de werkelijkheid, maar ook de wanhoop blijft op afstand en dat zou je als een gebrek aan ernst in deze bundel kunnen zien. De wanhoop speelt met de dichter, zoals de dichter met haar speelt. Hij is verteller in een naïef mythologische wereld, die het liefst zichzelf wil vergeten, die speels worstelt met het denken, met het fundamentele feit dat we nooit iets zullen begrijpen van ons leven. In de vorige bundel Ik en ik was dit onbegrip eveneens het centrale thema, maar daar gaf de dichter één lange hallucinerende metafoor voor de levensweg: twee ikken op weg in een zwartgelakte koets, langs dorpen, over de vlakte, in weer en wind, landschappen en tijden, langs afgronden en weiden, geleid door de voerman, die zelf werd geleid door een duistere opdracht. In deze bundel is de voerman te vaak een hulpeloze onderwijzer die zijn klas vragen stelt, al doet hij dat ingenieus, esthetiserend en speels.

Hoe kom ik ooit te weten wat ik denk?
En hoe loop ik door een muur zonder pijn
of noemenswaardig bedrog,
en zonder te dromen?
En hoe gebeurt iets toch
en tegelijkertijd hevig, vanzelfsprekend
en min of meer voor eeuwig?
Vertel me dat eens,
of steek je tong uit tegen mij
en schrijf me een gedicht terug,
ik weet niet eens tegen wie ik het heb,
lucht,
stof?

De dichter verlangt naar antwoorden, zodat hij eindelijk eens geen vragen hoeft te stellen. Zelf wil hij stil zijn, niet meer bezocht worden door een onzichtbare engel, maar in het laatste gedicht van de bundel ontmoet hij een paar onsterfelijken op straat die hem uitnodigen de rekening op te maken: ‘en ik schreef en schreef / tot ik niet meer kon’. De rekeningen reien zich aaneen, maar ze worden nooit betaald. Arjen Duinker begrijpt de wereld evenmin, maar - belangrijk verschil met Toon Tellegen - hij ziet ervan af begrip te wensen. Begrip is een illusie.

Duinkers debuutbundel Rode oever gaat over de zwijgzaamheid van de wereld. De dingen om ons heen bestaan, maar ze zijn stom. Ze hebben eigenschappen, betekenen iets, maar wat? Ze hebben een naam, maar die verheldert niets. ‘Het zichtbare blijft duister, / voor welke naam dan ook.’ Toch, en het blijkt al uit het feit dat hij er over schrijft, trekt de dichter ten strijde tegen het zwijgen van de wereld. Hij vecht tegen de wind: ‘Laten we de lucht over de knie leggen, / de wereld omkeren en uitschudden, / de woorden toeschreeuwen, / het heft...’ De zin wordt niet afgemaakt, het is hopeloos. En toch... Hij herneemt: ‘Laten we de stomme huizen aan het schrikken maken, / de stomme stoelen bedreigen, / de kamerjas verbranden! // “Kom, dingen die blijven en lachen, / merk me op!”’

De dingen zijn als sirenen, ze zingen ons toe, maar wij zijn doof. De dingen lokken ons in hun doolhof. We kunnen de wereld alleen maar bij wijze van spreken benaderen. Zijn wij doof? Of maken de dingen geen geluid? Is het maar beeldspraak, zoals mieren lachen in het vuur? Dat is een fabeltje. Als de taal zich niet bedient van beeldspraak, begrijpen we niets. Wat overblijft is: de zon op je gezicht, maar dan moet er niemand in de zon gaan staan, zoals Alexander bij Diogenes.

