De Gids. Jaargang 151

[p. 523]

Willem de Ruiter & Bart van der Sijde
Negen stellingen over wapentechnologie

Inleiding door H.B.G. Casimir

Ruim een jaar geleden verscheen in dit tijdschrift (De Gids, jaargang 150, mei 1987, p. 406-413) een kroniek van Herman de Lange, waarin hij een scherpe aanval richt op het boek De nucleaire erfenis, geschreven door Willem de Ruiter en Bart van der Sijde. Zijn kritiek richt zich niet zozeer op details van dit boek, maar vooral op de opzet. Hij acht de uitvoerige uiteenzetting van de natuurwetenschappelijke en technische ontwikkelingsgeschiedenis der kernwapens nauwelijks meer relevant voor de discussie van de huidige politieke situatie en beticht de schrijvers van onkunde en naïviteit ten aanzien van de grote problemen van oorlog en vrede. De passages waarin de auteurs trachten een indruk te geven van de verontrusting van vele natuurkundigen wat betreft hun morele verantwoordelijkheid karakteriseert hij als koket-ethisch exhibitionisme.

De scherpe toon van deze kritiek is kenmerkend voor een betreurenswaardig gebrek aan onderlinge waardering en samenwerking tussen historici en sociologen enerzijds en natuurkundigen en ingenieurs anderzijds.

De redactie wenst in dezen niet als arbiter op te treden en nog minder partij te kiezen. Zij wil echter ook aan Willem de Ruiter en Bart van der Sijde gelegenheid geven hun zienswijze uiteen te zetten, zodat de lezers van De Gids deze zaak van twee kanten kunnen bekijken.

Bijna niets in de moderne samenleving ontsnapt nog aan de invloed van de technologie. Technologische revoluties volgen elkaar steeds sneller op en voeden de levensaders van de maatschappij. De invloed van de technologie op de samenleving is zo groot dat de materiële basis van onze technologische cultuur in één generatie totaal verandert. Deze algemene kenmerken van hoogtechnologische samenlevingen komen in de militaire sector bijzonder pregnant naar voren.

Over enkele jaren zullen de totale militaire uitgaven in de wereld de magische grens van 1.000 miljard dollar per jaar passeren. De militaire sector vormt één van de machtigste bondgenoten van de technologische ontwikkeling. De militair is altijd geïnteresseerd in de laatste technische snufjes en de politici zijn bereid grote sommen geld door te sluizen naar het militaire onderzoek.

Er zijn op de gehele wereld naar schatting 15 miljoen mensen die een academische opleiding in een van de natuurwetenschappen of technische vakken hebben genoten. Hiervan zijn ongeveer 3,5 miljoen mensen bezig met onderzoek en ontwikkeling in industriële laboratoria, overheidsinstellingen en aan universiteiten. Van deze onderzoekers doet één op de vijf zijn werk in een militaire context: 350.000 in de Sovjetunie, 250.000 in de Verenigde Sta-

[p. 524]

ten en 100.000 in Europa. De vele miljoenen soldaten, werknemers in de wapenindustrie en bureaucraten op de ministeries van Defensie vormen even zovele bondgenoten van de technologische ontwikkeling die wordt aangeslingerd door de beste breinen verspreid over de wapenlaboratoria in de wereld.

In het volgende geven wij een op de bewapening toegespitste diagnose van de technologische samenleving. We willen deze diagnose voor de duidelijkheid presenteren in de vorm van negen stellingen.

1. Wapentechnologie is een nieuw verschijnsel

Technologie heeft zich tegelijkertijd met de mens ontwikkeld. De vroegste hominiden gebruikten al stenen schilfers om huiden van dieren te stropen. Latere hominiden bezaten wapens zoals speren en slingers om dieren te doden, maar konden natuurlijk ook elkaar met deze wapens doden. De evolutie van de technologie is echter millennia lang zeer traag verlopen en de grote rol die de technologie nu speelt is een recent verschijnsel.

