De Gids. Jaargang 151

[p. 336]

Rudi Wester
De bronnen van een biografie

Mijn bijdrage zal gaan over de mogelijke bronnen van een biografie, hoe ermee om te gaan en de haken en ogen die zich daarbij voordoen. Ik zeg niet eens: kunnen voordoen, want aan elke bron zit een haak en een oog, dat wordt de biograaf al snel duidelijk. Geboorte- en sterfdata staan tegenwoordig nauwkeurig geregistreerd maar de tijd er tussen in, de feiten die over die tijd uit bronnen naar voren komen, die zijn rekbaar. Zo rekbaar als het inlevingsvermogen, selectievermogen, intellect en de integriteit van de biograaf.

Zoals het betaamt, heb ik mijn verhaal in drie punten opgedeeld. Ten eerste wilde ik iets meer zeggen over het onderwerp van mijn biografie, Jef Last. Sommige mensen aan wie ik vertel dat ik bezig ben aan een biografie van Last, trekken diepe rimpels in hun voorhoofd en roepen dan verheugd: ‘Aha, James Last!’ Voor de bronnen die ik wilde aanhalen, is het echter toch nodig iets meer te weten van Last dan dat hij geen trompet speelde. In de tweede plaats wil ik het hebben over welke bronnen de biograaf ten dienste staan of kunnen staan, en welke moeilijkheden zich bij elke bron afzonderlijk voordoen. En ten derde, in het kort, over de ultieme bron: de biograaf en de biografie zelf die ook weer tot bron worden, het zogenaamde Droste-effect.

Last, dus. Hoewel het duidelijk zal zijn dat een zo summiere samenvatting van zijn leven en werk geen recht doet aan de gevarieerdheid, eigenzinnigheid en uniciteit ervan, kan het toch geen kwaad deze auteur, die tot een van de bekendste van Nederland behoorde, iets toe te lichten. Josephus Carel Franciscus Last werd geboren in 1898 en overleed in 1972. In die tussentijd heeft hij meer dan genoeg gedaan om een biografie te rechtvaardigen, want, zoals André Maurois in zijn Aspects de la biographie schrijft: ‘De held moet een historische rol vervuld hebben, anders heeft de biograaf geen aanknopingspunt.’ Welnu, dat is in het geval van Last geen probleem. Hij heeft minstens twintig romans achtergelaten - ongeveer, want het verschil tussen roman, essay en studie is bij hem niet altijd even duidelijk -, tientallen gedichtenbundels, vertalingen uit het Frans, Spaans, Japans en Chinees, ontelbare artikelen, pamfletten of studies over, ik noem maar, Rusland, Formosa, Japan, China, Bali, de Spaanse burgeroorlog, Noorwegen, Walcheren, de kwestie Van der Lubbe of de Elfstedentochten van '40 en '41. Hij was redacteur van diverse tijdschriften, zoals Links richten, De vonk en De vlam. Tot zijn bekendste romans behoren Zuiderzee en Marianne. Geen van alle zijn ze meer direct verkrijgbaar, al hebben de meeste antiquariaten regelmatig werk van Last in voorraad. Al voor en tijdens zijn studie tolk-vertaler Chinees in Leiden in 1917 werd hij gegrepen door de socialistische idealen. Hij werd matroos op de grote vaart, assistentmanager bij de Enka-fabrieken in Ede, werkte negen maanden in Amerika en debuteerde als romancier in 1930 met Branding, dat oorspronkelijk het scenario was voor de gelijknamige film die hij met Joris Ivens maakte. De ontmoeting en vriendschap met André Gide waren voor hem beslissend, zowel wat betreft zijn opvattingen over literatuur als het openlijk uitkomen voor zijn homoseksuele gevoelens.

[p. 337]

Het was ook Gide die het voorwoord bij de Franse vertaling van Zuyderzee (Gallimard) schreef.

