De Gids. Jaargang 151

Dorin Tudoran
Beschaving versus antibeschaving.
Promoveren of niet

Sommige mensen huldigen de opvatting dat de destructieve en anticulturele tendensen van het communisme al duidelijk waren toen deze beweging nog maar net was ontstaan. In zijn essay ‘Communism as a Cultural Formation’ (Survey, Summer 1985) werpt Leszek Kolakowski echter de volgende vraag op: ‘Hoe kunnen we het feit verklaren dat, gegeven bepaalde historische omstandigheden, het internationale communisme, als een heersende, naar macht strevende ideologie, cultureel zo vruchtbaar is gebleken? Met andere woorden, hoe bleek het in staat tot kunstwerken te inspireren die nog steeds beschouwd moeten wor-

[p. 306]

den als behorend tot de Europese beschaving en die in elk geval nog niet naar de vuilnisbak zijn verwezen, en hoe slaagde het er in een aanzienlijke doorsnede van de culturele elite aan te trekken, onder wie uiterst talentvolle geesten?’

Zoals altijd bij hem is Leszek Kolakowski's analyse vlekkeloos; zijn argumenten zijn helder en hij heeft een uitstekend inzicht in de zaak die hij ter discussie stelt. Kolakowski is van mening dat verklaringen als: ‘Mensen laten zich gemakkelijk bedriegen, worden gemakkeliijk gecorrumpeerd en geïntimideerd, en dat is het geheim van het succes van het communisme’ ‘eenvoudig’, ‘nietszeggend’ en ‘zelfs aproduktief’ zijn. Zijn analyse is veel subtieler en gaat veel dieper. Hij richt zich daarbij op het gebied waar geschiedenis, massapsychologie en het lot van de individuele mens samenkomen in een clair-obscur-zone die veel geloofwaardiger is dan het manicheïstische universum waarin men alleen zwart en wit kan onderscheiden. Ik wil vooropstellen dat ik het met veel van de conclusies die Leszek Kolakowski in zijn essay maakt eens kan zijn. Maar juist omdat ik het met hem eens ben verbaas ik me over de formulering die hij gebruikt bij zijn argumentatie, namelijk de term ‘Communistische Beschaving’. Hij omschrijft deze weliswaar als ‘een aparte vorm van beschaving die het Europese culturele erfgoed heeft vernietigd en nog steeds probeert te vernietigen’, maar spreekt niettemin over Beschaving. Naar mijn idee is de communistische cultuur er nooit in geslaagd de vorm van een beschaving aan te nemen. Ik zou zelfs willen beweren dat ‘Communistische Beschaving’ een contradictio in terminis is.

Ik geloof dat er, net zoals er vroeger een nazi-cultuur bestond, er zoiets is als een socialistische cultuur. Tegelijkertijd geloof ik niet dat er een communistische beschaving kan bestaan, zoals ik ook geloof dat er nooit een nazibeschaving is geweest. Volgens mij kan beschaving vergeleken worden met een promotie - een beschaving is de promotie van een cultuur. De geschiedenis van de mensheid is ge tuige geweest van het ontstaan van talloze culturen, maar van slechts een handvol beschavingen. Een van die culturen die niet in staat is de rijpheid van een beschaving te bereiken is de communistische cultuur. Hoe komt dat?

Bijna algemeen aanvaard is de opvatting dat een cultuur zichzelf onder meer rechtvaardigt door de geringe eerbied die men heeft voor macht. In de communistische cultuur lijkt alles echter uitsluitend neer te komen op overheersen en bedwingen: wie temt wie of wat?