Het is een kwestie van smaak wanneer men de explosieve groei van de technologie laat beginnen. Sommigen zien de opkomst van de stoommachine en de daarmee gepaard gaande industriële revolutie (1770-1830) als een keerpunt. Anderen vinden de overgang van een ambachtelijke technologie naar een op wetenschap gebaseerde technologie rond 1900 belangrijker. Weer anderen wijzen op de technologische versnelling na de Tweede Wereldoorlog en de huidige wereldwijde technologierace en betogen dat het technologische tijdperk nog maar net is begonnen.

Hoe het ook zij: het wetenschappelijk onderzoek is in de twintigste eeuw explosief gegroeid. Dit elementaire feit heeft tot gevolg dat ongeveer 90% van alle natuurwetenschappers nog in leven is. Met deze onmiddellijkheidsfactor wilde de meter van de wetenschap bij uitstek, Derek de Solla Price, op dramatische wijze uitdrukken hoe nieuw de explosie van wetenschappelijke kennis is.^1. De ontwikkeling van de wetenschap gaat zo snel dat de kennis van een eeuw geleden slechts één promille van de huidige kennis bedroeg. Een ander gevolg van de hoge verdubbelingstijd is dat over 30 jaar één promille van de wereldbevolking (8,5 miljoen mensen) zich beroepshalve met wetenschap zal bezighouden. Aangezien wij vooral in het nucleaire tijdperk geïnteresseerd zijn, kiezen wij als startpunt voor de nucleaire wapentechnologie de ontdekking van de kernsplijting in december 1938. De Tweede Wereldoorlog betekende een keerpunt in het denken over het belang van militair onderzoek. Vóór de Tweede Wereldoorlog was oorlog een zaak voor politici en militairen. In de Tweede Wereldoorlog werden de atoombom en de radar uitgevonden. Daarna was oorlog een zaak voor politici, militairen en onderzoekers. Na het succesvolle Amerikaanse Manhattan Project, waarin de atoombom werd ontwikkeld, was militair onderzoeks- en ontwikkelingswerk een dogma geworden. In 1986 bedroegen de totale militaire uitgaven over de gehele wereld 800 miljard dollar. Hiervan was 11% (88 miljard dollar) bestemd voor onderzoek en ontwikkeling. Dit percentage is aanzienlijk hoger dan de gemiddeld 2% die de westerse industrielanden aan wetenschap en technologie uitgeven. De militaire sector is dan ook een zeer research-intensieve sector. De Verenigde Staten gaven alleen al 36 miljard dollar aan onderzoek uit, waarvan $ 3,7 miljard voor sdi. De nationale defensie heeft in de Verenigde Staten absolute topprioriteit: ongeveer 70% van het overheidsbudget voor onderzoek en ontwikkeling gaat naar defensie. Minder dan 10% gaat naar onderzoek voor de gezondheidszorg.

1. Derek de Solla Price, Little Science, big science... and beyond, New York 1986.

2. Moderne wapens zijn vele malen machtiger dan de gebruiker

Technologische hulpmiddelen vormen een extensie van de menselijke zintuigen en vaardigheden. Zij hebben een kunstmatig karakter en versterken de menselijke potenties. Met behulp van de moderne wapens wordt de vernie-

[p. 525]

tigingskracht van de mens tot onvoorstelbare hoogten opgevoerd.

Bij het voeren van oorlogen was de mens miljoenen jaren aangewezen op zijn eigen spierkracht en de vaardigheid waarmee hij de knuppel of knots hanteerde, de speer wierp of de pijl uit zijn boog schoot. De beste atleet werpt een speer van 800 gram nog geen honderd meter. Een eenvoudig rekensommetje leert dat de atleet de speer een energie meegeeft van minder dan 600 Joule. De beste handboogschutters schoten speciale lichtgewicht-pijlen van circa 100 gram over een afstand van 275 meter. De pijl kreeg een energie van bijna 200 Joule.

