De Gids. Jaargang 151

György Spiró
De dichter als ziener en verlosser

Ongeveer twee eeuwen geleden deed een beroemde Franse mysticus een bijzonder treffende uitspraak over onze moderne poëzie: ‘“Qui du suprême agent seroit vraiment l'oracle, Ne ferait pas un vers, qu'il n'eût fait un miracle.” La poésie prophétique est la poésie du premier ordre, la seule à qui on puisse accorder un tel nom.’ Deze uitspraak van Saint-Martin is vooral van toepassing op de Oosteuropese cultuur. In het Westen treedt de relatie tussen poëzie en leven alleen in bijzondere tijden aan de dag, wanneer de nationale onafhankelijkheid in gevaar is of de vrees bestaat voor plotselinge politieke veranderingen. Wat een uitzondering is in het Westen is regel en norm in het Oosten. Het verschijnsel is dikwijls beschreven als een Oosteuropese neiging tot romantiek. Inderdaad was tijdens de romantiek deze soort profetische literatuur populair, ook in het Westen, en de Oosteuropese poëzie kan gezien worden als een variatie van hetzelfde patroon. We kunnen echter niet verklaren waarom juist de romantiek en niet een andere stroming zo'n blijvende invloed heeft gehad op de poëzie van Oost-Europa.

Sinds Villon is de westerse dichter in de meeste gevallen een indidivu geweest dat misschien verschillende heren, ideologieën en politieke groeperingen heeft gediend, maar dat dit deed zonder zijn identiteit, zijn ziel en zijn geheime gedachten prijs te geven. De westerse dichter, religieus of niet, is verantwoordelijk gebleven voor zijn eigen leven; hij was intellectueel tussen de intellectuelen; hij was een bijzonder persoon omdat hij in staat was het leven intensiever te leven dan anderen, maar hij heeft nooit een speciale behandeling gekregen of speciale rechten gehad. Hij was populair of niet, verdiende al dan niet geld met zijn gedichten, voelde zich misschien eenzaam, maar was in ieder geval vrij, zoals iedereen in zijn omgeving, een vrijheid die vaak honger impliceerde en een bitter afscheid nemen van de poëzie en van het leven. De westerse dichter is in de eerste plaats altijd een ondernemer geweest die een specifiek soort goederen verkocht; vraag en aanbod hebben zijn poëzie altijd beïnvloed.

In Oost-Europa worden de dichters niet als individuen beschouwd. Sinds de Verlichting geloofde men dat de dichter de vervanger was van nietbestaande instituties; hij werd gezien als de woordvoerder van een bepaalde gemeenschap, dikwijls een heel volk, zijn leven was bijzonder, zijn politieke meningen waren vaak belangrijker dan de artistieke waarde van zijn poëzie, hij was verplicht de toekomst van zijn volk te voorzien, te spreken voor anderen die dat zelf niet durfden, troost te bieden in gevaar, de zonden van de maatschappij te vergeven. De dichter in Oost-Europa heeft altijd bepaalde rechten gehad, hij is als onderhandelaar naar politieke machthebbers gestuurd, waarbij hij zelfs mensen vertegenwoordigde die nooit een gedicht lazen; men zag hem als iemand die macht had, als de verkondiger van een glorieuze toekomst voor zijn volk, als iemand die zonder zonden was, een heilige die de voornaamste deugden van de gemeenschap belichaamde.

We weten dat de moderne staat in Oost-Europa zich niet normaal en spontaan heeft ontwikkeld: de ideologie liep niet parallel met de vorming van de staat, maar ging daaraan vooraf. We weten dat middeleeuwse instituties bewaard zijn gebleven en zijn versterkt door de grote politieke omwentelingen in de negentiende en twintigste eeuw. Er waren te

[p. 302]

weinig democratische instellingen, ouderwetse en moderne denkbeelden liepen op zeer verwarrende wijze door elkaar, intellectuelen voelden zich overtollig als de helden in Russische romans, het politieke systeem was instabiel en iedere generatie heeft wel meegemaakt dat het gezond verstand werd vervangen door een uitbarsting van hysterie. Als er een voortdurende toestand van crisis is, onoplosbare spanningen, niet uitgebalanceerde gemeenschappen, individuen binnen een uiterst star systeem, dan heeft dat talloze profeten en zogenaamde Messiassen tot gevolg. Er is geen absoluut verschil tussen West en Oost, het is slechts een kwestie van gradatie. Onzekerheid, hopeloosheid, verwarring, het ontbreken van normale middelen om de sociale, economische en politieke conflicten op te lossen creëren overal dezelfde sociaal-psychologische situatie. In Oost-Europa heeft men deze situatie gedurende de afgelopen twee eeuwen niet kunnen oplossen.