De bundel bestaat uit achtentwintig titelloze vrije verzen, soms met regelmatige strofen. Eén lang gedicht beweegt zich over vijf bladzijden. Het neemt een belangrijke plaats in de bundel in. Het lijkt terug te gaan op een vakantie-ervaring in de bergen in Portugal. De dichter wandelt in een nieuwe, mooie omgeving en wordt aangesproken door het landschap, de bergen, de rivier, vooral door de bloemen. Hij voelt zich, raadselachtig, verbonden met de bloemen. Hij wordt afgeleid door de omgeving, maar, herhaalt hij zes keer: ‘De dingen schitteren (...).’ In het bijzonder wordt de dichter gefascineerd door rode bloe-

[p. 661]

men op de oever van de rivier. De bundel heeft daar zijn titel aan te danken. Elke dag loopt hij rustig langs de rivier en ziet van alles, wat nieuw is, en steeds zijn er de bloemen:

Jullie bloemen...
Elke dag loop ik een weg.
De weg van de ene dag verschilt niet erg van die
van de andere.
Nu eens linksom, dan weer rechtsaf,
Zo loop ik,
Piekerend, dromend, lachend om wat ik pieker,
En piekerend over wat ik loop te lachen.
Geen van drie is ooit hetzelfde,
Maar al zie ik eerder paars dan blauw, en vaak
meer groen dan geel,
Ik spreek vrijuit.
Ik voel mij verbonden, daarom spreek ik vrijuit.
De dingen schitteren, daarom spreek ik vrijuit.

De bundel eindigt met negenennegentig doorgenummerde observaties uit Coimbra en Figueira da Foz op 23, 25 en 26 december 1983 en 27 december 1987 in verschillende cafés, getiteld ‘Pasteis de Tentugal’, de ene dag zonder, de andere met lidwoorden, bijvoorbeeld: ‘1. Vrouw houdt kind tegen / 2. Vrouw met tong tussen de tanden, kind aan de hand, kijkt het café in / 3. Man met sjaal om, hand in de zak, komt binnen terwijl hij omkijkt / 4. Jongen loopt dicht langs een tafeltje’, en ‘32. Een meisje dat een jongen kust en iets zegt / 33. Een meisje dat omhoog kijkt en een tas over haar schouder legt’, et cetera. Mensen als dingen geobserveerd. Wat betekenen ze toch?

Arjen Duinker schrijft een nieuw soort poëzie. Samen met K. Michel - de interessantste dichter die Arthur Lava in Maximaal verzamelde - leidde hij de publikatiereeks Aapnootmies. Elke nieuwe dichter, mits hij de moeite waard is, verrast de lezer met een nieuw idioom. Dat maakt het lezen niet gemakkelijk. Bij Duinker zijn woorden als steen, riet, rivier, fontein en de kleuren zwart en groen van belang. Ze hebben een eigenaardige poëtische betekenis. Zo koopt de ik in het tweede gedicht een dode kraai bij een vrouw met groene ogen en besluit hij het gedicht met de mededeling: ‘Morgen verf ik mijn ogen groen.’ Ik vind dat een onbegrijpelijk gedicht. Elders in de bundel staan opsommingen van dingen waarvan ik de poëtische waarde niet zie. Ik begrijp dat de dichter strijdt tegen de Inhoud, de Persoonlijkheid, de Essentie. Van de dingen zijn juist de dingen zichtbaar. Maar als je de dingen alleen maar noemt, ook al doe je dat in een bepaald ritme of met een bepaalde herhaling, dan zijn ze alleen voor de kijker interessant. Wat ik lees, is consistent. Ik kan nog niet beoordelen of de onbegrijpelijke gedichten slecht zijn, omdat ze te particulier zijn en daarom onbegrijpelijk. Ik zal die teksten in mijn bewustzijn moeten laten rijpen, in de hoop dat ik er vat op krijg. Wat ik nu zie is dat de regels een hardnekkig appel doen op begrip, dat er binnen de bundel spiegelingen zijn die me laten vermoeden dat hier een authentiek talent aan het woord is dat aandacht verdient, volgehouden aandacht.

Literatuur

Toon Tellegen, Mijn winter, Querido, Amsterdam 1987.

Arjen Duinker, Rode oever, Meulenhoff, Amsterdam 1988.