De rond 400 jaar voor Christus ontwikkelde kruisboog vormde een belangrijke innovatie die de mens in staat stelde meer mechanische energie vrij te maken. De kruisbogen werden met de opkomst van kastelen in de elfde eeuw populair en zijn gebruikt tot aan de zestiende eeuw. Met een goede kruisboog konden pijlen van 85 gram met een snelheid van bijna 100 meter per seconde worden afgevuurd. Deze pijlen haalden 420 meter en kregen een energie mee van 400 Joule.^2. Een tientallen eeuwen durende ontwikkeling had de energie van de kruisboogpijlen tweemaal zo groot gemaakt als die van de handboogpijlen!

Heel belangrijk was de overgang van mechanische energie naar chemische energie. Het eerste zwarte buskruit werd in Europa in de dertiende eeuw gemaakt. Bij de chemische explosie kwam per gram kruit een energie vrij van 2.860 Joule. Vanaf de dertiende eeuw is de explosieve kracht en de kwaliteit van het kruit steeds verbeterd en dit leidde in 1910 tot de produktie van 2,4,6-trinitrotolueen. Dit is het beruchte tnt dat zowel in de Eerste als in de Tweede Wereldoorlog de hoofdrol heeft gespeeld als explosief. Moderne geweerkogels van zo'n 9,5 gram worden met snelheden van 1.000 meter per seconde afgevuurd en bezitten energieën van enkele duizenden Joules. tnt werd het standaardexplosief en gebruikt als eenheid voor de explosieve kracht van kernwapens. Eén gram tnt levert een energie van 4.200 Joule. Een eeuwenlange ontwikkeling van het kruit had de energie-inhoud per gram met slechts een factor 1,5 verhoogd!

Door de overgang van mechanische naar chemische energie hadden de wapens definitief de menselijke maat overschreden. De vernietigingskracht van mitrailleurs, granaten, kanonnen en bommen was vele malen groter dan de vernietigingskracht die de mens met behulp van spierkracht en mechanische toestellen kon mobiliseren. De historische overgang van mannen die tot de tanden waren bewapend naar wapens die werden bemand, was voltrokken. Nietige mannen bedienden machtige machines.

Door de overgang van chemische naar nucleaire energie nam de vernietigingskracht van de wapens andermaal drastisch toe. Het primitieve kernwapen dat Hiroshima verwoestte, leverde al een explosieve kracht van meer dan 3 kg tnt per gram kernwapen. Dit wapen was dus ruim drieduizend maal krachtiger dan het krachtigste chemische explosief uit de geschiedenis. De gevolgen van deze ontwikkeling tarten de verbeelding: Dresden werd door één nachtelijk bombardement in 14 uur door 1.000 vliegtuigen die vele duizenden bommen afwierpen vernietigd. Hiroshima werd verwoest door één bom uit één vliegtuig!

De ontwikkeling van kernwapens is na Hiroshima niet stil blijven staan. De kernkop van een huidige kruisraket weegt 125 kg en bezit een explosieve kracht van 150 kiloton tnt. Dit komt overeen met 1.200 kg tnt per gram kernwapen. De vernietigingskracht van kernwapens is ruim een miljoen maal zo groot als van tnt. De totale energie die is opgeslagen in kernwapens komt overeen met de energie van 2.10¹⁷ (0,2 maal miljard maal miljard) afgeschoten kruisboogpijlen! Eén nucleaire onderzeeër kan heden ten dage meer vuurkracht ontwikkelen dan de mensheid in de loop van de geschiedenis heeft afgeschoten! De rol van de commandant is gereduceerd tot het drukken op de knop.

2. V. Foley, G. Palmer and W. Soedel, ‘The Crossbow’, Scientific American, januari 1985.

[p. 526]

3. Wapentechnologische ontwikkeling is autonoom

Er bestaan twee populaire modellen voor technologische ontwikkeling: de technologiedruk en de markttrek. Het technologiedrukmodel wordt getypeerd door het motto: ‘De wetenschappelijke uitvinding van vandaag is de technologie van morgen.’ Dit model heeft sterke papieren: een groot aantal revolutionaire uitvindingen of ontdekkingen hebben via nieuwe technologieën het aanzien van de wereld veranderd.

Het motto van het markttrekmodel is: ‘U vraagt, wij vinden uit.’ Het uitgangspunt van dit model is het bestaan van bepaalde maatschappelijke behoeften. Wetenschap en technologie moeten worden afgestemd op de behoeften van de maatschappij.