Allereerst heeft angst het biologische niveau getemd. Vervolgens temde de censuur de angst. Tenslotte heeft zelfcensuur de creativiteit van de schrijver getemd. De cirkel is rond. De kooi blijkt perfect geconstrueerd. De angst zelf heeft de tralies gemaakt; de censuur heeft het slot er op bevestigd; de zelfcensuur heeft de finishing touch aan de hele constructie gegeven. En hoe staat het met de bodem van de kooi? Daar heeft geleidelijke gewenning en aanvaarding de plaats ingenomen van het gevoel van twijfel. En het plafond? Daar is de hoop verdrongen door de onderwerping. Aanvankelijk een slachtoffer, heeft de gevangene een andere status aanvaard, die van medeplichtige. De kunstenaar in de communistische cultuur is niet een tragisch iemand die is overgeleverd aan zelfbedrog: hij of zij vermeit zich in de macht die hem door het establishment wordt verleend en liegt als het mythologische paard dat beweerde sintels te hebben gegeten om krachten op te doen teneinde zich te bevrijden uit zijn moeilijke positie. Zulk een scheppend kunstenaar zal vrijheid verwarren met onnatuurlijke uitbeeldingen ervan. Hij zal in het algemeen weigeren te erkennen dat de enige kooi waaruit geen ontsnappen mogelijk is de kooi is waarvan de tralies gemaakt zijn van de botten en het vlees van de gevangene zelf. Dit is inderdaad de ideale vorm van gevangenschap.

Aldus, in het begin was er de angst - deze had een narcotisch effect. Toen kwam de censuur - de bulldozer die het huis bedreigde. In recenter tijd is de zelfcensuur overheersend geworden. Deze is niet meer een angstaanja-

[p. 307]

gende bulldozer, maar het fundament zelf van het huis, ik bedoel van de kooi...

Een van de misvattingen omtrent het communisme heeft te maken met een term die oorspronkelijk behoorde tot het terrein van de economie. Men zegt dat het communisme dingen nationaliseert. Niets is meer bezijden de waarheid, in het bijzonder op het gebied van de cultuur. Het communisme nationaliseert niets - het vernietigt eenvoudig. De communistische cultuur bijvoorbeeld is van niemand, niet van de schepper ervan, omdat hij of zij vanwege censuur en zelfcensuur alle reden heeft uiterst twijfelachtig te staan tegenover wat die cultuur produceert, maar ook niet van de consument ervan, aangezien deze huiverig staat tegenover alle compromissen, zelfs in het geval hij te maken zou hebben met een meesterwerk. De communistische cultuur behoort ook niet aan de staat; de staat tolereert haar alleen maar, ook al is de cultuur in feite ondergeschikt aan de macht en de belangen van de staat. Je kunt niet iets hebben wat je alleen maar verdraagt. En het is buitengewoon eenvoudig aan te tonen dat alles wat ooit enige waarde heeft gehad in een communistisch systeem in feite tegen de macht gericht is geweest. De cultuur is niet van de schepper, niet van de consument en niet van de staat en alle drie zijn ze gefrustreerd door een cultuur die uiteindelijk aan niemand toebehoort. Dit is overduidelijk precies het omgekeerde van het nationaliseren van dingen...

Om op een hoger niveau te komen - dat van een beschaving - moet een cultuur voor tenminste drie examens slagen, dat van een Weltanschauung, van een specifieke bestemming en van een axis mundi. De communistische cultuur kan het niveau van een beschaving niet bereiken om de eenvoudige reden dat Angst niet in de plaats kan komen van een Weltanschauung, Censuur geen bestemming is en Zelfcensuur geen axis mundi kan creëren.

In haar poging om van een cultuur een beschaving te worden (Kolakowski spreekt in dit verband van een ‘culturele formatie’) is de communistische cultuur te gronde gegaan. Bij die schipbreuk hebben de overlevenden, voorlopig tenminste en theoretisch, de mogelijkheid een boodschap in een fles te sturen. Wij, Oosteuropeanen, zullen die boodschap een oceaan opsturen die haar, in een hardnekkige tegenbeweging, naar ons zal terugzenden, rechtstreeks naar de oever vanwaar zij in de golven is geworpen. Een schipbreuk-cultuur is evenwel mogelijk. Het klassieke voorbeeld is natuurlijk Robinson Crusoe. Defoe's personage wordt beschreven tijdens het proces van de geleidelijke opbouw van zo'n cultuur. Bovendien is hij in staat daar een vreemdeling, Vrijdag, in op te nemen. Toch is het niet waarschijnlijk dat schipbreuk een eigen beschaving tot stand kan brengen. Het beste voorbeeld is opnieuw Robinson Crusoe: na alle mogelijkheden in zijn omgeving benut en uitgewerkt te hebben moet het personage vertrekken; er is geen ruimte voor verdere vooruitgang, voor verdere stappen in de richting van een beschaving. Het enige wat Crusoe overblijft is terug te keren naar de plaats waar hij vandaan kwam.