Zoals bekend vocht Last in de Spaanse burgeroorlog, waarvandaan hij de prachtige Brieven uit Spanje schreef, later bewerkt tot De Spaansche tragedie. Hij verliet de cpn in 1938, hoewel Bertolt Brecht nog een hele nacht op hem had ingepraat om ‘zijn ziel te redden’. Tijdens de oorlog zat hij ondergedoken in Nederland en voerde, samen met anderen, de redactie van het illegale blad De vonk. Uit die tijd stamden ook zijn contacten met wat later het coc zou worden. Last hield bij de oprichtingsvergadering van de Shakespeare-club - zoals het coc toen nog heette - de eerste lezing. Over Liefde in Griekenland. In 1950 ging hij op uitnodiging van Hatta naar Indonesië, schreef daar in opdracht van president Soekarno een rapport over Kunst en Cultuur op Bali en gaf er tot 1954 les op een soort hbs. In 1957 promoveerde hij in Hamburg tot doctor in de filosofie. Als gedelegeerde van de pen-club maakte hij reizen naar Japan, Korea, Vietnam en de Philippijnen en in opdracht van het Fonds voor de Letteren naar Formosa en, weer, Japan. Hij kreeg de Marianne Philipsprijs en de Joost van den Vondelprijs. Tot provo Robert Jasper Grootveld in Lasts boek over Van der Lubbe, Kruisgang der Jeugd, in Van der Lubbe en Last de echte provo zag en hij zich in 1966 op een, weliswaar onverkiesbare, plaats op de kandidatenlijst voor Provo liet zetten. Nadat hij zijn laatste jaren in het Rosa Spierhuis nog stevig in de clinch gelegen had met Annie Romein-Verschoor overleed hij, geveld door kanker, in 1972. Gedesillusioneerd, lijdend onder onbegrip en miskenning. Zijn vrouw, Ida Last-ter Haar, vooral bekend als oprichtster van kindercircus Elleboog, stierf enkele jaren na hem. Zijn drie dochters leven nog, twee in Nederland, een in Amerika.

Du Perron noemde Last naar aanleiding van zijn Spaanse brieven ‘een jongeman, altijd een beetje theatraal, au fond verwoed romantisch, maar actief, moedig, allesbehalve uitsluitend een intellectueel’ en Wam de Moor schreef treffend bij zijn dood: ‘Die jongeman is Last eigenlijk altijd gebleven, moedig en rebels, omdat hij zijn eigen weg ging, minder in de literatuur dan daarbuiten, al was het schrift zijn uitdrukkingsmiddel.’

Tot zover een korte blik op het leven en werk van een Nederlands auteur met een werkelijk kosmopolitische aanleg en die, o schande, niet eens opgenomen is in de literaire galerij van het Nederlands Letterkundig Museum. Als een schrijver niet te classificeren valt, betekent dat nog niet dat hij niet bestaat.

Maar goed, over naar punt twee: de bronnen waaruit deze, en alle andere, gegevens komen om het verhaal van een mensenleven - wat immers de biografie letterlijk is - te kunnen schrijven, en de haken en ogen die zich daarbij voordoen. In het algemeen zijn er drie soorten bronnen: a. uitspraken van de auteur zelf, hetzij zelf op schrift gesteld, hetzij in interviewvorm weergegeven, b. de persoonlijke getuigenissen van familie, vrienden en kennissen, en het beeldmateriaal, zoals foto's of huizen waar de auteur gewoond heeft, c. secondaire literatuur over de auteur.

Over de uitspraken van de auteur zelf, hetzij in eigen geschrift hetzij in interviewvorm, zou ik over het laatste het volgende willen opmerken: het interview is een bron van informatie die men met grote voorzichtigheid moet hanteren. Zelf maak ik me ook regelmatig schuldig aan deze vorm van literair portretteren en daarom weet ik: de interviewer liegt niet maar hij componeert wel, hij streeft naar een spannend, informatief verhaal. In wezen is het - goede - literaire interview een mini-biografie. Iets anders zijn de optredens van de auteur op radio en tv. Ook daar wordt vaak in geknipt en geschoven, maar in elk geval is de auteur daar zelf te horen en wordt hij, als bron, niet vertekend door de weergave door derden.

In welke vorm kunnen we verder de auteur nog als authentieke bron aantreffen, en waar kan de biograaf dan al zo over struikelen? Ik noem: zijn correspondentie, zijn autobiografie, zijn dagboeken, zijn lezingen, zijn ro-

[p. 338]

mans, gedichten, reisverslagen en kranteartikelen. Nu zullen de meeste biografen niet al deze bronnen aantreffen. Bij Last zijn ze, helaas of gelukkig, allemaal aanwezig, en daar duiken de moeilijkheden dan ook levensgroot op. Te weinig bronnen zijn vervelend, te veel ook.

