De Gids. Jaargang 151

[p. 532]

J.H. Brinks
De wonderbaarlijke wederopstanding van Pruisen
Het nieuwe Duitse nationalisme in de DDR en de ‘Wiedervereinigung’

De oude Duitse middeleeuwse Kyffhäusersage verklaart dat wanneer Duitsland in nood verkeert de in zijn Kyffhäuser-berg in Thüringen rustende keizer Barbarossa daaruit zal opstaan. Dan zal hij de Duitse landen van vreemde overheersing en andere ellende verlossen. Keizer Barbarossa, beroemdste telg uit het middeleeuwse geslacht der Hohenstaufen, werd in de eind achttiende- en negentiendeeeuwse orgie van nationalisme die Duitsland overspoelde gezien als stichter van het Eerste Rijk. Bismarck, de stichter van het Duitse Rijk in 1871, werd door zijn borussofiele achterban uitgeroepen tot de wettige opvolger van dit rijk. Deze ‘Reichsgründung’ werd het Tweede Rijk genoemd. De Pruisische Hohenzollern werden tot opvolgers van de Hohenstaufen gebombardeerd. Hitler en de zijnen zagen zich als testamentvoltrekkers van dit streven door ook de laatste Duitstalige mens ‘Heim ins Reich’ te halen. De voorliefde van de Oostenrijkse ‘Gefreiter’ voor het militaristische Pruisen van Frederik de Grote ging zover dat hij nergens zijn kamp opsloeg zonder niet ook een portret van de verlichte despoot te installeren. De afloop en de gevolgen van het Derde Rijk voor Europa en de rest van de wereld mogen als bekend worden verondersteld. Eigenlijk is de roep om een vereniger van de Duitse landen, een ‘Zwingherr’, in de Duitse geschiedenis nooit helemaal verstomd. In het Duitsland na Goethe, omstreeks 1840, was het vooral de staat Pruisen waaraan in het culturele en politieke nationalisme van die jaren een ‘Duits beroep’ toegedicht werd. Pruisen moest Duitsland naar de eenheid leiden. Maar er klonken ook schaarse protesten die zich in de wedloop tussen eenheid en vrijheid vooral voor de vrijheid, dat wil zeggen geen eenheid ten koste van alles, uitspraken. De negentiende-eeuwse nationalistische Duitse dichter Georg Herwegh, fel voorstander van de Duitse eenheid en vrijheid, zag al dat één Duits Rijk onder Pruisische heerschappij gedoemd was ten onder te gaan aan het Pruisische militarisme. Bij zijn dood in 1875 bezwoer hij zijn zoon de woorden ‘Verheug u, vader, want Pruisen bestaat niet meer’ op zijn grafsteen te schrijven, wanneer Pruisen opgehouden had te bestaan.

Tweeënzeventig jaar later, in 1947, ging zijn wens in vervulling toen de geallieerden eensgezind besloten om Pruisen, de bakermat van vele Europese en twee wereldoorlogen, op te heffen.^1. De Duitse staten Pruisen, Mecklenburg, Thüringen en Sachsen vielen na 1945 onder de totalitaire invloedssfeer van de Sovjetunie. Vrij grondig werd de ‘Sowjetische Besatzungszone’, de sbz, gedenazificeerd. De ‘Sozialistische Einheitspartei Deutschlands’, de heersende communistische partij, probeerde met ware wanhoopspogingen de Pruisische geschiedenis met wortel en tak uit te rukken. Straatnamen werden veranderd en standbeelden verwijderd. Gebouwen, zoals de Garnizoenskerk in Potsdam die de sarcofaag van Frederik de Grote geherbergd had, en het ‘Berliner Schloss’, het monumentale credo van de Pruisische Hohenzollern, werden opgeblazen. Het waren vooral de Duitse communisten die met een ongekende ‘Gründlichkeit’ de Pruisische geschiedenis te lijf gingen. En dat

1. Al in november 1941 benadrukte Churchill in een brief aan Stalin dat ‘... het natuurlijk de eerste opdracht moet zijn om Pruisen te verhinderen ons een derde keer te overvallen’ en tijdens de top van de Grote Drie in Teheran in 1943 verklaarde hij: ‘Pruisen is, dat wil ik benadrukken, de wortel van al het kwaad in Duitsland’, uit: Preussen. Legende und Wirklichkeit, Berlijn (Oost) 1985, p. 296.

