De Gids. Jaargang 151

Maarten Steenmeijer
Gesproken en getekende woorden

Het is zeker twintig jaar geleden dat ik voor het laatst een kinderboek heb gelezen. Daarmee moet ik mezelf, afgaande op wat ik om me heen hoor en lees over kinderliteratuur, ernstig tekort hebben gedaan. Nooit echter werd mijn nieuwsgierigheid genoeg geprikkeld om boeken die ik niet kende in te kijken, zelden heb ik verlangd naar een weerzien met wat ik vroeger heb gelezen. Niet uit angst dat herlezing scheuren aanbrengt in de gekoesterde herinneringen aan dierbare boeken, maar om een veel simpeler reden: er zijn maar heel weinig kinderboeken die me na aan het hart liggen.

Aan hartstochtelijke gesprekken over de vroeger verslonden boeken heb ik dan ook nooit kunnen deelnemen. Ze brachten me op de gedachte dat ik in vergelijking met anderen weinig gelezen moet hebben. Het verhaal van een vriend versterkte deze gedachte. Toen hij een jaar of tien was, vroeg (en kreeg) hij speciale toestemming om boeken te lenen bij een andere bibliotheek: de boeken van de bibliotheek uit zijn eigen buurt had hij allemaal al gelezen.

Deze gretigheid was mij als kind vreemd. De tijd van het gepassioneerde lezen, de tijd waarin ik het grootste deel van de dag op wat voor plek dan ook het ene boek na het andere las, brak later aan (en leidde tot een drukwerkverslaving: altijd en overal moet ik iets te lezen bij me hebben). Het eerste boek dat ik op deze manier las, is, voor zover ik kan nagaan, Ik Jan

[p. 608]

Cremer 2. Dat was in de lente van 1966. Ik zat in de eerste klas van de hbs en had het lijvige boek geleend van een klasgenoot (die het in handen had gekregen van een oudere broer). Een vroegrijpe jongen was ik geenszins, maar dat stond een ademloze lectuur niet in de weg. Na Jan Cremer volgde natuurlijk al snel Jan Wolkers, en merkwaardig genoeg ongeveer tegelijkertijd ook Marnix Gijsen. Zij waren de eerste auteurs van wie ik na het eerste boek meteen alle andere wilde lezen. Hun werk begon me omstreeks mijn twintigste echter tegen te staan. Sindsdien durf ik hun boeken nauwelijks meer in te kijken. Kennelijk horen ze bij een lezer die ik niet meer ben. (Een enkele keer lees ik nog wel eens een fragment uit Cremers werk, omdat hij een van de weinige Nederlandse auteurs is die natuurlijke dialogen tussen men in the street kan schrijven.)

Las ik inderdaad zo weinig in mijn kinderjaren? Dat valt wel mee, want als ik er even rustig voor ga zitten, schiet de ene titel na de andere me te binnen. Maar ik blijf er tamelijk onverschillig onder. De herinneringen zijn grijs. Arendsoog, Pinkeltje, Jip en Janneke, Saskia en Jeroen, Paulus de Boskabouter, Dik Trom, het zijn nu niet meer dan namen. Of ze vroeger veel meer waren dan dat betwijfel ik. Zo herinner ik me nog heel goed hoe teleurgesteld ik was als ik weer een van de Pietje Bellboeken had gelezen. Alleen aan het zeer geestige Pietje Bell in Amerika denk ik met plezier terug. Toch las ik maar door, boek na boek, in de bijna altijd ijdele hoop dat het verderop wel leuk, opwindend, ontroerend of spannend zou worden.

Veel van wat er bij ons thuis in de kast stond of rondslingerde beviel me dus maar matig. Soms ontnam de onaantrekkelijke manier waarop boeken waren uitgegeven me de lust om verder te lezen. Winnetou en Old Shatterhand heb ik bijvoorbeeld via het witte doek en via stripbewerkingen leren kennen, niet door het lezen van de dikke romans van Karl May. De Nederlandse vertalingen stonden weliswaar keurig op een rijtje bij een van mijn broers op de kamer, maar de pagina's waren zó overbevolkt met piepkleine letters, dat de moed me al snel in de schoenen zonk.

Ben ik dan misschien de verkeerde boeken tegengekomen? Daar zou wel eens een kern van waarheid in kunnen zitten, want van titels die me beter bevielen - Alleen op de wereld, Robinson Crusoe, de romans van Walter Scott, De negerhut van oom Tom, opvallend genoeg allemaal buitenlandse titels - waren er maar weinig in huis. Maar waarom niet elders gezocht naar boeiender lectuur? Waarom niet de boekenplanken van vriendjes afgestroopt of de bibliotheek geplunderd? Misschien is het antwoord heel eenvoudig. Misschien hield ik simpelweg nog niet van lezen. Lezen, zo denk ik nu, was toen nog geen belangrijke ervaring, was nog niet een manier om andere werelden te leren kennen, om opgeslokt te worden door het andere.