Als voorbeeld moge zijn correspondentie dienen. In het Letterkundig Museum in Den Haag liggen honderden brieven aan André Gide - die overigens in Frankrijk in boekvorm verschenen zijn -, aan uitgevers, aan zijn vrouw en kinderen. Waardevol materiaal, vooral als ze onmiddellijk na een bepaalde gebeurtenis geschreven zijn of intieme problemen behandelen. Het laatste roept trouwens terstond het probleem van voyeurisme op, niets druist zo tegen onze calvinistische aard in als brieven lezen die niet voor ons bestemd zijn. Maar de biograaf moet dat gevoel opzijzetten, wil hij de biografie schrijven die hem voor ogen staat: een zo correct en gewetensvol beeld geven van de auteur zoals deze zich in de loop der tijd ontwikkeld heeft. Welke al te intieme details hij daarvoor niet geschikt acht, zal altijd wel een twistpunt blijven, zowel voor de latere geschiedenis als voor het geweten van de biograaf. Brieven als bron hebben overigens in zoverre een element van vertekening in zich dat zij altijd gericht zijn aan iemand. Tegen Gide bijvoorbeeld speelde Last nog steeds een beetje de ‘proletarische matroos’, omdat Gide dat zo interessant vond, maar Last was al lang een geaccepteerd letterkundige.

Er doet zich nog een zuiver fysieke moeilijkheid voor als de biograaf aan brieven veel bronnenmateriaal ter beschikking staat: het overnemen. Omdat de biograaf in het begin niet weet wat belangrijk zal blijken te zijn en wat niet is hij geneigd elke fraaie zinswending, elk klein feitje, elke oorspronkelijke gedachte op te nemen in zijn bestand. Omdat kopiëren van duizenden vellen noch zinvol is noch niet altijd toegestaan, is het met recht monnikenwerk.

Een andere bron vormt de autobiografie. Last heeft aan het eind van zijn leven memoires geschreven, honderden pagina's lang, maar deze zijn nooit uitgegeven en lagen in een kluis, ongelezen, omdat Piet Meertens, vriend van de familie, hun afgeraden had deze schandelijke lectuur tot zich te nemen. Nu zijn kinderen altijd wijzer dan men denkt, zeker als ze al rond de zestig zijn, en de dochters hebben ze met veel belangstelling maar geen verbazing gelezen en hebben grootmoedig ook mij een kopie afgestaan. Het is fantastisch materiaal: zijn jeugd, zijn studie, zijn politieke crises, zijn worstelingen met de literatuur, de oorlog: veel nieuwe feiten komen aan het licht. Maar tegelijk is een autobiografie zo ongeveer de gevaarlijkste bron die er is. Zoals Jan Romein schrijft in zijn De biografie: ‘Het is gestyleerde introspectie en bovendien retrospectief.’ Dat klopt. Wie zegt mij dat de erin beschreven jeugdervaringen, die door de zeventigjarige auteur vrijwel alleen als homo-erotisch beschouwd worden, dat in die tijd ook waren? Welke vertekeningen treden op in het geheugen? Professor Wagenaar heeft onlangs een en ander daarover uit de doeken gedaan naar aanleiding van de processen in Israël.

Ook dagboeken, hoe intiem en informatief ook weer, hebben als bron een waarde die de biograaf met de grootst mogelijke voorzichtigheid moet hanteren en interpreteren. De meeste dagboeken immers zijn in melancholieke en neerslachtige buien geschreven. Alleen de fanatieke elke-dag schrijvers houden ook het mooie weer bij, een toevallige ontmoeting, een gelukkige echtverbintenis. De eeuwige vragen: wat is er weggelaten en wat is eraan toegevoegd? kunnen, als er veel ander materiaal is over dezelfde periode, soms nog wel eens verrassend beantwoord worden.