[p. 533]

is niet verwonderlijk gezien de enorme tol die met name zij in het Derde Rijk hadden moeten betalen. De Pruisische geschiedenis, dat was voor hen vooral de militaire despoot Frederik 11 (de Grote), de ‘bloed-en-ijzer-kanselier’ Bismarck die de socialisten liet vervolgen en de dodelijke militaristische ‘Preussengeist’ die heel Duitsland zijn stempel opgedrukt had. Er werd door de communisten een directe lijn getrokken van Frederik de Grote via Bismarck naar Hitler. En Luther, dat was de stichter van de typisch Duitse geest van onderdanigheid tegenover de staat, van het ‘Obrigkeitsstaatliche Denken’.^2. Het vuur van de Duitse communisten, die in de sbz-tijd en de beginjaren van de ddr op een grote aanhang konden rekenen, was zó groot dat Russische cultuurofficieren dikwijls geëntameerde sloopwerkzaamheden aan de stoffelijke resten van de Pruisische geschiedenis voorkwamen. Zij hadden op grond van hun eigen ervaringen al op tijd begrepen dat het cultuurgoed tot ideologisch erfgoed gemaakt kon en moest worden. Zo wisten deze cultuurofficieren op het nippertje te regelen dat het standbeeld van Frederik de Grote in Berlijn in 1949 niet naar de smeltkroes maar naar een achterafje in Potsdam-Sans-Souci, het paleizencomplex van Frederik de Grote, gesleept werd. Deze bezielde afrekening met het militaristische Pruisendom dat haar sporen zo duidelijk in de héle Duitse geschiedenis had achtergelaten, was ideologisch ook op z'n plaats en zeer goed te rechtvaardigen. Immers, de stichters van het marxisme-leninisme en al zijn - vooral ook Duitse - volgelingen hadden zich decennia lang uitgeput om aan te tonen dat de Duitse geschiedenis ‘een misère’ was. Niet in de laatste plaats door de pruisificatie hiervan. De sbz en - na 1949 - de ddr zagen en zien zich dan ook louter en alleen als de concrete gestalte van de ‘continuïteit van al het goede, evenals zij de radicale breuk met al het reactionaire in de Duitse geschiedenis belichaamt’.^3. ‘De radicale breuk?’, kan men zich nu bijna vier decennia na de stichting van de tweede Duitse staat verbaasd en ontzet afvragen. Bijna drie decennia lang is de ddr buiten het gezichtsveld van West-Europa gebleven. Duitsland, dat wist iedereen, is West-Duitsland. De rest van Duitsland was bezet door de Russen. Net goed, dachten velen in het Westen (en Oosten!). We hebben er genoeg ellende mee gehad. Oorlogen met en bezettingen door het militaristische en gepruisificeerde Duitsland waren de Europese volkeren niet in de koude kleren gaan zitten. De Westduitsers schreeuwden sinds 1945 moord en brand om een ‘Wiedervereinigung’, een hereniging tussen Oosten West-Duitsland, of hulden zich in indifferentie over de territoriale deling. De Oostduitse staat namen zij tot 1971/72 in ieder geval nauwelijks serieus.^4. Het tot dat moment ronduit banale niveau van de marxistisch-leninistische weergave van de Duitse geschiedenis gaf er ook nauwelijks aanleiding toe. Goede Duitse geschiedenis was, in de communistische optiek, de revolutionaire arbeidersbeweging en haar vermeende voorlopers. De boerenoorlogen van 1525/26, de hervormingen van Stein en Hardenberg na 1806/07, de ‘burgerlijke revolutie’ van 1848, de Spartacusopstand in 1918 en de ‘anti-fascistische strijd’ tegen de nazi's. Dát was het enige goede. Een handvol opstanden en revoluties. De rest van de Duitse geschiedenis - ook de schuld aan de Tweede Wereldoorlog - ging naar de Westduitsers. Maar nadat de ddr in de loop van 1971/72 internationaal staatsrechtelijk erkend werd en er, na de bouw van de ‘muur’ in 1961, inmiddels een generatie ddr-burgers opgegroeid is die de deling niet (bewust) meegemaakt heeft, achtte de sed de tijd gekomen om de lessen van de Russische cultuurofficieren grootschalig in praktijk te brengen. Omdat de ddr het grootste deel van het territorium van het voormalige Pruisen beslaat kon men er niet langer aan voorbijzien en moest Pruisen, de aartsrivaal van het marxisme-leninisme, wel weer uit de kast gehaald worden. Pruisen, zo verklaart een beroemde ddr-historica nu, had een Januskop. En die heeft twee gezichten. Een goede en een slechte kant.^5. Maar niet alleen de geschiedenis van Pruisen, ook die van Mecklen-

