De Gids. Jaargang 151

Greetje van den Bergh
De onbekende Yourcenar

De wegen van de lezer zijn ondoorgrondelijk. Of misschien beter: van de boekenkoper - want wie heeft Montaillou van a tot z gelezen? En in hoeveel woonkamers ligt de dikke biografie van Sartre uitsluitend te pronk op het tafeltje naast de bank? Het boek als modeartikel of statussymbool: het risico dat een bezoeker de inhoud zal overhoren is gering. Blijft de vraag hoe het komt dat sommige boeken in zo'n modegolf raken, en andere, waarvan dat evenzeer te verwachten was geweest, niet. De media spelen onmiskenbaar een rol, maar geen allesverklarende. Het blijft onvoorspelbaar: véél publiciteit betekent niet automatisch dat een boek de aandacht van het lezerspubliek krijgt die het verdient.

Neem nu bijvoorbeeld de novellenbundel Als stromend water van Marguerite Yourcenar, een van de mooiste boeken die ik ken, zo'n boek waarover je alleen maar zou willen schrijven: ‘Lees dit boek!’ en voor de rest uitsluitend citeren om die oproep te staven. Yourcenar kreeg in 1982 in Amsterdam de Erasmusprijs uitgereikt; alle kranten wijdden bij die gelegenheid uitvoerig aandacht aan haar werk. Eerder in datzelfde jaar werd er een prachtig televisieportret van haar uitgezonden, in de vorm van een vraaggesprek dat opgenomen was in het grachtenpand van haar uitgever. Er waren, nadat zij in 1980 als eerste vrouw was toegetreden tot de Académie Française, verscheidene vertalingen op stapel gezet, en in 1982 en 1983 verschenen dan ook kort na elkaar Vertellingen uit het Oosten en Als stromend water. Heel mooi uitgegeven, heel mooi door Jenny Tuin vertaald, uitvoerig en zeer lovend in de pers besproken, voor veel mensen ongetwijfeld toegankelijker dan met name Hadrianus' Gedenkschriften. Toch worden ze niet goed verkocht. Dat wil zeggen: niet voor een auteur met een zo grote naam, en niet in verhouding tot Hadrianus' Gedenkschriften en Het hermetisch zwart. De enige reden die ik daarvoor kan bedenken is juist het succes van deze twee titels, die ook weer in alle artikelen bij Yourcenars overlijden, december vorig jaar, als haar belangrijkste werken werden genoemd.

Het is waar dat de Belgisch-Franse schrijfster zich pas met deze twee boeken in brede kringen bekendheid verwierf, eerst in Frankrijk, later ook daarbuiten. Maar het is niet minder waar dat een onbevangen lezer die met Yourcenar kennis maakt via Hadrianus weleens voorgoed de moed in de schoenen kan laten zinken. En ook de boeiende geschiedenis van de zestiende-eeuwse alchemist, filosoof en medicus Zeno vergt enig doorzettingsvermogen. Wie voor het eerst Yourcenar leest zou in mijn ogen juist moeten beginnen met een van haar kleinere boeken, die uitsluitend in omvang onderdoen voor de zojuist genoemde. Vertellingen uit het Oosten, Als stromend water en het in 1986 verschenen Pasmunt van de droom zijn stuk voor stuk juweeltjes, door de schrijfster steeds opnieuw bewerkt en verfijnd tot ze een vrijwel volmaakte vorm hebben gevonden. Tegelijk geven ze als drieluik de volle breedte van Yourcenars literaire talent en wijsgerige denkwereld weer: Pasmunt van de droom is een schitterende raamvertelling die zich afspeelt in Rome ten tijde van de opkomst van Mussolini, Vertellingen uit het Oosten is een deels op bestaande mythen en legenden geïnspireerde bundel

[p. 474]

volksverhalen en sprookjes van de Balkan tot China waarin ze haar kennis van en geboeidheid door de oosterse wijsheid en religies verwerkt heeft, en in het centrale verhaal van Als stromend water schept de schrijfster een even onvergetelijke figuur als Hadrianus of Zeno: Nathanaël.