Beide modellen zijn geïntegreerd in een vier-fasenmodel van de technologische ontwikkeling dat op uiteenlopende terreinen is toegepast. De eerste fase wordt gekenmerkt door het doen van uitvindingen en wetenschappelijke ontdekkingen. Deze fundamentele doorbraken op het gebied van wetenschap en technologie zijn principieel onvoorspelbaar en komen voort uit ongebonden en ongericht onderzoek. Dit soort onderzoek is autonoom omdat uitvindingen niet op afroep plaatsvinden. De recente doorbraak op het gebied van de supergeleiding is een voorbeeld. Niemand had durven voorspellen dat supergeleiding bij zulke hoge temperaturen mogelijk was. De nieuwe supergeleidende materialen zullen bijvoorbeeld wellicht toegepast kunnen worden in het elektromagnetische railkanon, een hypermoderne katapult die projectielen afvuurt met een snelheid van enkele tientallen kilometers per seconde. De energie van deze projectielen ligt in de buurt van één miljoen Joule en is voldoende om een raket te vernietigen.

Na de autonome en onvoorspelbare ontdekking volgt een koortsachtige periode van trial en error, van variatie en selectie. Het Amerikaanse Manhattan Project is een uitstekend voorbeeld van de nerveuze opwinding die ontstaat na een fundamentele ontdekking. Deze fase wordt gekenmerkt door hoopvolle, vaak overspannen verwachtingen, door talloze nieuwe en wilde ideeën en vele initiatieven. Het selectieproces wordt bepaald door het doel waarop alle inspanningen zijn gericht: vergroting van de militair-technologische macht van de staat. De variatie komt tot stand door de creativiteit van de natuurwetenschappelijke onderzoekers en technologen. Hun variaties zijn echter niet volkomen willekeurig, maar gebonden aan institutionele factoren die worden vastgelegd door het academisch-militair-industrieel complex. Een recent voorbeeld van de variaties in het ontwerpen van kernwapens is de poging derde generatie kernwapens te ontwikkelen. In dit type kernwapen wordt de nucleaire energie in één richting geconcentreerd. Dit soort kernwapens is net zo ver verwijderd van de huidige kernwapens als een mitrailleur van buskruit. Derde generatie kernwapens zijn technologisch mogelijk en worden in allerlei varianten ontwikkeld. De wapenexpert Theodore B. Taylor komt tot het volgende oordeel over microgolfwapens: ‘Het militaire potentieel van gerichte microgolfbundels is verschrikkelijk. Veronderstel eens dat het mogelijk wordt vijf procent van de energie van een 1 kiloton explosie om te zetten in 3 cm straling die wordt uitgezonden door een antenne met een diameter van 50 meter. De explosie van zo'n apparaat in een geosynchrone baan zou ongeveer 800 Joule per vierkante meter deponeren over een oppervlak van 250 vierkante kilometer op aarde. Deze geschatte energiedichtheid is groter dan het niveau dat ernstige schade veroorzaakt aan vele soorten elektrische uitrusting - computers, antennes, relais en elektriciteitskabels.’^3.

Na het variatie- en selectieproces is een technologisch paradigma tot stand gekomen dat leidt tot een voortgaande autonome ontwikkeling. In deze derde fase zit de nieuwe technologie stevig in het zadel. De splijtingsbommen, de fusiebommen, de intercontinentale raketten, de satellieten en anti-satellietwapens etc., zijn alle voorbeelden van technolo-

3. Theodore B. Taylor, ‘Third-Generation Nuclear Weapons’, Scientific American, april 1987.

[p. 527]

gische ontwikkelingen die autonome paden volgen. Langs deze paden vinden voortdurend aanpassingen en verbeteringen in de technologie plaats, maar de richting van het pad ligt vast en de nieuwe technologie is nog nauwelijks te sturen of te beïnvloeden door politieke en maatschappelijke krachten uit de samenleving. In deze derde fase is het autonome karakter van de technologie het dwingendst.