Wat zijn dus de kansen van een communistische schipbreukeling?

Moeilijk te zeggen...

Teneinde een beschaving te worden heeft een cultuur een mythologie nodig. Zowel Lenin, Trotski als Stalin beseften dit goed. De mythologie van dat deel van de wereld dat de vrijheid in stand houdt als een axis mundi is gebaseerd op de bereidheid een grote macht toe te kennen aan dingen die werkelijk bijzonder zijn. Daartegenover is de mythologie van diegenen die de vrijheid verachten niet meer dan een verzameling geesten die zich van de waardigheid van symbolen hebben meester gemaakt. In 1848 schreef Marx op de eerste bladzijde van zijn Manifest dat ‘er een geest rondwaarde door Europa - het communisme’. Nu, op de drempel van de eenentwintigste eeuw, heeft Michel Heller in een schitterend boek getiteld La machine et les rouages (Calman-Levy, 1985) zeer inzichtelijk de hele serie geesten van de commu-

[p. 308]

nistische mythe onderzocht. Dat wil zeggen de voorstelling van de niet-communistische wereld te creëren; de mythe van de revolutie, van de staat, de mythe van een almachtige en een alwetende partij en van zijn onsterflijke leider; de mythe van de monolith. Geen van die mythen is er ooit in geslaagd een eigen identiteit op te bouwen. Ze zijn allemaal begonnen met het zich vastbijten in de voorafgaande mythe en zijn allemaal geëindigd doordat ze werden afgebroken door erop volgende mythen. Zo is de mythe van de staat vervangen door die van de onsterflijke leider, maar deze werd op een gegeven moment belachelijk gemaakt, in Rusland bijvoorbeeld door Chroesjtsjov, die de persoonsverheerlijking aan de kaak stelde. De mythologie die het communisme bleek te kunnen produceren is een mythologie die, zoals Heller het uitdrukt, ‘iemand in staat stelt te geloven in wat niet bestaat terwijl, tegelijkertijd, de werkelijkheid wordt ontkend.’ Om de werkelijkheid tegen te gaan is het communisme gekomen met gigantische hersenschimmen. De fundamentele fout van het communisme is volgens mij dat mythologie en ideologie door elkaar worden gehaald. In de praktijk komt de ramp erop neer dat men iets aan een lopende band heeft willen produceren waarvan vroegere utopieën (die van Plato, Campanella, Thomas More, Münzer, Fourier, etc.) slechts eenvoudige archetypen konden maken - de nieuwe mens.

Mythologie ontkent het idee van lopende band-produktie; ideologie, aan de andere kant, kan niet zonder. Zelfs tijdens zijn ondergang, die lange schemertijd waarover Spengler zo onheilspellend heeft geschreven, blijft het Westen een beschaving. Wat het Westen scheidt van de wereld van het communisme is iets heel eenvoudigs. De tragische onverenigbaarheid van de twee werelden komt voortreffelijk tot uiting in een citaat van Michel Heller: ‘Eenmaal bevrijd uit de concentratiekampen door de geallieerden weigerden vele Sovjetgevangenen eenvoudig naar huis te gaan. Meer dan twee miljoen Sovjetkrijgsgevangen werden tegen hun wil door de Britten en Amerikanen overgedragen aan de Sovjetautoriteiten. De westerse bondgenoten konden niet begrijpen waarom deze soldaten en officieren die uit de nazikampen waren bevrijd niet naar huis wilden terugkeren. De ouderen onder de gevangenen wisten heel goed dat op zijn best thuis nieuwe kampen op hen wachtten. De Britse en Amerikaanse mentaliteit was gewoon niet in staat zich dergelijke feiten te realiseren. Aan de andere kant bleken de Sovjets geschokt toen ze vernamen dat de tienduizenden westerse militairen die zij uit de nazikampen hadden bevrijd in Engeland, Frankrijk en Amerika als helden werden begroet.’