Maar ook al was ik nog niet verslingerd aan boeken, dit neemt niet weg dat literatuur een vroege passie was. Twee even levendige als dierbare herinneringen vormen er het tastbare bewijs van. De eerste is te danken aan het feit dat mijn ouders me naar een christelijke lagere school hadden gestuurd. De reden dat ik ze daar nog steeds dankbaar voor ben zijn de onvergetelijke verhalen van mijn eerste onderwijzeres, juffrouw Smit. Misschien moet ik mezelf gelukkig prijzen dat ik niet alleen in de eerste, maar ook in de tweede klas les van haar heb gehad. Toch beklaag ik mezelf dat ik niet langer bij haar in de banken heb gezeten: niemand kon vertellen zoals zij.

Bij haar was het begin van de dag altijd een feest: de ochtend begon met een verhaal uit de bijbel. Niet voorgelezen uit een boek, maar uit het hoofd verteld door de (niet meer zo jonge, alleen wonende) juffrouw. Als ik terugdenk aan de geschiedenissen die ze vertelde (en dat gebeurt nog vaak), dan zijn het de verhalen die me voor de geest komen, niet de vertelster. Juffrouw Smit zie en hoor ik niet (al weet ik nog heel goed hoe ze er uitziet). Deze onzichtbaarheid is tekenend voor haar grote verteltalent. En voor de grote zeggingskracht van de verhalen.

[p. 609]

Geen van de afbeeldingen van bijbelse taferelen die later mijn pad kruisten, heeft de intensiteit en de levendigheid kunnen evenaren van de voorstellingen die ik als zes-, zevenjarig jongetje tijdens het luisteren naar deze geschiedenissen maakte. Zelfs de imposante beelden en schilderijen vond ik kaal, krachteloos. De afgebeelde figuren misten een dimensie: ze waren vastgelegd, ze leefden niet. Nog steeds vind ik dat de statische, plechtige figuren weinig te maken hebben met de mensen van vlees en bloed uit mijn bijbelverhalen. Als ik naar dit soort afbeeldingen kijk, dan zie ik alleen maar. De verhalen van vroeger waren daarentegen een belevenis. Zo doolde ik met Kaïn, overmand door schuldgevoelens, eenzaam rond, stortte ik me met Saul in het eigen zwaard, versloeg met het zondagskind David de lompe reus Goliath, ontstak met Mozes in woede, beukte met mijn staf tegen de rots en mocht daarom het Beloofde Land alleen zien maar nooit binnentrekken. Stap voor stap ben ik met Abraham en Isaäk naar de plaats gelopen waar de vader zijn zoon moest offeren. Ik hielp mee de brandstapel op te bouwen, tak voor tak. Doodsangsten stond ik uit toen Abraham het mes hief. Gelukkig werd het mensenoffer op het laatste moment verijdeld door de stem van Gods engel. Een ram volstond. Dat bracht maar gedeeltelijk opluchting: waarom moest op zo'n wrede manier de trouw van een mens aan God worden bewezen? Het verhaal moet me nog om andere redenen onbehaaglijke gevoelens hebben bezorgd: zijn vaders in staat hun kinderen te doden? En zou ik zelf wel zoveel voor God hebben overgehad als Abraham?

Nog een van de talrijke episodes die diep in mij verankerd liggen: Esau die doodmoe thuiskomt, het bord linzen dat Jakob hem aanbiedt om hem daarmee het eerstgeboorterecht afhandig te maken; Jakob die zich als Esau verkleedt om zo in plaats van zijn broer de zegen van zijn blinde vader te krijgen, de woede van Esau als hij beseft wat er is gebeurd, Jakob die zich uit de voeten maakt. En terugkomt. Want net als David was hij een lieveling van God.

Jakob was intrigerend, want sluw. Maar vereenzelviging was niet helemaal mogelijk: had hij zijn broer niet een paar afgrijselijke streken geleverd? Was dit de wil van God? Zo riep elk verhaal vragen op waarop eenduidige antwoorden niet waren te geven, vragen die de grenzen tussen goed en kwaad deden vervagen, vragen, kortom, die duidelijk maakten dat Gods wegen niet alleen ondoorgrondelijk, maar ook wreed en onrechtvaardig waren. Pas veel later werd ik me ervan bewust dat dit soort vragen tot de essentie van literatuur behoort, zoals ook de beeldende kracht en de spanning van deze bijbelvertellingen dat doen. Ik koester de gedachte dat ze de kiem bevatten van mijn liefde voor literatuur.

De bijbelverhalen zijn ook een mooi voorbeeld van het tweerichtingsverkeer dat het contact met het nieuwe (inherent aan het lezen van literatuur) is. Enerzijds vergroot de kennismaking met nieuwe werelden ons uitzicht op de wereld. Maar ook reduceren we bij dit soort ontmoetingen de nieuwe werelden tot het ons bekende. Zo stelde ik me bij het Paradijs ongeveer de tuin van mijn oma voor. Die tuin was weliswaar groot, zeker voor een zesjarige, maar voor Adam en Eva en hun huishouding natuurlijk veel te klein. (Op de plaats waar zich vroeger de tuin bevond, staat nu een bankfiliaal, omgeven door een steriel grasveld.)