Tenslotte breekt de gigantenfase aan waarin grote bedrijven zich specialiseren op militair-industriële produktie van al datgene dat voldoende levensvatbaar is gebleken om de eerste drie fasen succesvol door te komen.

Volgens het vier-fasenmodel verloopt de technologische ontwikkeling autonoom. Politici kunnen het tempo van de autonome technologische ontwikkeling versnellen, sanctioneren of vertragen; zij kunnen geen invloed uitoefenen op de ontdekkingen en het technologische pad.

4. Technologie is de motor van de wapenwedloop

In de twintigste eeuw is het tempo van de technologische ontwikkelingen drastisch verhoogd. De briljante natuurkundige J. Robert Oppenheimer (1904-1967) was geobsedeerd door de snelheid waarmee onze cultuur verandert. De obsessie voor deze opvallende nieuwigheid van de hedendaagse cultuur loopt als een rode draad door zijn toespraken en essays die recent zijn gebundeld in het boek Uncommon Sense.^4. De enorme kennisgroei en toename van het technologisch potentieel dwingen tot de vorming van specialisten, van mensen die steeds meer van steeds minder weten. Oppenheimer wilde een specialist zijn op alle terreinen - niet alleen op het gebied van de natuurwetenschappen, maar ook op dat van de sociale wetenschappen, de kunsten en de literatuur - en heeft ervaren hoe onmogelijk dat is.

Dat de technologie de motor van de wapenwedloop is, kan worden geïllustreerd met behulp van het volgende lijstje dat we overnemen van Robert McNamara:^5.

Jaar van test of plaatsing
Wapen	vs	us
Atoombom	1945	1949
Intercontinentale bommenwerper	1948	1955
Straalbommenwerper	1951	1954
Waterstofbom	1952	1953
icbm	1958	1957
Spionagesatelliet	1960	1962
slbm	1960	1964
icbm met vaste brandstof	1962	1966
abm	1974	1966
Antisatellietwapen	1963	1968
mirv	1970	1975

Natuurlijk zijn deze lijstjes een vereenvoudiging van de werkelijkheid. Zij hebben een soortgelijke denk-economische functie als de natuurkundige Ernst Mach (1838-1916) toeschreef aan empirische generalisaties zoals de wetten van Kepler. De onoverzienbare brij van waarnemingen door de Deense astronoom Tycho Brahe van de planeet Mars werd teruggebracht tot enkele eenvoudig te memoreren wetten. De ondoorzichtige complexiteit van de wapenwedloop wordt gereduceerd tot hanteerbare lijstjes. Uit dit lijstje kunnen de volgende conclusies worden getrokken:

1. Het tempo van de wapentechnologische innovaties is onvoorstelbaar hoog: elke drie jaar verschijnt er een nieuw wapensysteem.

2. De Verenigde Staten nemen in de technologische wedloop vrijwel altijd het voortouw: in slechts twee van de elf wapeninnovaties was de Sovjetunie eerder. De Sovjetunie bereikt binnen één tot zeven jaar hetzelfde doel.

3. Een belangrijk deel van de wapenwedloop vertoont het actie-reactiepatroon. McNamara schrijft over het Russische wapenprogramma: ‘Veel van hun uitbreidingen in de afgelopen twintig jaar zijn het best te begrijpen als reacties op ontwikkelingen in Amerika. Omgekeerd geldt hetzelfde voor veel Amerikaanse ontwikkelingen.’

4. Het invullen van de lijstjes wordt moeilijker naarmate we het heden naderen: het is onmogelijk te voorspellen welke recente wapen-

4. J. Robert Oppenheimer, Uncommon Sense, Birkhäuser, Boston 1984.

5. Robert McNamara, Hoeveel blunders nog?, Uitgeverij Balans, Amsterdam 1987.

[p. 528]

innovaties van doorslaggevend belang zullen worden.

5. Wapentechnologie is onomkeerbaar

De onomkeerbaarheid van wapentechnologische ontwikkelingen wordt via allerlei metaforen uitgedrukt. Men spreekt van de geest die uit de fles is of van de tube tandpasta die leeg is geknepen. De dynamiek van de wapentechnologie heeft het dwingende karakter van een tikkende tijdbom: de tijd stroomt altijd voorwaarts en nooit terug.