Niets trekt een scherpere scheidslijn dan het perspectief van waaruit een beschouwer de vrijheid beziet: accepteren of weigeren. In dit verband is het interessant op te merken dat psychiaters geloven dat mensen die in staat zijn krankzinnigheid te simuleren op de lange duur dat simuleren opgeven en werkelijk krankzinnig worden.

Kan men vrij worden door alleen maar eindeloos vrijheid te simuleren?

Ik kan dat niet geloven. En daarom ben ik van mening dat er niet zoiets bestaat als een Communistische Beschaving.

Dit conflict tussen de twee werelden treedt nergens zo duidelijk aan de dag als in Europa, een continent dat in tweeën is gedeeld precies op grond van de totaal verschillende functies die aan de vrijheid worden toegekend. Die splitsing heeft inderdaad zijn eigen mythen en utopieën gecreëerd en deze staan allemaal tegenover elkaar aan de twee kanten van de werkelijkheid.

De mythe staat aan de rechterkant van de realiteit, de utopie aan de linkerkant. De mythe vertelt een mooi verhaal over ‘de oude Europese eenheid’. De utopie zingt de verlokkende sirenenzang van ‘het herstel van de eenheid’. De werkelijkheid staat er echter niet werkeloos bij en stelt ons suggestieve voorbeelden voor ogen, duizend jaar, een paar eeuwen, of net een paar uur oud. En zie - de smerige jas van een Europa dat cultureel chauvi-

[p. 309]

nisme ten toon spreidt, de dunne lippen van de culturele arrogantie; zie - het gefronste voorhoofd van het Europese protectionisme, de gewichtigdoenerij van de culturele zelfgenoegzaamheid. De hymne van het politieke getto is ‘Beter rood dan dood!’ De hymne van het culturele getto is ‘Beter gede-europeaniseerd dan helemaal niet bestaan!’ Realpolitik en Culturele realpolitik zijn slechts een en dezelfde grimas in antwoord op het cynisme van de realiteit.

Politiek gezien heeft Europa na de Tweede Wereldoorlog Midden-Europa verloren. Moreel is het eerder het Westen kwijtgeraakt. Cultureel koestert het zich in een voortdurende herstelperiode.

We zijn eraan gewend geraakt een grens te zien als een rivier of een berg, als een muur of als mijlen en mijlen prikkeldraad. De meest woeste en onoverkomelijke grens blijft echter de culturele. ‘Midden-Europa als een culturele grens.’ Maar waarom niet ‘West-Europa als een culturele grens’? In de terminologie van het lot van dit continent zijn deze twee begrippen volstrekt synoniem. Net zoals in de wiskunde - de richting is gelijk, alleen de grootte verschilt.

We putten onszelf uit door ons af te vragen of we weten wat we tegen elkaar moeten zeggen en of we wel iets tegen elkaar te zeggen hebben. Van tijd tot tijd doen we, om onszelf moed in te spreken, elkaar bemoedigende briefjes toekomen, onder het gordijn door dat vandaag van ijzer is, gister van steen, morgen van lasers: ‘Denk aan de oudheid!’, ‘Vergeet het christendom niet!’, ‘De eeuw van de Verlichting!’ En toch, samenhang is precies waar het in de Europese cultuur altijd aan ontbroken heeft.