De vierde bron: het literaire werk. Hierover is al vaak genoeg opgemerkt dat dit nooit als direct bronnenmateriaal voor het leven van een schrijver mag dienen. Toch is onlangs de biograaf van Vestdijk alweer in deze valkuil gestapt. Maar een roman is niet voor niets een

[p. 339]

fictief verhaal, om van gedichten maar niet te spreken. Alleen, de moeilijkheid bij Jef Last is dat hij voor de romantische verbeelding, het literaire handwerk, niet altijd even grote achting of geduld had. Vrijwel al zijn werk is een meer of minder verhulde neerslag van bepaalde gebeurtenissen of ontwikkelingen in zijn denken. Last schreef wel literatuur, maar een bepaald soort literatuur, gewoonlijk gerangschikt onder de noemer sociaal-realistisch. Zeker in het begin van zijn schrijven was het voor hem belangrijker wat er gezegd werd dan hoe het gezegd werd. Over de punt-komma in zijn werk zal ik me dus niet zo druk hoeven te maken, maar des te vager zijn de grenzen tussen fictie en werkelijkheid, tussen Wahrheit en Dichtung. Leven en werk waren bij Last vaak een, en beide gingen gehaast.

Voor de persoonlijke getuigenissen, een bron van verdriet en vermaak, komen allereerst in aanmerking de directe familieleden en, als de auteur nog in leven is, hun en zijn recht op privacy. De haken en ogen worden meteen duidelijk als in het eerste geval de weduwe Vestdijk genoemd wordt en in het tweede Salinger. Er wordt van de biograaf een grote mate van psychologisch inzicht en sociale vaardigheid geeist om met familieleden, die in wezen geen baat bij een biografie hebben - immers, zij weten alles al - om te gaan, waarbij hij ook nog de rol van de ‘devil's advocate’ moet spelen want hij vindt het noodzakelijk, om wat voor redenen dan ook, dat de biografie verschijnt. Annie Cohen-Solal, de biografe van Sartre, vertelde dat zij Simone de Beauvoir met ‘electroshocks’ te lijf ging om het beeld dat ze ophing van Sartre en haarzelf te doorbreken.

In het geval van Last zijn de drie dochters zeer coöperatief, al hebben zij duidelijk verschillende visies op hun vader. Beide partijen leefden hun eigen leven en bij de een roept dat meer reminiscenties op dan bij de ander. Ook hier treedt weer een verkleuring van de bronnen op waarop de biograaf bedacht moet zijn. Een bijzondere moeilijkheid bij de biografieën van auteurs van wie nog veel mensen uit hun naaste omgeving leven, is het gebruik van, voor hen, kwetsbare informatie. Elke keer weer moet de biograaf zich afvragen welke zaak ermee gediend is. Hij stuit hier zeker op een belangenconflict tussen zijn eigen ethische normen en het eventueel sensationele effect van zijn onthullingen, en daarmee de verkoopbaarheid van zijn biografie.

En dan: wat zijn getuigenissen van vrienden en kennissen waard, behalve als eventueel sappige anekdote? De echte historicus - voor zover deze bestaat - wijst meteen het verhaal dat slechts van één kant komt, af. Toch kan een treffend detail soms zeer illustratief zijn voor een leven, of een gedeelte ervan. Zelfs Jan Romein vond toch het vermelden waard ‘waarom Aristoteles niet van vis hield, Bacon de lucht van kalfsleer niet verdragen kon, Johnson droge sinaasappelschillen in zijn zak droeg’. Zo is, wat Last betreft, het ene kleine verhaal dat een van zijn dochters vertelde karakteristiek voor zijn notoire onhandigheid: pennen en brillen raakten altijd zoek, kleedjes en hoeden hadden altijd brandgaten omdat hij nooit wist waar hij zijn peuken liet. Zijn dochter vat dit alles samen in: ‘Als hij een lezing moest houden voor een zaal met tweehonderd mensen en er was er een bij met een houten been, dan struikelde hij geheid over dat ene houten been.’

Verschillende personen kunnen verschillende visies geven die bijdragen aan het caleidoscopische van een mensenleven. Er is immers niet zoiets als de waarheid over een individu. Alleen moet de biograaf zich bij persoonlijke getuigenissen voortdurend voor ogen houden: wie zegt wat waarom? Zoals op Bali, waar ik in het voetspoor van Last een maand heb doorgebracht, de vrouw van een resident, beiden goede vrienden van Last, oordeelde dat hij niets van de cultuur van Bali begrepen had omdat hij zich niet aan de regels hield en zich door iedereen liet ‘uitvreten’. In de brieven van Last lees je dan dat hij zich daar zeer wel van bewust was en het met opzet liet gebeuren. Aan de andere kant zijn er dan de enthousiaste en liefdevolle verhalen van de men-

[p. 340]

sen te midden van wie hij in de kampong leefde en die zich tot in de finesses herinnerden wat voor goeds hij voor hen deed. Wat is de waarheid in zo'n geval?