Het onomkeerbare karakter van de technologie wordt veelvuldig als argument aangegrepen om ons bij de onaangename feiten van het nucleaire tijdperk neer te leggen. Zelfs al zouden alle kernwapens worden vernietigd, dan zouden de wetenschappelijke kennis en de technologische know how die vereist zijn voor het maken van kernwapens nog niet zijn verdwenen. Vele duizenden natuurwetenschappers en ingenieurs beschikken over directe kennis van het ontwerpen, bouwen en testen van kernwapens. Vele tienduizenden zijn geschoold op voor kernwapens relevante vakgebieden. Zelfs al zouden de wetenschappelijke kennis en technologische know how worden vernietigd, dan is de wetenschap dat een kernwapen mogelijk is meer dan voldoende om er opnieuw een te bouwen. En zelfs al zou die wetenschap verloren zijn gegaan, dan kan de kernsplijting weer opnieuw worden ontdekt.

Het argument van de onomkeerbaarheid wordt regelmatig met grote welsprekendheid door de Britse premier Thatcher naar voren gebracht: ‘Kernwapens kunnen niet onontdekt worden,’ is één van haar credo's.

6. Er bestaat geen keuze vóór of tegen de technologie

De mens onderscheidt zich van de dieren door een aantal eigenschappen zoals rechtop lopen, taal, religie, zelfbewustzijn en technologie. Het belang van de technologie voor de mens wordt uitgedrukt door de mythe van Prometheus die het vuur van de goden stal. De technologie is mogelijk geworden door een combinatie van intelligentie en manuele vaardigheden en zij wordt aangedreven door een onverzadigbare nieuwsgierigheid, een onuitroeibaar verlangen steeds weer de grenzen van het mogelijke te verleggen en een onophoudelijk streven naar verbetering van onze materiële condities.

De technologische expansie die het gevolg was van de voortdurende technologische inspanningen hebben geleid tot een wereld die zonder technologie in elkaar zou storten. De moderne mens kan niet meer zonder technologie, hij is daar volkomen mee verweven en is er aan verslaafd.

De mens kan niet voor of tegen de technologie kiezen; de technologie is er net zo vanzelfsprekend als de taal of de religie. Een poging de mens zijn technologie af te nemen moet dan ook vergeleken worden met pogingen de mens zijn religie af te nemen.

7. Macht is allereerst technologische macht

De politieke verhoudingen in de wereld tussen Oost en West en tussen Noord en Zuid worden primair bepaald door hun technologische (on)macht en de daarmee samenhangende economische (on)macht. Het bepaalt of landen de wereldhandel naar hun hand kunnen zetten of niet, of ze een grote of kleine militaire macht op de been kunnen brengen en of ze met moderne of ouderwetse wapens zijn uitgerust. De vs en su zijn geen politieke grootmachten door een beter staatsmanschap, maar omdat ze hun politiek kracht kunnen bijzetten met economische en militaire middelen.

Cultureel niveau en bevolkingsomvang zijn van veel geringer belang. Japan met ruim honderd miljoen inwoners heeft meer invloed dan India met bijna één miljard inwoners. Het ontkennen van de samenhang tussen technologie en politiek leidt tot een eenzijdige beschrijving van de wapenwedloop.

De machtstrijd tussen de vs en de su is uiteraard in zijn primaire verschijningsvorm

[p. 529]

een politiek-militaire. Maar de uitslag wordt grotendeels bepaald door de mogelijkheden van de technologie. De vs heeft meer en betere technologie dan de su en daarom ook meer geavanceerde wapens. Misschien wel de belangrijkste reden waarom het nucleaire conflict tussen de vs en de su veertig jaar na dato nog steeds niet is opgelost, is de technologische fixatie van de vs met betrekking tot dit probleem. Het bekende rijtje van belangrijke nucleaire wapenontwikkelingen is niet een toevallige samenloop van omstandigheden, maar het gevolg van een bewuste politiek om door middel van een technologische voorsprong blijvend voordeel te verwerven. Technologie is het overheersende middel geweest en heeft een echte politieke oplossing tot nu toe in de weg gestaan. Het antwoord op de Russische atoombom was de Amerikaanse waterstofbom, het antwoord op de Russische anti-raket de gemirvde raket, het antwoord op richtprecisie en mogelijke eerste klap sdi.