2. De beroemdste Oostduitse exponenten van dit naoorlogse misère-denken met betrekking tot de Duitse geschiedenis in de sbz waren W. von Hanstein, A. Abusch en E. Niekisch. Von Hansteins boek Von Luther bis Hitler. Ein wichtiger Abriss deutscher Geschichte, Meissen 1947, is een verhandeling waarin - zoals uit de titel al blijkt - een directe causale lijn van Luther via Bismarck naar Hitler getrokken wordt.
Abusch' Der Irrweg einer Nation, Berlijn 1947, betoogt in grote lijnen hetzelfde. Luther wordt hierin de ‘doodgraver van de Duitse vrijheid’ genoemd vanwege zijn steun aan de territoriale vorsten in hun strijd tegen de opstandige boeren tijdens de boerenoorlogen. De positieve en progressieve traditie werd uitsluitend door Thomas Muntzer, de leider van de opstandige boeren, belichaamd.
E. Niekisch, wiens marxistische geaardheid ook al direct na 1945 door marxisten in twijfel wordt getrokken vanwege zijn aanvankelijke sympathieën voor het nationaal-socialisme (waartegen hij overigens uiteindelijk fel verzet gevoerd heeft) ziet, zoals wederom al uit de titel van zijn boek Deutsche Daseinsverfehlung blijkt, in een groot deel van de Duitse geschiedenis een historische misser in het recht van bestaan.

3. Zie: Preussen. Legende und Wirklichkeit, Berlijn (Oost) 1985, p. 309.

4. Zie hiervoor ook G. Heydemann, Geschichtswissenschaft im geteilten Deutschland, Erlanger Historische Studien, Bd. 6, Frankfurt a.M. 1980, p. 157-58, waarin het ne internationale congres van historici in Stockholm in 1960 als tragisch dieptepunt voor dit gebrek aan contact tussen de geschiedwetenschappen van de beide Duitse staten opgevoerd wordt vanwege hun voortdurende ruzies en scheldpartijen. De deelnemers uit de niet-Duitse landen konden in ieder geval de indruk krijgen, aldus Heydemann, dat het weer eens om de ‘querelles allemandes’ ging.

5. Zie I. Mittenzwei, ‘Die zwei Gesichter Preussens’ in Forum 19, 1978, p. 8 waarin zij betoogt: ‘De geschiedenis van een staat; en al is het een territoriale staat zoals hij in de Duitse geschiedenis is ontstaan; laat zich niet met de ontwikkeling van de heersende klasse identificeren. En zelfs de heersende klasse in zulke staten was niet altijd alleen maar reactionair. Men dient bij haar en haar prestaties de enig geldige maatstaf te hanteren: namelijk door te vragen in welke mate heeft zij een bijdrage tot de maatschappelijke ontwikkeling geleverd en in welke mate heeft ze dit verhinderd.’ Deze aanpak wordt in de talloze ddr-publikaties een ‘gedifferentieerde benadering’ genoemd.

[p. 534]