Ook van de woestijn, plaats van handeling van vele indrukwekkende episodes, had ik een merkwaardige voorstelling. Ik had nog nooit een foto van een woestijn gezien, zodat de woorden van juffrouw Smit en mijn eigen indrukken van de wereld mijn enige gids waren. Ik kwam niet verder dan lijnrechte, eindeloze, heuvelige zandwegen, met aan weerszijden bossen. Bossen in de woestijn! Ze zijn er terecht gekomen omdat de enige mij bekende plaats waar de grond van zand was en waar geen water was te vinden de bossen van Petten waren, waar we bijna elke zondag gingen wandelen. Hoe rijk is de fantasie van een kind?

Mijn ontwakende fantasie kreeg in de jaren na juffrouw Smit een forse knauw: haar opvol-

[p. 610]

gers konden zelfs niet in haar schaduw staan. Van de bijbelverhalen die ze verteld moeten hebben, staat me geen enkele meer voor de geest. Gelukkig was er enige troost: in huis zwierven stapels Illustrated Classics rond. In elk van de enkele honderden deeltjes van deze prachtige stripserie (in kleur!) werd een werk uit de wereldliteratuur (een begrip dat ik toen gelukkig nog niet kende) samengebald tot enkele tientallen pagina's. Op deze oneerbiedige wijze ontmoette ik voor het eerst Odysseus, Don Quichotte, de laatste der Mohikanen, Cyrano de Bergerac, Huckleberry Finn, Gulliver, de drie musketiers (maar vooral natuurlijk D'Artagnan), enzovoort.

Het is echter niet aan deze deeltjes te danken dat deze serie me zo sterk is bijgebleven. Daar is het deeltje met Andersens verhaal over de zeemeermin verantwoordelijk voor. Dank zij dit boekje werd dit sprookje een van de mooiste verhalen die ik ken en werd de zeemeermin mijn droomprinses. Wat was zij, met of zonder staart maar altijd met haar lange, golvende haar en haar lieve ogen, beeldschoon! En opwindend: haar schubben (en later haar jurkje) zaten spannend strak om haar lichaam, waarvan ze bovendien een adembenemend stuk bloot lieten. Hoe ontroerend was haar eenzame verlangen naar de prins wiens leven zij had gered, maar die zij als meermin niet kon bereiken! Wat voelde ik de pijn die ze had nadat ze door een toverdrankje twee benen had gekregen en aan land was gegaan! Elke stap sneed als een mes door haar heen. Hoe wanhopig was ik toen er een einde kwam aan haar wat onduidelijke romance met de prins! Ze kon hem vanwege haar stomheid niet duidelijk maken dat zij niet alleen léék op de vrouw die hem had gered, maar dat ze die vrouw wás. En hoe vreemd voelde ik me, triest en gelaten, toen ze tenslotte in een golf veranderde, de golf waarnaar op het laatste plaatje de zich van geen kwaad bewuste prins met een gelukkige uitdrukking op zijn gezicht kijkt. Aan zijn zijde de vrouw van wie hij denkt dat zij hem heeft gered.

Waarom ben ik dit sprookje in deze bewerking blijven koesteren? Onder andere omdat ik de tekeningen zo prachtig vind. Het is ongeveer vijfentwintig jaar geleden dat ik het boekje voor het laatst heb gezien, maar de tekeningen zie ik nog haarscherp voor me. Omdat ik ze al zo lang niet meer onder ogen heb gehad, zullen ze ongetwijfeld door mijn geheugen geretoucheerd zijn. Vandaar dat ik niet de behoefte heb het boekje weer te zien. Maar geretoucheerd of niet, de tekeningen hebben een grote rol in mijn leven gespeeld, want vrouwen die er uitzien als deze meermin hebben sindsdien een onweerstaanbare aantrekkingskracht op mij uitgeoefend (al zal het beeld van de zeemeermin op zijn beurt ongetwijfeld ook weer teruggevoerd kunnen worden tot iets of iemand anders, maar dat blijft vooralsnog gissen). Ik denk echter dat het belangrijkste is dat deze afbeeldingen bij een verhaal horen dat appelleert aan een sentimentaliteit die mij nooit meer heeft verlaten, een sentimentaliteit die zich vaak door het allereenvoudigste voelt aangesproken. Zij is op haar beurt geworteld in een melancholieke, want onvermijdelijke en tragische waarheid, die dit sprookje op uiterst directe, compacte wijze aan het licht heeft gebracht: het leven geeft soms de indruk ons ter wille te zijn, maar is volstrekt onverschillig. Alle schoonheid is daarom doortrokken van weemoed.

Noot: Na het schrijven van dit stuk las ik de proza-versie van Andersens sprookje. Het origineel eindigt veel minder tragisch dan de getekende versie zoals ik me die herinner. Een reden te meer me gelukkig te prijzen dat ik dit hartverscheurende verhaal in stripvorm heb leren kennen.