We zijn er niet blind voor dat andere factoren ook van belang zijn. In een handelsconflict tussen de vs en West-Europa is de nucleaire bewapening niet van belang. We weten dat deze niet gebruikt zal worden, hoe desastreus zo'n conflict ook zal verlopen. Maar dat neemt niet weg dat de afloop van een ideologisch conflict bepaald kan worden door de technologische mogelijkheden.

8. Politieke problemen worden aangepakt met technologie

‘Amerikanen hebben een heilig geloof in de techniek,’ aldus McNamara.^6. Dit geloof in techniek is krachtig bevorderd door twee bijzonder succesvolle grootschalige technologieprojecten: het Manhattan Project dat op 6 december 1941, één dag voor de Japanse aanval op Pearl Harbor, begon en op 16 juli 1945 met een proefexplosie werd afgesloten en het Apollo Project dat in de zomer van 1961 werd gelanceerd middels een rede van president Kennedy en op 21 juli 1969 met de eerste Amerikaan op de maan met succes werd bekroond.

De betekenis van beide projecten voor het verloop van de geschiedenis en voor het vertrouwen van de Amerikanen in de technologie kan nauwelijks overschat worden.

Het Manhattan Project luidde het nucleaire tijdperk in. In dit tijdperk verwierven 5 staten officieel en tenminste 2 staten (India en Israël) officieus kernwapens. Tevens kwam vanaf 1953 de civiele toepassing van nucleaire energie in zo'n snel tempo tot ontwikkeling dat er per 1 januari 1988 417 kerncentrales zorg droegen voor 16% van de wereldelektriciteitsproduktie.

Het Apollo Project luidde het ruimtevaarttijdperk in. Sinds de eerste satelliet zijn er zo'n 2.500 militaire satellieten gelanceerd en zo'n 800 civiele. Er bestaan nog altijd hooggespannen verwachtingen over het militaire en civiele gebruik van de ruimte. Daarom wordt er op wereldschaal jaarlijks meer dan 40 miljard dollar in de ruimtevaart geïnvesteerd. Men verwacht in het jaar 2000 een markt van 20 miljard dollar voor de communicatiesatellieten en van 25 miljard dollar voor produktie en bewerking van nieuwe materialen.

De combinatie van het kernwapen met de intercontinentale raket leverde het absolute wapen op, waarmee de beide grootmachten elkaars steden gijzelden. De oplossing van de nucleaire dreiging die opgeroepen is door de technologie wordt nu weer verwacht van diezelfde technologie. In zijn Star Wars-toe-spraak van 23 maart 1983 riep president Reagan de wetenschappers op ‘ons de middelen te verschaffen om die kernwapens machteloos en overbodig te maken’. Binnen zeer korte tijd werd sdi het bekendste acroniem van het wapenjargon. Alle discussies over bewapening en ontwapening werden gedomineerd door sdi.

sdi is een technologische oplossing voor een politiek probleem dat veroorzaakt is door technologie. Het sdi-programma zal de wereld andermaal veranderen, zoals het Manhattan Project en het Apollo Project dat eerder hebben gedaan.

Het is niet onze bedoeling uitvoerig op sdi in te gaan. We zullen ons beperken tot de ver-

6. Robert McNamara, o.c., p. 61.

[p. 530]

melding van enkele verschillen met de vorige projecten:

1. sdi zal langer duren. Het sdi-programma is nu al vijf jaar oud. Het Manhattan Project duurde 3½ jaar en het Apollo Project 8 jaar. sdi zal beslist niet voor het jaar 2000 zijn gerealiseerd.

2. De groei van sdi is langzamer dan van de vorige projecten. Van 1943 tot 1945 namen de fondsen voor het Manhattan Project met 345% toe. Voor het Apollo Project geldt een toename van 270% van 1961 tot 1963. De sdi-budgetten stegen van 1985 tot 1987 met 165%.