burg, Thüringen en Sachsen en zelfs de geschiedenis van Westduitse deelstaten wordt nu ‘gedifferentieerd’ weergegeven.^6. De term ‘gedifferentieerd’ verwijst naar de óók positieve kanten die aan uitbuiters zitten. Gemakshalve worden de ingenomen ideologische posities gedeeltelijk overboord gezet. De vooral na 1976 vigerende toverformule van het ‘gedifferentieerde’ weergeven van de - ideologisch zwaar belaste - Duitse geschiedenis heeft nogal wat stof in binnen- en buitenland doen opwaaien. Sinds een aantal jaren bereiken ons berichten over de herwaardering van Luther, Frederik 11 en Bismarck.^7. Maar er is meer aan de hand. Het gaat om een herwaardering van de héle Pruisisch-Duitse geschiedenis. En dat doet met name de Westduitsers veel verdriet die nu een gelijkwaardige concurrent met betrekking tot de Duitse historie dreigen te krijgen. Gelijkwaardig, omdat de ddr-publikaties de afgelopen jaren zeer veel genuanceerder aangaande de ideologische boodschap geworden zijn en ook in de Bondsrepubliek gretig aftrek bij niet-communisten vinden. Hoe kan dat? Een niet uitgesproken maar in het oog springend bijverschijnsel van deze ontwikkeling is dat Oost- en West-Duitsland voor het eerst sinds jaren écht aan de praat zijn geraakt over hun gemeenschappelijke Duitse verleden. Dat geldt natuurlijk niet voor ieder deel van de Duitse geschiedenis. Maar bijvoorbeeld Pruisen en Luther houden, in de ogen van velen, ook een belofte in: de belofte van de als zodanig beleefde Duits-heid van beide Duitse staten en hun bewoners. Dit geldt vooral voor de kerkgeschiedenis met Luther voorop.^7. Oostduitse publikaties over Luther worden in de Bondsrepubliek graag gelezen. Luther wordt zodoende tot een ‘Bindeglied’ tussen de brd en de ddr. Een beetje ‘Wiedervereinigung’ zo men wil.^8. De marxisten-leninisten in de ddr hebben inmiddels al heel wat water in de ideologische wijn gedaan en het opvallende is dat menige Westduitser de politiekeconomische situatie in de ddr tegenover het niet-Duitse buitenland een beetje vergoelijkt. Zoals een Westduitse hoogleraar in de geschiedenis mij onlangs vertelde: ‘Kijk, in onze vaktijdschriften maken we elkaar natuurlijk af, maar als je onze wederzijdse boekrecensies heel goed leest valt op dat we het roerend met elkaar eens zijn!’ Daar sta je dan als Nederlander; hoe moet je dat opvatten. Wat wél duidelijk opvalt is het enorm Duitse karakter van de ddr-burgers. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de ontwikkelingen van de laatste jaren, sinds 1971/72 en in ieder geval na 1976, een grote waardering onder de ddr-burgers vinden. Men mag zich, nee, men moet zich weer Duits noemen. En dat zonder apologie, al wordt het leed veroorzaakt door Pruisen en de nazi's niet ontkend. Maar de schuld en boete op de weegschaal van de tijd verschuiven gestaag naar het verleden. Het merkwaardigste van de meest recente Oostduitse ontwikkelingen is wel de herwaardering van het Eerste en Tweede Rijk. Op de Kyffhäuserberg in Thüringen kan men nu weer het in 1896 gebouwde en geheel gerestaureerde monument met daaronder de in steen uitgehouwen slapende keizer Barbarossa bewonderen.^9. Een galerij van historische uniformen uit het - ook nog steeds - vermaledijde Pruisen dient ter adstructie van de oude ideologische standpunten van goed en kwaad. De uniformen van de nva, de ‘Nationale Volks Armee’, het leger van de ddr, worden ook getoond. Men ziet er nu niet direct hun goede karakter aan af; eerlijk gezegd is het verschil met de Pruisische outfit niet noemenswaardig. Maar kennelijk bestaat er nu ook een link tussen de Hohenstauf Barbarossa en de nva Hoe? De nadruk ligt in ieder geval weer op het ‘Deutschtum’. En wie was er nu Duitser dan keizer Barbarossa, de eerste en grootste heerser over een groot en verenigd ‘Heilig Rooms Rijk van de Duitse Natie’. Over Bismarck wordt nu opgemerkt dat zijn ‘Reichsgründung’ van 1871 een ‘aanzienlijke historische vooruitgang’ betekende. Nog niet zo lang geleden zou een Oostduitser met een dergelijk standpunt voor een ideologisch en juridisch inquisitie-tribunaal gesleept zijn. Niet dat Bismarck nu ge- of vereerd wordt, maar ook hij verdient een ‘gedifferen-

6. Zie W. Schmidt, ‘Das Gewesene ist niet erledigt. Worauf muss sich eine Nationalgeschichte der ddr stützen?’, in: Sonntag, nr. 27, 1981, p. 9, waarin de toenmalige directeur van het Instituut voor Geschiedenis van de Duitse arbeidersbeweging en huidige directeur van het Centrale Instituut voor Geschiedenis bij de Akademie voor Wetenschappen in Oost-Berlijn betoogt: ‘...zulk een nationale geschiedenis (die van de ddr, J.H.B.) moet zich met de hele Duitse geschiedenis bezighouden en wel in drievoudig opzicht: ten eerste chronologisch, ten tweede territoriaal en ten derde sociaal-structureel.’

7. In 1983 wordt een ‘Lutherjaar’ georganiseerd ter herdenking van de vijfhonderdste verjaardag van de reformator. In 1980 is een voorbereidend comité onder voorzitterschap van niemand minder dan Erich Honecker zelf opgericht waarin hij Luther ‘een van de grootste zonen van het Duitse volk’ noemt. Verder stelt hij: ‘Doordat Luther de strijd opnam en betoogde “De kerk heeft een reformatie nodig” ontketende hij tegelijkertijd een beweging die de maatschappelijke vooruitgang diende.’ De leider van de opstandige boeren in de boerenoorlog van 1525/26, Thomas Müntzer, raakt helemaal op de achtergrond. Uit: Martin Luther und unsere Zeit. Konstituierung des Martin-Luther-Komitees der DDR, Berlijn (Oost)/Weimar 1980, p. 13. Ironischerwijze was ook Alexander Abusch, de man die Luther nog ‘de doodgraver van de Duitse vrijheid’ genoemd had, lid van dit comité. Abusch bevond zich met zijn oorspronkelijke mening in goed gezelschap. Voor Friedrich Engels, een van de aartsvaders van het marxisme-leninisme, was Luther een ‘bordenlikker van de monarchie’, zie: Friedrich Engels, ‘Der deutsche Bauernkrieg’ in: Marx-Engels-Werke, Berlijn (Oost) 1982, Bd. 7, p. 351. In 1979 verschijnt van Ingrid Mittenzwei Friedrich II von Preussen. Eine Biographie, Berlijn (Oost). Eén jaar voor de herplaatsing van zijn standbeeld op de boulevard Unter den Linden in Oost-Berlijn spreekt Mittenzwei zich over Frederik 11 ‘gedifferentieerd’ uit door o.a. te wijzen op het voorwaardenscheppende karakter van diens regering voor de hervormingen van Stein/Hardenberg na 1806/07. Verder heeft Frederik 11 zich nu ook verdienstelijk gemaakt door de drooglegging van de ‘Oder-’ en ‘Warthebruch’.
In 1985 verschijnt een lijvige Bismarck-biografie van Ernst Engelberg, Bismarck. Urpreusse und Reichsgründer, Berlijn (Oost) 1985, waarin Bismarcks ‘revolutie van boven’, i.e. de Rijksstichting in 1871 ‘over het algemeen toch een belangrijke historische vooruitgang’ genoemd wordt (p. 761). Nog niet zo lang geleden zou iemand een dergelijk standpunt enige tijd in afzondering hebben moeten overdenken. Bismarck gold tot voor kort enkel en alleen als de vervolger van de revolutionaire sociaaldemocratie door zijn ‘Socialisten-wetten’.