Even onvergetelijk, maar van een heel andere aard: geen keizer of geleerde, maar een eenvoudige timmermanszoon, geboren in de kleine Hollandse kolonie in Greenwich waar in de zeventiende eeuw scheepstimmerlieden in de dokken werkten voor de Lord van de Admiraliteit. In Nathanaël heeft Yourcenar de intuïtieve wijsheid belichaamd van een man die vrijwel ongeletterd is en daardoor gevrijwaard voor de clichés die wij geneigd zijn te beschouwen als hoogst persoonlijke meningen en overtuigingen; zij heeft in hem een gestalte van vlees en bloed gegeven aan haar opvatting dat dergelijke mensen soms de waarheden van het leven dichter en zuiverder benaderen dan degenen die zich door hun ontwikkeling ver boven hen verheven voelen.

Door het toeval verloopt Nathanaëls leven niet volgens het patroon dat bij zijn geboorte te verwachten viel, en dat verschaft hem precies genoeg afstand om zijn heldere maar zwijgende kijk op het leven en de wereld te ontwikkelen. Omdat hij een beetje mank is gaat hij niet op de scheepswerf werken zoals zijn broers, maar wordt hij hulpje van een schoolmeester die hem wat Latijn, wat aardrijkskunde en correct Engels bijbrengt; omdat hij meent iemand te hebben doodgeslagen vlucht hij als vijftienjarige naar zee en zwerft vier jaar rond in de Nieuwe Wereld; omdat hij vervolgens bij zijn oom in Amsterdam werk zoekt ontmoet hij de hoer en dievegge Saraï, met wie hij in zijn naïviteit trouwt - en zo vloeit het leven voort ‘als een rivier of een beek, nu eens modderig en dan weer helder’, zoals Yourcenar in haar nawoord schrijft. ‘Dit jaar van passie en tegenslag viel in een afgrond, zoals een voorwerp valt dat men overboord gooit, zoals bij zijn terugkeer in Greenwich zijn panische angst was weggevallen dat hij de dikke koopman die zo van jonge meisjes hield zou hebben gedood, en zijn maandenlange omzwervingen met de mesties, zijn twee jaren van liefde en gebrek met Foy. Dat alles had evengoed nooit geweest kunnen zijn.’

De som van die toevalligheden is een leven dat niet waardevoller en niet minder waardevol is dan elk leven: een schakel in de kringloop der dingen, een druppel in de zee. Elk mens draagt in Yourcenars ogen in zijn vezels de kennis en eigenschappen met zich mee van allen die voor ons hebben geleefd en van allen die nog zullen leven. De kracht van haar schrijverschap is dat zij haar ideeën over leven, liefde en dood zo prachtig en onnadrukkelijk weet te vertalen in de woorden of gedachten van haar personages. Een fragment ter illustratie: Nathanaël staat op een afgelegen Noordamerikaans eiland een stervende Franse jezuïet bij, na een beschieting vanaf zijn eigen Engelse schip; hij geeft hem wat te drinken, legt zijn jas over hem heen en probeert te vragen of hij nog iets voor hem kan doen. ‘Dit incident keerde nadien verscheidene malen in zijn dromen terug, maar de persoon aan wie hij water bracht wisselde in de loop der jaren dikwijls. Sommige nachten had hij het gevoel dat degene die hij aldus probeerde hij te staan niemand anders was dan hij zelf.’

Het is de intuïtieve wetenschap dat ‘een doodgewone man’ als hij geen ander verweer heeft tegenover de grillen van het lot. Even vanzelfsprekend als die intuïtie is de seksualiteit in zijn leven aanwezig, met de mannen op het schip, met de vriendinnetjes van zijn jeugd, met de publieke vrouwen in Amsterdam. Er is soms lust, soms weerzin, soms passie, maar geen vragen daarachter; Yourcenar leeft al schrijvend het leven van haar personages. Zij is in de duinpan op Texel gaan liggen waar zij Nathanaël laat sterven, in volkomen eenzaamheid: ‘Hij ging voorzichtig op het korte gras liggen, vlakbij een bosje meidoorns dat hem tegen een restje wind beschutte [...] Niemand zou hem op deze plek zoeken [...] Dat wat men in het voorjaar zou vinden, wanneer

[p. 475]

de stropers kwamen om de nestjes leeg te halen, zou niet de moeite waard zijn om ter aarde te worden besteld.’