3. sdi is het grootste technologieproject aller tijden. sdi is nu nog kleiner dan de vorige projecten. Het Manhattan Project had een omvang van 30 miljard 1985-dollar. Het Apollo Project van 80 miljard 1985-dollar. De schattingen van de kosten van het sdi Project lopen tot meer dan 1.000 miljard dollar.

4. sdi omvat meer uiteenlopende technologieën dan de vorige projecten. sdi is een paraplu waaronder meer dan 1.000 uiteenlopende projecten vallen. De voornaamste hiervan zijn: de kinetische energiewapens, de gerichte energiewapens en de richt- en volgsystemen.

5. Bij vorige projecten twijfelden deskundigen niet, bij sdi twijfelen deskundigen wel aan de haalbaarheid van de oorspronkelijke doelstelling.

9. Technologie en politiek: twee kanten van één medaille

Onze maatschappij wordt vergaand bepaald door de technologische mogelijkheden en veranderingen. Het aanzien van onze samenleving is in de laatste honderd jaar totaal veranderd door een reeks innovaties, zoals bijvoorbeeld de auto, de televisie en de kernwapens.

We moeten ten aanzien van de wapenwedloop een onderscheid maken tussen de materiële werkelijkheid en de sociale werkelijkheid. De materiële werkelijkheid bestaat niet alleen uit technologische hardware, zoals kernkoppen, kruisraketten, satellieten, onderzeeërs, vliegtuigen, bommenwerpers en computers, maar ook uit natuurwetenschappelijke en technologische software zoals kennis en know how. De sociale werkelijkheid wordt gevormd door ideologieën, vijandbeelden, strategieën, doctrines, concepten, onderhandelingen, politieke uitgangspunten en beslissingen, het moreel van het leger, etc.

De materiële werkelijkheid is het voertuig van de wapenwedloop. Dit voertuig wordt aangedreven door de motor van de technologie en bestuurd door personen uit de sociale werkelijkheid.

Sommige onderzoekers zijn vooral geïnteresseerd in de eigenaardigheden en bijzonderheden van het voertuig en in de dynamiek die door de motor van de technologie wordt opgeroepen. Analytisch ingestelde en natuurwetenschappelijk geschoolde mensen zullen herhaaldelijk hun blik op het voertuig richten en de bestuurder uit het oog verliezen. Een extreme variant van deze blikvernauwing leidt tot de gevolgtrekking dat de sociale werkelijkheid door de materiële werkelijkheid wordt gedetermineerd.

Andere onderzoekers zijn vooral geïnteresseerd in de kenmerken van de sociale werkelijkheid. Synthetisch denkende en sociaal wetenschappelijk geschoolde mensen richten hun blikken op de actoren die het voertuig van de wapenwedloop besturen en vergeten het voertuig zelf. Een extreme vorm van deze eenzijdige blindheid leidt tot de stelling dat de technologie er niets toe doet.

In onze cultuur bestaat er een diepe kloof tussen beide soorten onderzoekers, hetgeen leidt tot wederzijds onbegrip en onderlinge minachting. Wat kunnen de technische studies over de nucleaire winter of over de haalbaarheid van het rakettenschild bijdragen tot het inzicht in bewapeningsprocessen, zo vragen sociale wetenschappers zich af. En omgekeerd betwijfelen natuurwetenschappers het nut van onderzoeken naar de aard van het vijandbeeld, de motivatie van vredesdemonstranten of de strategie van de vredesbeweging.

De hier geschetste kloof blijft niet beperkt

[p. 531]

tot onderzoekers die zich bezighouden met vrede en veiligheid, maar snijdt dwars door de gehele samenleving en verdeelt de mensen in twee soorten. Niet het bestrijden van de kritische natuurwetenschapper door de polemoloog zal het inzicht in de bewapening en de wapenwedloop bevorderen, noch de aanval op de polemoloog door een kritische natuurwetenschapper, maar de gezamenlijke bestudering van de veelkoppige draak die luistert naar de naam ‘wapenwedloop’.