7. In 1983 wordt een ‘Lutherjaar’ georganiseerd ter herdenking van de vijfhonderdste verjaardag van de reformator. In 1980 is een voorbereidend comité onder voorzitterschap van niemand minder dan Erich Honecker zelf opgericht waarin hij Luther ‘een van de grootste zonen van het Duitse volk’ noemt. Verder stelt hij: ‘Doordat Luther de strijd opnam en betoogde “De kerk heeft een reformatie nodig” ontketende hij tegelijkertijd een beweging die de maatschappelijke vooruitgang diende.’ De leider van de opstandige boeren in de boerenoorlog van 1525/26, Thomas Müntzer, raakt helemaal op de achtergrond. Uit: Martin Luther und unsere Zeit. Konstituierung des Martin-Luther-Komitees der DDR, Berlijn (Oost)/Weimar 1980, p. 13. Ironischerwijze was ook Alexander Abusch, de man die Luther nog ‘de doodgraver van de Duitse vrijheid’ genoemd had, lid van dit comité. Abusch bevond zich met zijn oorspronkelijke mening in goed gezelschap. Voor Friedrich Engels, een van de aartsvaders van het marxisme-leninisme, was Luther een ‘bordenlikker van de monarchie’, zie: Friedrich Engels, ‘Der deutsche Bauernkrieg’ in: Marx-Engels-Werke, Berlijn (Oost) 1982, Bd. 7, p. 351. In 1979 verschijnt van Ingrid Mittenzwei Friedrich II von Preussen. Eine Biographie, Berlijn (Oost). Eén jaar voor de herplaatsing van zijn standbeeld op de boulevard Unter den Linden in Oost-Berlijn spreekt Mittenzwei zich over Frederik 11 ‘gedifferentieerd’ uit door o.a. te wijzen op het voorwaardenscheppende karakter van diens regering voor de hervormingen van Stein/Hardenberg na 1806/07. Verder heeft Frederik 11 zich nu ook verdienstelijk gemaakt door de drooglegging van de ‘Oder-’ en ‘Warthebruch’.
In 1985 verschijnt een lijvige Bismarck-biografie van Ernst Engelberg, Bismarck. Urpreusse und Reichsgründer, Berlijn (Oost) 1985, waarin Bismarcks ‘revolutie van boven’, i.e. de Rijksstichting in 1871 ‘over het algemeen toch een belangrijke historische vooruitgang’ genoemd wordt (p. 761). Nog niet zo lang geleden zou iemand een dergelijk standpunt enige tijd in afzondering hebben moeten overdenken. Bismarck gold tot voor kort enkel en alleen als de vervolger van de revolutionaire sociaaldemocratie door zijn ‘Socialisten-wetten’.