Dank zij de moderne westerse ideeën hebben de hysterische religies, die nauw verbonden waren met het feodale systeem, hun invloed verloren. De vraag van de massa om religie is echter niet verdwenen. Nationalisme is een substituut voor religie en speelt in Oost-Europa een veel grotere rol dan in het Westen. In Oost-Europa bestaat nog steeds het idee van de ‘nationale bard’. De dichter moet een Ziener zijn. Vroeger waren alle dichters zieners.

Wijdverbreid in Oost-Europa is de mythe van de Blinde Ziener, bijvoorbeeld in een kort verhaal van Radoje Domanovié en in een toneelstuk van Stanislaw Wyspiański, beide geschreven tijdens de overgang van de negentiende naar de twintigste eeuw. Er zijn versregels als ‘Blinde vogels zingen het mooist’; József Attila schreef: ‘Wie een doedelzakspeler wil worden / moet eerst afdalen in de hel.’ Het is een heel oude rol: van Homerus wordt gezegd dat hij blind was, en Milton was werkelijk blind. De ziener heeft visioenen. In het verleden zag de bard visioenen wanneer hij in een bijzondere geestestoestand verkeerde - de romantiek maakte het de dichter mogelijk voortdurend in zijn visioenen te leven.

De dichter in Oost-Europa leeft echter niet in een visioen, maar, dank zij de behoefte aan religie, in een duidelijk religieuze atmosfeer. De dichters worden aanbeden. De uitspraken ‘Door de dood naar het leven’ en ‘Door de zonde naar de verlossing’ zijn niet uitsluitend romantische concepten, het zijn religieuze, mystieke formuleringen uit de joodse en christelijke traditie die op een of andere manier door Oosteuropese dichters in verschillende landen op dezelfde manier zijn overgenomen. Er is daardoor gedurende de laatste twee eeuwen in Oost-Europa een apocalyptische literatuur ontstaan met een sterk millennium-besef. De dichters, vaak sociaal-revolutionairen, zijn de bekende Afdwingers van het Einde; de meesten van hen hebben niet voor niets de sociale revolutie met de figuur Jezus Christus verbonden - we kunnen een lange lijst van zulke dichters opstellen, van Blok en Bjely tot Krleža, Ady, József Attila en vele anderen, tot nu toe. Zij voelden duidelijk dat een sociale revolutie die tot doel had het Kanaän op aarde te brengen niet verschilt van een christelijke conceptie. Het enige wat niemand kon voorzien is dat wanneer de ene utopie faalt, de andere daarmee nog niet verdwijnt: de komst van de Verlosser, God in menselijke gedaante.

De hele Oosteuropese poëzie gedurende de laatste twee eeuwen bestaat eigenlijk uit een aaneenschakeling van Verlossers en zogenaamde Verlossers. De belangrijkste dichters waren afwisselend profeet en Verlosser. Mickiewicz dacht dat hij een Verlosser was voor hij er zelf een ontmoette, Towiański geheten, die hij vervolgens diende als zijn profeet. Ook Slowacki trad op als Towiański's profeet. In de Poolse cultuur spelen religieuze tradities een grote rol, maar ook in een andere cultuur, de Hongaarse, veel minder bepaald door religie en mystiek, kwam in de poëzie plotseling een Verlosser naar voren, in de persoon van Ady. Ook hij was afwisselend profeet en Verlosser, maar werd beschouwd als een godheid. In feite was hij dat ook. Hij zondigde om te lijden. Hij

[p. 303]

nam de zonden van zijn volk op zich. Hij werd daarvoor gestraft. Door zijn ondergang kon de natie worden gered. Dit is een duidelijk joodschristelijk paradigma. Ady's poëzie is tegelijkertijd persoonlijk en niet-persoonlijk, werpt een licht op iemand die vol persoonlijkheid is, maar geen privéleven kent.

