De Gids. Jaargang 151

[p. 606]

Buitenlandse literatuur
De onverslijtbare boeken van mijn jeugd

Adriaan van Dis
Een mantra voor mijn mulojaren

Mijn eerste letters werden erin geramd. De A was een tik op mijn vingers omdat ik het streepje tussen de pootjes vergat, de B was een tik op mijn wang omdat het bovenste lusje beefde. Mijn vader vond dat ik op mijn derde het lezen en schrijven machtig moest zijn. Hij had een militaire opleiding genoten en meende dat slaag de beste leerschool was. Hij bleek krankzinnig. De kiemen in zijn kop lieten hem jong sterven, dus ik heb niet lang last van hem gehad. Vervelend was wel dat ik in de eerste klas van de lagere school niet nog eens bereid was het alfabet te leren. Ik had geen juffrouw meer nodig. Mijn handschrift had al eigenwijze trekken en zinnen las ik zonder haperen. Maar deze vaardigheid werd mij door mijn klasgenoten niet in dank afgenomen. Een vuist op mijn wang, pootje gelicht, het ventiel uit mijn band - ik had mij aan de regels van de klas te houden. Ik telde graag mee en paste mij aan. Na een maand vergat ik het streepje van de A en veinsde geen woord te kunnen lezen.

Ik kan dan ook niet zeggen dat ik op de lagere school een hartstochtelijk lezer was. Ik schreef geen zin meer zonder fouten. ‘Leesblind’, zeiden de juffen. Mijn vader was toen al te ziek om te slaan.

De verhalen die grote indruk op mij maakten, waren de verhalen die mijn oudere zusters mij voorlazen. Ik vrees dat mijn kijk op de wereld, mijn opvattingen over eerlijkheid en erotiek, nog steeds door sprookjes worden bepaald. Vrouwen zijn prinsessen, al dan niet opgesloten in torenkamers, mannen zijn ridders die hen bevrijden, maar de meeste mannen zijn gemeen, stiefmoeders deugen niet en arme mensen sterven met een glimlach op de lippen.

Wie zo denkt, mag niet doorleren. Ik was de enige uit mijn klas die te licht werd bevonden voor de middelbare school. Terwijl de anderen zich bogen over sommen waarin een mijnheer van A naar B fietste, verguldde ik een tak tot kerststukje.

Op de mulo lazen de meesten nog met hun vinger en hun lip. Daar durfde ik weer te spellen en te lezen. Ik borduurde een boekenlegger op handenarbeid maar die had ik zelden nodig, want voor het eerst van mijn leven las ik boeken in één adem uit. Boeken die zich afspeelden in verre landen, Schateiland, De familie Robinson, De graaf van Montecristo. Hoe meer ik wegdroomde, des te erger besefte ik de grenzen van de mulo. Mijn klasgenoten verheugden zich op de vrijheid na het diploma: brommers, banen bij de gemeente of de chemische fabriek, en een liste de mariage bij ‘Au bon gout’. Een vriend van mijn toen al dode vader zag mij graag op zijn handelsbureau. Brieven schrijven: ‘Veuillez agréer, Monsieur, l'expression de mes sentiments distingués.’ ‘Looking forward to your early reply, I remain.’ Ik keek er niet naar uit en op de mulo wilde ik niet blijven.

Met Bordewijk kwam de breuk. Karakter. Ik moest het lezen voor mijn lijst. Na een paar bladzijden was het geen moeten meer, of toch, ik moest in het boek strepen, ik moest het her-

[p. 607]

lezen, ik moest erover vertellen, ik moest het hebben. Ik kocht het in de Zakboekenreeks en ik bezit het nog, met een streep op bladzijde 276: ‘Hij moest kunnen meespreken over alles, niet met de boekengeleerdheid van een lexicon, maar schertsenderwijs. Hij moest een vlotte conversatie kunnen ontwikkelen onder mannen, en op een andere wijze weer, bij vrouwen, zijn litteratuur kennen, vreemde talen spreken met het juiste accent, hún litteraturen kennen, - hij moest op de hoogte zijn van plastische kunsten, van muziek, - hij moest vlot leren reizen in vreemde landen, hij moest kunnen vertellen van steden, landschappen, volkeren, gebruiken en eigen ondervindingen, - hij moest geestig kunnen zijn...’ En zoveel meer moest Jacob Willem Katadreuffe kunnen. Want Jacob wilde advocaat worden, hij wilde een koperen plaat met zijn naam erop. Hij zou meester in de rechten worden, zijn milieu ontvluchten, breken met zijn moeder die zo zuinig was met haar emoties, zich afzetten tegen zijn onredelijk strenge vader. Jacob Katadreuffe was een onwettig kind, hij moest hard werken, harder dan alle andere jongens, maar hij zou ze allemaal voorbijstreven. Hij zou er komen. Eén ding wist hij zeker: ‘niet dit’, niet het benauwde leventje van winkeliers en kleine ambtenaren. Hij zou laag beginnen, hoog zou hij klimmen.

Roman van zoon en vader, stond er in kleine letters op het titelblad. Een zoon die zich verzet tegen een vader. Een vader die hem zijn adem afkneep, een vader als een zwaard zonder genade. Ook ik werd gevormd door een Dreverhaven. Jacob was ik, een onwettig kind van een stroeve moeder. Er was maar één uitweg: meester in de rechten worden. Dan lag de wereld voor mij open, dan kon ik praten over ‘politiek, de binnenlandse en de buitenlandse, over de conjunctuur, de beurs, over opera en toneel en film’. Nooit meer mulo. Meester in de rechten was de weg naar meer. Harder werken, veel lezen, de encyclopedie raadplegen, moeilijke woorden opzoeken, ook bij Bordewijk: haveluinig = onverzorgd, simiësk = aapachtig.

In mijn schoolagenda schreef ik op elke bladzijde word MR, word MR. Week in week uit, die titel in rode letters. Een mantra voor mijn mulojaren. Karakter werd voor mij de roman van de wilskracht. Zonder dat boek was ik mogelijk commies bij de burgerlijke stand geworden. Geboorteregisters bijhouden, logboeken van fatsoen, mooi werk voor een bastaard.