8. Voor de talloze toespelingen in de Westduitse (historische) literatuur moge een drietal tot voorbeeld dienen, zie H.R. Dräger in Politik und Kultur, nr. 3, jrg. ii, 1984, p. 79. Dräger stelt m.b.t. een evaluatie van het ‘Lutherjaar’ in 1983 in de ddr en de brd (‘Martin Luther - zijn betekenis en appreciatie in beide delen van Duitsland’) o.a.: ‘De evangelische kerken in de Bondsrepubliek en in de ddr - voor de katholieke kerk geldt dat in geringere mate - zijn ondanks hun organisatorische scheiding nog de enige “beleefde eenheid” met een “hoge graad van vanzelfsprekendheid” - (T. Rendtorff) - in het gedeelde Duitsland. Dit saamhorigheidsgevoel heeft ook een politieke dimensie. Bijzonderheden van de politieke dimensie van deze verbindingen zijn dat de kerken in de ddr de enige grote maatschappelijke organisaties met een landelijke infrastructuur buiten het partij-ideologische gebied zijn, verder, dat het voor de kerken aan deze en aan gene zijde vanzelfsprekend is dat ze volkskerken zijn die voor iedereen openstaan en dat zij zodoende instituten van de vrijheid zijn. Door deze openheid wordt een niet geringe bijdrage geleverd tot het openhouden van het Duitse vraagstuk.’
Ook: K. Kellermann, ‘Otto von Bismarck, Ernst Engelberg und wir. Eine Biographie aus der ddr im Gesamtzusammenhang der deutsch-deutschen Rückbesinnung auf die Geschichte’, in: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, nr. ii, 1986, p. 698. Kellermann stelt: ‘Wie Luther de zwart-rood-gouden vlag met hamer en sikkel in de hand drukt³⁷ (noot verwijzing naar M. Stürmer, ‘Wem gehört die deutsche Geschichte?’, in: Peter Berglar, Ernst Nolte et al. (Hrsg.), Deutsche Identität heute, Stuttgart und Mainz 1983, p. 48-65, hier p. 50) en deze achteraf aan Frederik 11 en Bismarck doorgeeft die zou de behoefte naar meer en ideologisch minder ontstelde geschiedenis kunnen wekken, op den duur Duits-Duitse cohesie-krachten blootleggen, de eigen aanspraak op afbakening krachteloos maken en de bevolking tot de conclusie doen komen dat de Bondsrepubliek en de ddr in 't gezicht van hun duizendjarige gemeenschappelijke voorgeschiedenis ‘in geen geval het laatste woord in deze ontwikkeling moeten zijn’³⁸ (verder: literatuur).
Verder M. Stürmer, Dissonanzen des Fortschritts. Essays über Geschichte und Politik in Deutschland, München/Zürich 1986, p. 244. Stürmer betoogt hier: ‘De kerk is in de ddr de enige kracht gebleven die onafhankelijk van de sed existeert. Wanneer Luther tot een medium van de toenadering wordt, dan betekent dat veel minder dat hij genationaliseerd wordt, maar veel meer dat de sed de kerk, de eigen bevolking en de andere grote Duitse staat een toenaderingsaanbod doet’.

9. Zie hiervoor M. Stuhr, ‘Das Kyffhäuser-Denkmal - Symbol und Gestalt’, in: Historismus - Aspekte zur Kunst in 19. Jahrhundert, Hrsg. Klingenburg, K.H., Leipzig 1985. Het belang van publikaties als deze schuilt niet zozeer in de inhoud ervan als wel in de verschijning op zich. Belangrijk is wel de gehele restauratie van het gedenkteken in de ddr.

[p. 535]

