De Gids. Jaargang 151

Evert van Uitert
Geometrisch abstracte kunst in Nederland 1945-1960, een nieuw hoofdstuk in het geschiedenisboek, gesponsord door de Rijksdienst

Direct na de Tweede Wereldoorlog kozen een aantal kunstenaars in Nederland voor de abstractie om ‘aan de realiteit van de oorlog te ontsnappen’. Zij zochten volgens een criticus veiligheid in ‘de absolute schoonheid van geometrische figuren en zuivere kleuren’. Het directe oorlogsverleden bleek niet te verwerken en werd opzijgezet. Niet voor lang, een jongere generatie gaf vrijelijk uiting aan haar ervaringen in de nieuwe, spontane taal van cobra en zij werden door Sandberg dan ook gezien als de werkelijke naoorlogse vernieuwers. De tegenstelling was niet absoluut, een kunstenaar als Constant werkte in beide idiomen.

Deze utopistische geometrische abstractie bleek bovendien voor verschillende kunstenaars slechts een tussenfase in hun ontwikkeling. Toch werd daarmee een brug geslagen tussen de legendarische Stijl-periode en de latere abstracte kunst. Het gaat dus om een beweging die behalve op zichzelf, ook voor de continuïteit van belang is geweest. Erg veel was er tot nu toe niet over gepubliceerd. In die lacune is nu voorzien door een tentoonstelling en een publikatie Geometrische kunst in Nederland 1945-1960, waaraan verschillende auteurs hebben meegewerkt. De tentoonstelling begon in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede, is van 17 juni tot 24 juli in de Princessehof in Leeuwarden te zien en komt daarna pas westwaarts, naar het museum de Lakenhal in Leiden (12 augustus tot 3 oktober). Tentoonstelling en boek zijn het resultaat van vooral universitair onderzoek, gedragen door Jonneke

Constant, Constructie met gebogen vlakken, 1954 Coll. Haags Gemeentemuseum

[p. 457]

Fritz-Jobse. Het boek bevat een aantal artikelen waarin groepen en hoofdpersonen als Vordemberge Gildewart, Ger Gerrits, de architect-beeldhouwer Karsten en de Liga Nieuw Beelden, Joost Baljeu met zijn tijdschrift Structure, het kunstonderwijs en het utopistische streven naar een synthese van beeldende kunst en architectuur, worden beschreven. Omdat het om een nog nauwelijks ontgonnen gebied gaat, is het boek inventariserend van aard. Het is jammer dat een artikel over de contemporaine kunstkritiek er niet is gekomen. Iets meer reflexie zou de teksten goed hebben gedaan. Nu komt een sleutelterm als ‘decoratief’, toen negatief gebruikt om de abstracte kunst in diskrediet te brengen, slechts terloops ter sprake en horen we weinig over de ontvangst van deze stroming. Het verhaal wordt eenzijdig vanuit de kunstenaars, hun werk en hun geschriften verteld.

Dat deze waardevolle tentoonstelling en publikatie er zijn gekomen, is mede te danken aan de Rijksdienst Beeldende Kunst, die sedert 1985 op een nieuwe manier functioneert. Daar was toen nogal wat over te doen. De grote musea zagen liever geen concurrent, maar voor de middelgrote en kleine musea in de provincie bleek het een uitkomst. Een tentoonstelling als deze past goed binnen de doelstellingen van de afdeling presentatie binnenland, omdat er een wetenschappelijk belang mee is gemoeid, waar het gaat om een correctie en een verfijning van ons inzicht in de ontwikkeling van de Nederlandse kunst, toen de

Harry Verburg, IV, Dame in avondtoilet, z.j. Particuliere collectie

kaarten opnieuw werden geschud.