Het proces hoe een dichter geleidelijk als Verlosser wordt gezien kunnen we in de literatuurgeschiedenis goed nagaan. Petöfi was een onschuldige, vrolijke figuur; de traditie heeft van hem een droevige Verlosser gemaakt die zich in de strijd stortte om op jeugdige leeftijd gedood te worden en in wiens nimmer ontdekte graf de nationale waarden lagen besloten. Wyspiański vocht tegen het Poolse romantische idee van ‘opstanding door de dood’; de traditie maakte van hem de vierde nationale Poolse romantische dichter. In de Kroatische poëzie was er niet een echt grote dichter om te vereren, maar de traditie bestempelde Vidrić na zijn dood tot de Heilige. Beslissend is hoe de dichters gezien worden, niet hun eigen geneigdheid. Je kunt zelfs een soort Verlosser worden als je de rol afwijst. Dit is bij Pasternak het geval, die in zijn eenzaamheid probeerde af te komen van zijn politieke en nationale rol. We kunnen nog veel andere, soortgelijke voorbeelden geven, de Russische acmeïsten bijvoorbeeld, maar ik wil me concentreren op het voornaamste probleem.

De verering van opmerkelijke individuen in de poëzie is te vergelijken met de verering van bijzondere mensen in de politiek. De aanbidding van tsaren en dictators heeft dezelfde religieuze achtergrond. Hitler en Stalin zijn ook Verlossers. In perioden van dictatuur neemt de poëzie dikwijls de belangrijkste plaats in tussen de genres. De Tsjechen, die in een ontwikkelde, moderne maatschappij leven, een gezonde ironie hebben en afstand kunnen nemen van hun geschiedenis, hebben hun beste krachten niet aan de poëzie maar aan het proza gewijd. De nationale dichter van de romantiek, Mácha, stierf op het juiste moment: romantische ideeën over poëzie en individualiteit konden niet blijven bestaan. Messianistische poëzie moet tragisch zijn, zonder ironie en gevoel voor humor, zij moet doordrongen zijn van de hopeloosheid van de geschiedenis; de Dichter-Messias moet sterven voor zijn volk en voor de waarden van zijn volk, zodat die niet ten onder gaan. Dit is een vorm van persoonsverheerlijking die menselijke slachtoffers eist. Dit soort poëzie creëert in de eerste plaats martelaren en pas in de tweede plaats literaire werken. In iedere gefrustreerde gemeenschap vinden we zulke verschijnselen. Net zoals men graag ziet dat popsterren sterven aan een overdosis, zo worden Oosteuropese dichters uitgenodigd zelfmoord te plegen of gedood te worden. Dit slachtoffer-zijn is normatief. De dichters zijn een soort vogelvrijen, ze genieten bepaalde rechten, maar zijn ook onderworpen aan beperkingen. Enerzijds is het prachtig om syfilis of tbc te hebben of een andere ziekte die door de gezonde maatschappij wordt toegestaan, een maatschappij die de dichters opoffert om zelf normaal te kunnen functioneren. Anderzijds gaan de dichters liever naar de hel dan dat ze hun leven proberen te redden. Persoonlijk leven en maatschappelijke functie lopen door elkaar heen. Er is geen duidelijk zichtbare grens tussen iemands persoonlijkheid en zijn roeping.

Deze situatie heeft voor- en nadelen. De nadelen zijn dat men gemakkelijk gemanipuleerd kan worden, voor onmenselijke doeleinden gebruikt kan worden; politici nemen de plaats van dichters in, poëzie wordt uitsluitend politiek, de cultuur lost op in de politiek. Dit gebeurt vaak in Oost-Europa. Door poëzie te schrijven kan men een grote politieke macht verkrijgen. De voordelen: men kan aan het publiek de verborgen betekenissen openbaren waarnaar iedereen op zoek is en die niet in politieke of ideologische termen uitgedrukt kunnen worden. Het individu herovert iets van zijn gebied, krijgt de mogelijkheid zich te verzetten tegen een heel systeem; men heeft een geestelijke macht, hoe ongedefinieerd die ook is, in brede lagen van de bevolking. Een geliefd dichter is veel populairder dan zijn collega's in het Westen.