Heden ten dage is West-Europa een verzameling van pre-utopische staten, Midden- en Oost-Europa een van post-utopische. De eerste hebben Plato en More, Marx en Koestler, Campanella en Orwell alleen maar gelezen. De laatste heben deze werelden, deze Europa's doorleefd. En als de mythe kan degenereren tot een kwaadaardige leugen, dan is het gevaar van de utopie dat de verwezenlijking ervan alleen maar een karikatuur kan zijn. Tussen deze twee soorten ervaringen is Europa een culturele grens op zichzelf en voor zichzelf. De dreigende schildwachten van deze grens heten zelfhaat, zelfbedrog, zelfgenoegzaamheid...

In hun ballingschap hebben Midden- en Oost-Europa de mythe van de utopie afgeschaft. In zijn berusting heeft West-Europa de utopie van de mythe afgeschaft. We waren er al aan gewend geraakt te leven met suikerziekte. We leren nu met kanker te leven. Maar wat is cultuur anders dan de enige kans om creatief te overleven, voorlopig, met onze onherroepelijke amputaties, op de weg naar de vrije keuze van ons lot?

Er bestaat een vogelsoort die slechts één vleugel heeft, ofwel een linker, ofwel een rechter. Wanneer zo'n vogel zijn bestemming wil volgen, dat wil zeggen vliegen, dan komen een vogel met een rechtervleugel en een met een linker bij elkaar. De vlucht levert een buitengewoon schouwspel op dat grenst aan het tragische. Wanneer zo'n vogel zich ermee tevredenstelt op de grond rond te kruipen heeft hij niets melodramatisch.

Omdat ik me de naam van die vogel niet kan herinneren en niet bschik over een vogelencyclopedie noem ik hem Europa.

Ik kom nu terug op Kolakowski's essay en stel vast dat ik het volledig eens kan zijn met de constatering van de filosoof dat ‘het communisme een gigantische façade was’. Ik zou zelfs willen zeggen dat het communisme niets zo goed tot stand heeft weten te brengen als een verbijsterende hoeveelheid bordkartonnen façades van het Potjomkin-type - in dit opzicht was de graaf van de tsaar een communist avant la lettre.

Terwijl het communisme nog steeds een enorme macht betekent is het op politiek niveau een farce gebleken.

Filosofisch gesproken zou ik zeggen dat het alleen maar een kakafonie is geweest.

In pathologische termen gesproken zou ik zeggen dat de komst van het communisme in de geschiedenis alle trekken vertoont van het Delirium Tremens van deze eeuw.

[p. 310]

In termen van beschaving gesproken was het communisme echter een doodgeboren kind.

Een paradox. De kansen voor het talent van kunstenaars die gebroren worden in het huidige oostelijk deel van Europa berusten op een paradoxale situatie: aangezien er geen communistische beschaving bestaat kan het werk van deze kunstenaars daar ook niet toe behoren. Hun werk behoort in feite tot de beschaving van Europa. Dit komt me voor als een merkwaardig gegeven van het artistieke lot, waarvoor het communisme ongewild direct verantwoordelijk is.

Er zijn nu misschien mensen die me de vraag zouden willen stellen: ‘Wanneer ben je dit alles in gaan zien?’

Mijn antwoord is eenvoudig. Het gebeurde precies op het moment dat iemand mij een van de werkelijke waarheden van het communisme durfde mee te delen en ik citeer: ‘Kameraad Todoran, wees voorzichtig. Wij zijn degenen die je kunnen doden en niemand anders dan wij kunnen je rehabiliteren.’

Toen ik dat hoorde realiseerde ik me wat absolute gevangenschap is. Er bleef me niets anders over dan te vertrekken, de uitdaging uit de weg te gaan en een balling te worden. Wat de ballingschap betreft, deze kan zowel een formele beschaving zijn als een van de vormen van zelfmoord.

Ongeveer een eeuw geleden schreef William James: ‘The problem with man is less what act he shall now choose to do, than what being he shall now resolve to become.’

Een dergelijke gedachte voert ons terug naar het gebied van de Beschaving.