Zij heeft zich uitvoerig verdiept in de levensomstandigheden van het gewone volk in de zeventiende eeuw; die worden dan ook beschreven alsof je door het Amsterdam van Rembrandt wandelt. Een vergelijking die zich nog sterker opdringt bij het korte derde verhaal, bijna een fragment, in volle, warme tinten neergezet: Een mooie ochtend. Daarin trekt de jongen Eleazar - het kind van Nathanaël en Saraï, dat opgegroeid is in het luxebordeel van zijn joodse grootmoeder - mee met een rondreizend Engels toneelgezelschap. Van een oude Engelse acteur heeft hij allerlei rollen uit Shakespeare geleerd, en hij mag de plaats innemen van een speler die in de kroeg in elkaar geslagen is. Vroeg in de ochtend verdwijnt Eleazar zonder iets te zeggen uit het huis van zijn grootmoeder, zoals zijn nooit gekende vader eens zonder bericht wegvoer naar Amerika. De avond voor zijn vertrek beleeft hij half in slaap nog eens zijn Amsterdamse jeugd en droomt hij van zijn toekomst. ‘Het werd een lange droom.’ Hij ziet zichzelf in alle rollen die hij als toneelspeler zal vervullen, jongen en meisje, jonge man en grijsaard, koning en bedelaar: opnieuw een prachtige verbeelding van de idee dat iedereen deel is van alles, en alles in iedereen aanwezig.

Dat geldt a fortiori voor de schrijver: in Anna, soror..., waarmee de bundel opent, een gepassioneerd, schitterend herschreven jeugdverhaal over de incestueuze liefde tussen de twee kinderen van een Spaanse edelman in Napels, is Yourcenar beurtelings en met dezelfde overgave man en vrouw, Anna en Miguel. Hier is geen sprake van onproblematische, vanzelfsprekende seksualiteit; de strenge vroomheid van de contrareformatie in de laatste decennia van de zestiende eeuw drukt als een loden last op het geweten en de gevoelens van Anna en Miguel. Toch betreuren zij het triomferen van hun hartstocht niet: hun geluk is zo groot dat zij bereid zijn de prijs daarvoor te betalen. Miguel kiest voor een zekere dood door aan te monsteren op een van de galeien die de Saraceense piraten bevechten, Anna laat zich lijdzaam uithuwelijken aan een Franse edelman van wie zij niet houdt. De liefde voor Miguel zal haar leven veertig jaar lang blijven beheersen; op haar sterfbed fluistert zij: Mi amado... ‘Men dacht dat ze tot God sprak. Ze sprak misschien tot God.’

God is liefde - die stelling is misschien ook omkeerbaar; misschien is er in essentie geen verschil tussen ware, blijvende liefde en godsbesef. Het is een van de filosofische vragen die Yourcenar dierbaar zijn, de verwevenheid van liefde en dood, van einde en eeuwige hernieuwing, een vraag die ook op een andere manier zo prachtig verwoord is aan het slot van Anna, soror...: ‘Zo las elk op een verschillende manier dat boek der schepping dat men in twee richtingen kan ontcijferen, en waarvan de twee richtingen elk even belangrijk zijn, want niemand weet nog of alles leeft om te sterven, of alleen sterft om te herleven.’ De schrijfster is daarmee in Als stromend water even volledig aanwezig als in haar twee omvangrijkste romans, en op zo fascinerende wijze dat het boek zeer veel meer lezers verdient dan de twee- of drieduizend die in de afgelopen vijf jaar het boek hebben gekocht.