[p. 304]

De verwachting van een Messias in de poëzie is een van de sleutelproblemen waarmee dichters in Oost-Europa worden geconfronteerd. Er zijn strikt genomen twee reacties mogelijk: de dichter kiest de rol van Verlosser of die van een profeet. Kies je voor het laatste, dan kun je de profeet van een Verlosser worden (van een dichter, een dictator of God). De Russen en de Polen koesterden grote verering voor Napoleon. Benn, Celan, Valentin Beniak, Szabó Lörinc bewonderden Hitler, anderen Stalin of minder belangrijke provinciale Verlossers. De hang naar Verlossing houdt weinig rekening met ideologische of politieke consequenties. Het is belangrijk te benadrukken dat er grote dichters in deze groep zitten; het zou een misvatting zijn te veronderstellen dat iedereen die aan zo'n ‘persoonsverheerlijking’ bijdraagt via het schrijven van lofliederen een idioot of een huurling is. Dit soort mensen zijn dikwijls Strijders voor een Juiste Zaak en plegen, gedesillusioneerd, vaak zelfmoord. Kleinere talenten, die streven naar een materieel beter leven, zijn niet interessant voor ons, zelfs niet als zij moordenaars zijn.

Er is een traditionele manier om dit systeem van Verlossers af te wijzen, en wel door terug te keren naar de oude christelijke godsdienst met zijn ene en enige Verlosser. Dit geeft de dichter steun wanneer de menselijke en culturele waarden gevaar lopen. De poëzie van deze dichters is traditioneel zowel wat vorm als wat inhoud betreft en er zijn voortreffelijke dichters in deze groep, zoals Babits, Miłosz, Pilinszky, Lalić en anderen. Hun poëzie staat niet noodzakelijkerwijs ver af van het catastrofisme; ik wil in dit verband een van de beroemde versregels van Milosz citeren: ‘innego końca świata nie biedzie, innego końca świata nie biedzie’ (‘er zal geen ander einde aan de wereld komen’).

Tussen deze twee manieren ligt nog een derde. De dichter kan de plaats van God innemen, niet als Verlosser, maar als Schepper. Dit is de basis van alle vormen van linguïstische poëzie. Een van onze eerste en beste voorbeelden is Natasijevic. Hij brengt de woorden terug tot hun grondvorm, vindt nieuwe verbindingen en dubbelzinnigheden in de woorden zelf. Hij probeert de verborgen gedachten van de Schepper terug te vinden in de Slavische oertaal, net zoals de joden de Torah analyseren in de Talmoed en de Kabbala. Dit is zowel een passieve als een actieve interpretatie; Natasijevic maakt zelf nieuwe woorden en corrigeert daarmee de nonchalante houding van God. Vele Oosteuropese hermetici en modernisten werken op dezelfde manier. Holan verzamelt journalistieke uitspraken tijdens zijn vrijwillig gekozen huisarrest; Bialoszewski maakt woordspelingen terwijl buiten fascisme en Stalinisme heersen; in zijn vrijwillige eenzame opsluiting bouwt Tandori een persoonlijke mythologie op met behulp van vogels, de boodschappers van het bevel van de Schepper dat voor ieder levend wezen gelijkelijk gezorgd dient te worden; Milutin Petrović sluit zichzelf op in de boeken die hij schrijft, zoekt zichzelf in zijn eigen woorden; Tuwim, Chlebnikov en vele anderen rechtvaardigen de creativiteit van de Schepper door zich te onttrekken aan andere ‘verplichtingen’. Allemaal proberen ze de politiek in de poëzie af te schaffen, ze kiezen voor een monnikenleven, maar dienen met een trots die in de middeleeuwen ongebruikelijk was. Dit is ook de trots van Herberts niet-linguïstische poëzie.