Het is bevreemdend dat de meer gerenommeerde musea zich niet eerder van deze taak hebben gekweten. De oorzaken zullen velerlei zijn, maar één ding is duidelijk: voor deze tentoonstelling moest veel onderzoek worden gedaan en het resultaat heeft te weinig glamour voor een ambitieuze museumdirecteur. Lang leve deze nuttige afdeling van de Rijksdienst, de musea in Enschede, Leeuwarden en Leiden, de kunsthistorici die het onderzoek verrichtten en de Staatsuitgeverij, die het rijk geillustreerde boek produceerde! De grote musea zullen zeggen dat zij het toch al zo moeilijk hebben, in deze bange tijd van bezuinigingskabinetten. Het nieuwe beloningssysteem, waarbij meer publiek meer centen oplevert, zou hen dwingen zo groot mogelijke kijkcijfers te halen en daartoe moeten zij - helaas - water bij de wijn doen en compromissen sluiten. Ik heb daar zo mijn twijfels over. Er is in mijn ogen eerder sprake van een spontaan bondgenootschap van ambitieuze museumdirecteuren - en laten we toch vooral de directrices niet vergeten - de heer Riesenkamp van het ministerie, dat cultuur in zijn naam heeft en feestvierende en reclamemakende sponsers. Zij hebben allemaal belang bij grote publiekstrekkers en dus regeren de middenstanders, de

Josef Ongenae, Hommage to McCnakshi Sundaram Pillai, 1956 Coll. mevrouw Kho Liang Ie-Scherpenisse

[p. 458]

carrièreplanners en de managers, wie het niets uitmaakt wat of wie er gemanaged wordt. Zoiets als de geometrische abstractie is in dat perspectief alleen maar een risico, waarvoor het kunsthistorische geweten, indien aanwezig, niet eens geraadpleegd hoeft te worden.

De situatie laat zich het best vergelijken met ons omroepbestel en de vraag is wie zich in museumland aangetrokken voelt tot een vpro-achtige rol en wie kiest voor avro-Tros-Veronica, de vertrossing tot de derde macht. De Rijksdienst staat in deze vergelijking voor de nos en een enkele kleine zendgemachtigde. Wel eer te behalen, maar geen cent extra mee te verdienen.

Het antwoord is nog niet geheel duidelijk, maar zeker is wel dat de koopmansgeest steeds krachtiger zal waaien door de zalen met keurig vormgegeven naambordjes van sponsers, die een op hun wensen en bevattingsvermogen afgestemd repertoire krijgen voorgeschoteld. Een congres of symposium is nu al een obligate

André Volten, Constructie met 3 vlakken, 1957 Coll. van de kunstenaar

gebeurtenis, waarvan de wetenschappelijke betekenis in de toekomst sneller zal devalueren dan de Duitse mark in de crisisjaren. Een bijde-tijdse museumman - en laten we de vrouwen niet vergeten - zal cynisch-instemmend de kunstenaar Mark Kostabi citeren: ‘Money sums up the art world’ (Cultureel Supplement NRC Handelsblad 27 mei 1988). Het Van Goghjaar werpt wat dat betreft zijn onheilspellende schaduwen vooruit. Iedereen zal present willen zijn op dat feest ter herdenking van Van Goghs honderdste sterfdag. In 1930 wond Richard Roland Holst zich al op over de ‘onanisten van de geest’, die Van Gogh misbruikten. Voor hun ‘Van Gogh-cultus’ maakten zij een afgodsbeeld dat evenveel op Van Gogh leek als ‘de biscuit-bustes van Beethoven ooit op Beethoven hebben geleken’. Beide soort beeltenissen waren, volgens Holst, zeer geliefd voor de ‘geestelijk burgerlijke behuizingen’. Laten we ons troosten met de gedachte dat de feestversiering in 1990 zo mooi wordt dat we de werken van Van Gogh nauwelijks meer nodig zullen hebben. Om die te zien moeten we lang in de rij staan en veel betalen, dat is wel zeker.

Musea hebben nog andere taken en het is goed om ze daaraan te herinneren, misschien willen ze het wel doorvertellen. Het aan hen toevertrouwde cultuurgoed moet zo goed mogelijk worden bewaard, bewerkt en regelmatig publiekelijk getoond, op straffe van collectief cultureel geheugenverlies en dat is ernstiger dan men denkt. Aan de wetenschappelijke bewerking van ons aller bezit schort nogal wat. Een vergelijking met Engelse catalogi van openbaar kunstbezit valt beschamend voor ons land uit, enkele uitzonderingen daargelaten.

Er valt nog genoeg zinnig te sponsoren, als de verantwoordelijke museummensen hun blik niet al te star op hun etalage gericht houden of op die grotere etalage, die ze nog liever zouden inrichten, maar zich in de allereerste plaats zullen bekommeren om het waardevolle in eigen huis, zowel wat de kunst betreft als de conservator, die over ideeën beschikt. En laten we de conservatrices niet vergeten.