Als laatste voorbeeld van een persoonlijke getuigenis die veel haken en ogen oproept, wil ik het interview noemen met Simon van Collem in het maartnummer van Skoop. Daarin zegt hij dat Last hem hevig teleurstelde vanwege zijn pro-nazi sympathieën aan het begin van de oorlog: ‘We waren met elkaar bevriend geraakt dankzij zijn voorkeur voor Jean Gabin-films. Na de capitulatie kwam ik hem tegen. Hij zei: “Jullie hebben wel overdreven, hè, er gebeurt niks met de joden. We zijn allemaal verneukt geworden door die Engelsen. We zijn toch één groot Europa, daar hebben we voor gevochten.”’ Zo nieuw is deze theorie niet, maar de biograaf denkt toch verschrikt: pro-nazi theorieën? Jef Last, die de hele oorlog moest onderduiken en in de redactie van een illegaal blad zat? Die in 1945 bij de Binnenlandse Strijdkrachten van Ommen was? Die in 1945 door Schermerhorn benoemd werd tot voorlichter in buitengewone dienst? Die de erepenning van de Vereniging Kunstenaarsverzet gekregen heeft? Een zo'n opmerking in de krant bezorgt de biograaf weer maanden werk, want meteen slaat toe wat ik maar het Adriaan Venema-syndroom zal noemen. Last noteerde overigens zelf in zijn Dagboek van een veroordeelde: ‘Ik weet nog hoe door heel Amsterdam het praatje circuleerde dat ik nsb-er geworden was omdat ik in een gesprek bij Reijnders de capitulatie van den Belgische koning, de aanstaande val van Frankrijk voorspeld had.’

Laatste bronnen: geschriften over de auteur, over een tijdsperiode, kortom secondaire literatuur. Studies over een tijdsperiode zijn noodzakelijk om, wat André Maurois noemde, een ‘toile de fond’ te kunnen aanbrengen, een canvas tegen de achtergrond waarvan de ontwikkeling van een individu in een bepaalde tijd geplaatst kan worden. Artikelen en brochures over de auteur zelf of over een bepaald onderdeel van diens werk zijn als bron voor de biograaf zeker interessant omdat, via kruisbestuiving, meervoudige controle mogelijk is. Maar ook hier moet hij weer in de gaten houden uit welke hoek de wind waait. Zo heeft in 1938 Nico Rost een brochure over Last laten verschijnen waar de honden geen brood van lusten. Men moet dan wel weten dat Last toen net de cpn verlaten had en dat, ik wil geen minderheden beledigen maar het is een feit, communisten niet altijd even zachtzinnig met hun ex-kameraden omgaan.

Zo ben ik aangeland bij mijn laatste punt: de ultieme bron, ofwel de biograaf en de biografie zelf. De biograaf is immers zelf misschien wel de meest dubieuze bron, niemand kan hem 2 à 3 keer checken. Bovendien betekent een biografie schrijven: selecteren. Feiten bestaan, maar een biografie dwingt tot een interpretatie van feiten. Of, zoals Dresden opmerkt in zijn Structuur van de biografie: ‘In een biografie zijn geen objectieve feiten aanwezig omdat zij altijd door de biograaf bewerkt worden, in een bepaald reliëf geplaatst zijn en een bepaalde betekenis gekregen hebben.’ Elke biograaf moet kiezen tussen hoofd- en bijzaken, tussen wat in de ‘romanstructuur’ van de biografie past en wat niet, maar hij maakt de keuze en niemand anders. En waarop wordt die keuze gebaseerd? Sartre sprak al tijdens zijn leven de angst uit: ‘De dode wordt een prooi van de levenden.’ Nu had hij in slechter handen dan die van Annie Cohen-Solal kunnen vallen, maar toch, enig zelfonderzoek in dezen is bij de biograaf op zijn plaats.

En zo zal de lezer op dezelfde manier met de biografie moeten omgaan als de biograaf met zijn bronnen: heel voorzichtig, zich ervan bewust dat het een selectie is, en dat niet voor niets een veel gebruikt epitheton bij ‘bron’ luidt: onuitputtelijk.