Dan is er het verlangen de hele Europese traditie af te schudden door het ontkennen van de individualiteit, volgens dichters als Weöres de bron van alle kwaad. De poëzie van deze groep dichters is in principe anti-christelijk; men zoekt steun bij de filosofieën van het Verre Oosten die radicaal niet-individualistisch zijn. Tot deze trend kunnen ook de dichters gerekend worden die op een niet-romantische manier aansluiten bij de volkspoëzie (bijvoorbeeld Vasco Popa). Het is logisch dat men deze anti-individualisten uitroept tot de werkelijke Verlossers wanneer de eerdere, tijdelijke goden op de achtergrond raken.

De overgang van het ene type naar het andere is gemakkelijk, zelfs binnen hetzelfde werk. Tjoettsjev, die aan de basis staat van de

[p. 305]

moderne Russisch poëzie, was zelf een nederige monnik, net zoals Blake of Norwid, zijn volgelingen werden zowel would-be Messiassen als anti-individualisten. In stormachtige tijden zijn de Verlossers in trek. Als we een systeem met één God hebben zijn er slechts twee mogelijkheden: de God staat zo ver mogelijk van ons vandaan, de joodse God, en de God die naar ons is toegekomen in een menselijk lichaam, de christelijke oplossing. Men hoeft niet religieus te zijn om te zien dat het systeem overal in de Europese samenlevingen werkt. Waar het individu problematisch is, en dat is onder meer in de poëzie, werkt het systeem van één God nog duidelijker. Het christelijke monotheïstische systeem is tot stand gekomen tijdens een uiterst onprettig dictatoriaal bewind, en ieder dictatoriaal bewind schept steeds weer opnieuw dezelfde omstandigheden en kiest steeds weer dezelfde oude oplossingen om de situatie te klaren. We weten dat een dictator heel goed kan functioneren wanneer hij alle godsdiensten afschaft, zichzelf tot atheïst verklaart en als een God wordt aanbeden. Dictatoriaal bewind in de politiek heeft dezelfde structuur als dictatoriaal bewind in de poëzie. Waar mensen Verlossing nodig hebben verschijnen de Verlossers op elk niveau van het sociale leven. Dit is niet een overblijfsel van de romantiek. Instabiele systemen worden dikwijls vervangen door andere instabiele systemen, maar er zit een verborgen stabiliteit achter. In ons geval is dat de messianistische gedachte, die niet zo gemakkelijk ontkend kan worden, zoals we kunnen constateren in de cultuurgeschiedenis van de laatste tweehonderd jaar en eigenlijk van de laatste vierduizend jaar.

Er zijn misschien enkele kleine gebieden waar de zee kalm is en waar we kunnen genieten van de zon die speelt met de golven. Er zijn echter uitgestrekte gebieden waar het voortdurend stormt, daar kunnen we wat dieper in de zee kijken, maar zeker niet tot op de bodem en niet voor een lange tijd. Wat is de echte zee? Kunnen we een statistiek maken?

Ik zou niet durven zeggen of de messianistische poëzie die we hebben goed of slecht is. Zij bestaat en is Europees. Het heeft geen zin om te spreken van Centraal-Europa, Midden-Europa, Oost-Europa, Centraal-Oost-Europa, etc. Het paradigma is het joods-christelijke dat we overal in Europa zien. Het messianisme is een heel dubbelzinnig verschijnsel. Ook in de poëzie. Als u wilt leven wij in bijbelse tijden, we hebben de slavernij en horigheid niet kunnen afschaffen, we denken slechts in verouderde termen, maar onze achterlijkheid is volkomen internationaal.

De dichter Poesjkin voorzag het belangrijkste probleem in 1826. In zijn gedicht ‘De profeet’ (‘Prorok’) wordt de dichter in de woestijn gekweld door geestelijke dorst. God doodt hem, verandert zijn hart en draagt hem op zijn levende Wil te worden, en het menselijk hart te doen ontbranden door het goddelijke Woord. Het is absoluut niet duidelijk wat God werkelijk wil. Zijn methode om profeten te scheppen is onmenselijk, de opgestane profeet is een niet-menselijk wezen. Het gedicht staat open naar de toekomst. We begrijpen nu waar Poesjkin, een student van Saint-Martin, op doelde.