tieerde’ waardering. Dat geldt ook voor Frederik 11, wiens standbeeld echter ‘uitsluitend ter verfraaiing van het “Lindenforum”’ (gebouwen aan de boulevard Unter den Linden) geplaatst zou zijn.^10. En Erich Honeckers opmerking in een interview met de Britse uitgever Maxwell over de Pruisenkoning waarin hij hem ‘de Grote’ noemde, moet vooral als een verspreking worden gezien.^11. We blijven allemaal kinderen van onze opvoeding. Wie echter, logischerwijze, zou verwachten dat ook het Derde Rijk aan een ideologische opknapbeurt toe is, vergist zich. Deze, derde, rijksstichting blijft vooralsnog dat wat zij tot nu toe geweest is; enkel en alleen een barbaars terreurregime. Hoe echter binnenkort de Duitse ‘wetenschappelijke prestaties’ tussen 1933 en 1945 gewaardeerd zullen worden is nog de vraag. En trouwens, is de existentie van de staat ddr niet een gevolg van het Derde Rijk? Het meest recente wapenfeit dat de sed en de Oostduitse geschiedwetenschap in haar ideologische herprogrammering kan opvoeren, is de aangepaste opvatting over de Duitse filosoof Nietzsche. Uitgerekend een van de meest felle tegenstanders van de ‘religie van de historische macht’ en haar ‘priesters van de ideeënmythologie en hun geschaafde knieën’, van het marxisme wordt geleidelijk toegevoegd aan het pantheon van Grote Duitsers die de sed ‘differentieerbaar’ acht.^12. De in 1971/72 geïnaugureerde en in 1976 versterkt doorgevoerde koerswijziging van de ddr met betrekking tot de Pruisisch-Duitse geschiedenis moet vooral gezien worden als een vermetele poging om een partij- en nationaal-politiek legitimeringstekort op te heffen. Dat hierbij grote delen van de marxistisch-leninistische ideologie zwaar geweld wordt aangedaan is iedereen, ook in de ddr, wel duidelijk. Maar, om met een beeldschone studente te spreken die ik hierover aansprak: ‘Het gaat er niet om of we het begrijpen, maar dat we het van buiten leren.’ Ook de Westduitsers zien heel duidelijk, en dat laten ze goed blijken, dat de huidige posities van de sed en de Oostduitse geschiedwetenschap ideologisch onhoudbaar zijn. De gevolgen van de Duitse nationalistische revival in Oost-Duitsland kunnen inderdaad zeer vergaand zijn. De Westduitsers hebben al lang de positieve (bij-)verschijnselen van deze communistische ‘Deutschtümelei’ ontdekt. De marxistisch-leninistische ideologie wordt er met de dag onbetrouwbaarder en onwaarschijnlijker door. Daarnaast slaat de sed (onbedoeld?) een brug naar de westerburen over het gemeenschappelijke Duitse verleden heen. De speculaties over een ophanden zijnde ‘Wiedervereinigung’ en het wenselijke karakter daarvan, zijn bij zeer veel publicisten en politieke partijen in West-Duitsland (ook bij de ‘Grünen’) dan ook niet van de lucht. De meeste ddr-burgers, behalve de nomenclatura en haar meelopers, durven er nauwelijks op te hopen, maar fantaseren mag wel en deze fantasieën beginnen steeds meer vorm te krijgen. De troefkaart in dit spel van ‘Wiedervereinigung’ of niet is in handen van de Sovjetunie. Daar verandert de laatste tijd, ook in de Duitsland-politiek, zeer veel in gestaag tempo. Immers, Duitsland is niet meer zoals in het verleden het geval was, een serieuze bedreiging voor de ussr. De wederzijdse afschrikking en haar centrale systemen maken de Sovjetunie relatief onkwetsbaar voor een Duitse aanval. Dit betekent wel het einde van de Russische angst voor de Duitse ‘Drang nach Osten’. Toen Gorbatsjov een aantal maanden geleden tijdens een top in Oost-Berlijn aanwezig was, gebood hij zijn chauffeur en gevolg de auto op de Schönhauser-Allee te laten stoppen. Hij stapte uit en reikte de stomverbaasde passanten de hand. Gorbatsjov, dat is de hoop van vrijwel alle ddr-burgers. Interne hervormingen, ‘Wiedervereinigung’ dan wel een federatief verbond met West-Duitsland. Deze hoop wordt dagelijks gevoed. Een man als Franz Josef Strauss heeft dat zeer goed begrepen. Menige Westduitse historicus, te denken valt bijvoorbeeld aan Stürmer, Diwald en Nolte, streeft er naar om door middel van de gemeenschappelijke Duitse geschiedenis een bijdrage te leveren aan (het wakker houden van) deze ‘Wiedervereinigungs’-gedachte. Zij kunnen

10. Deze verklaring werd mij, evenals andere al in de tekst verwerkte, tijdens gesprekken en in afgenomen interviews meegedeeld.

11. Zie: E. Honecker, Aus meinem Leben, Berlijn (Oost) 1982, p. 437.

12. Zie F. Nietzsche, ‘Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben’, in: Friedrich Nietzsche Werke I, Hrsg. Schlechta, K. Frankfurt/M 1979, p. 263. Overigens stelt Nietzsche in deze verhandeling ook: ‘Zo wil ik hier nadrukkelijk mijn getuigenis afleggen dat het de Duitse eenheid in die hoogste betekenis is die wij nastreven en vuriger nastreven dan de politieke hereniging; de eenheid van de Duitse geest en het leven ná de vernietiging van de tegenstelling van vorm en inhoud, van innerlijkheid en conventie’, p. 237. Nietzsche is en wordt echter vaker nolens volens voor politieke denkbeelden en doelstellingen misbruikt.

[p. 536]

zich daarbij allen beroepen op het zogenaamde ‘Grundlagenvertrag’ uit 1972, waarin de verhouding tussen de brd en de ddr geregeld is. Hierin werd overeengekomen dat de beide Duitse staten elkaars soevereiniteit en territoriale integriteit zouden erkennen, onder voorbehoud van Westduitse kant echter dat ‘het Duitse volk in vrije zelfbeschikking zijn eenheid herkrijgt’.^13. Zou Egon Bahr toen hij deze clausule, en hierdoor een chronisch ‘ja, maar’ en ‘nee, mits’ in de Westduitse houding tegenover de ddr wist in te lassen, hierbij aan de oude dichter Herwegh en diens dunk van Pruisen gedacht hebben? Het oplevend nationalisme in de ddr heeft echter nog een zeer bedenkelijk nevenverschijnsel. Een en ander vergemakkelijkt nu juist het klimaat waarin de meest misdadige aspecten van het ‘Deutschtum’ en de ‘Preussengeist’, het Derde Rijk, vergoelijkt en - door een aantal gestoorden en zeer tegen de zin van de ddr-autoriteiten in - gepropageerd kunnen worden. Uit het fdj-orgaan Junge Welt, de krant van de communistische jeugdbeweging, van eind december vorig jaar vernemen we dat er vier jongeren in de leeftijd van 17 tot 23 jaar in hoger beroep tot gevangenisstraffen van twee tot vier jaar veroordeeld zijn. Hun was ten laste gelegd dat zij in de afgelopen herfst tijdens een discoavond de Sionskerk in Oost-Berlijn waren binnengedrongen en in het wilde weg een aantal van de aanwezigen zware mishandelingen hadden toegebracht. Het bleken neo-nazi's te zijn. Oostduitse neo-nazi's die zeer intensieve contacten onderhielden met West-Berlijnse en Westduitse geestverwanten. Uit zeer betrouwbare bron vernam ik dat alleen al in Oost-Berlijn hun aantal op 800 geschat wordt. Groepen van deze ‘Skinheads’ (‘Skinrowdis’) schijnen soms door de voormalige concentratiekampen Sachsenhausen of Buchenwald te marcheren en prat te gaan op de daar verrichte ‘heldendaden’. Vanzelfsprekend pakken de staatsorganen dit verschijnsel hard aan. En ondanks de afkeuring die door vrijwel alle ddr-burgers uitgesproken wordt, meent men soms een soort ‘klammheimliche Freude’, een stil plezier, te bespeuren, omdat deze lieden de harde confrontatie, in tegenstelling tot velen met een oud-Pruisische gezagsgetrouwe instelling, met de staat niet uit de weg gaan. Een andere reden voor deze stille gedoog-steun van een aantal ddr-burgers is het ontstellende racisme dat deze neo-nazi's uitleven, maar menigeen zwijgend beleeft. In verband met deze soms openlijke vreemdelingenhaat, met name tegen de ‘niet-arische’ buitenlanders als de ‘Kanaken’ (Turken), ‘Afi's’ (Afrikanen) en ‘Vieti's (Vietnamezen), kan men spreken van een zorgwekkende ontwikkeling. Een zeer ziek bijverschijnsel van een herrijzend Pruisen. Dit blijft zelfs de grote socialistische broer, de Sovjetunie, niet bespaard. Zelf zag ik eens hoe een Russische officier die in Schwerin, in het Noorden van de ddr, een tram binnenstapte door een vijftal jongeren beledigd werd. Op de vraag van één van hen wat men met die Rus diende te doen gaf een ander spontaan een langgerekt ‘Gas...’ als antwoord. Et sic transit gloria mundi. In het revolutiejaar 1848 acht de Duitse nationalistische historicus Gervinus de tijd voor Pruisen gekomen om de opperste leiding over heel Duitsland op te eisen. Maar voor Gervinus heiligde het doel van een Duitse eenheid niet alle middelen. Na 1862 verzette hij zich dan ook niet alleen tegen het - toen ook al - beruchte Pruisische militarisme van Bismarck, maar ook tegen het nationaal-liberale streven naar een gelijkgeschakeld Duitsland. ‘Continuïteit en duurzaamheid,’ vond hij met betrekking tot onder andere Duitsland, ‘worden beter gediend door een federatief verband in landen waar het particularisme altijd diep geworteld is geweest.’^14. Op grond echter van zowel de geografische situering alswel de geschiedenis van Duitsland dient men mijns inziens zowel tendenties in de richting van een ‘Wiedervereinigung’ als federatieve aspiraties als een zorgelijke ontwikkeling te zien. Het is juist dat de ddr in het afgelopen decennium opener, met name ook voor westerlingen, geworden is. Mijn eigen verblijf van een half jaar in de ddr, waarin ik de ontwikkelingen in de ddr-geschiedwetenschap van 1971 tot 1987 ten

13. Zie de brief van de regering van de Bondsrepubliek Duitsland t.a.v. de Duitse eenheid aan de regering van de Duitse Democratische Republiek van 21 december 1972 in: Die Entwicklung der Beziehungen zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik 1969-1976. Berichte und Dokumente. Eine Information des Bundesministers für innerdeutsche Beziehungen, p. 160/61.

14. H. Kohn, De Duitse geest. De vorming van een volk, Amsterdam 1962, p. 177.

[p. 537]

aanzien van de Duitse geschiedenis heb onderzocht, mag hiervan als een voorbeeld gelden. Of de sed en de Oostduitse geschiedwetenschap haar streven naar het etaleren van een nationale identiteit met haar nieuwe beleid een dienst bewijzen valt nog te bezien. Het in partijresoluties en historische publikaties betoonde streven naar een beklemtoning van het bestaan van twee Duitse staten, een ‘Zweiteilung’, wordt er op de hierboven geschetste manieren in ieder geval niet mee gediend.