De Gids. Jaargang 151

Binnenlands leven
Hubert Smeets
Historisch kopiëren in de Rijndelta

Historiografie is een linke bezigheid, zeker als onze eigentijdse geschiedenis onderwerp van debat is. In de Bondsrepubliek slaan historici en sociale wetenschappers elkaar nu al twee jaar de hersens in over de vraag of het nationaal-socialisme van Adolf Hitler al dan niet uniek was. Zo ja, dan hebben de Duitsers hun schuld geheel alleen te torsen, zo nee, dan kan een deel wellicht worden afgewenteld op het bolsjewisme en zijn stalinistische variant.

De heftigheid waarmee die ‘Historikerstreit’ in de Bondsrepubliek wordt gevoerd, verraadt dat het in de discussie niet alleen om geschiedenis gaat, maar ook om hedendaagse politiek. Dat noodlot treft de contemporaine historiografie natuurlijk wel vaker, zeker in een land als Duitsland.

Sinds een paar maanden is het debat nu ook in Nederland aan de gang. Nou, debat? De bijdragen zijn eigenlijk niet meer dan replica's van de Duitse discussie. Zelfs de scheidslijnen die daar zijn getrokken, worden hier keurig in acht genomen. In Duitsland draait het om de eventuele chronologische causaliteit tussen de communistische revolutie in Rusland en de nationaal-socialistische omwenteling in eigen land: is de ‘klassenmoord’ die Lenin en later

[p. 292]

Stalin ontketenden en die uitmondde in de liquidatie van de koelakken te vergelijken met de ‘rassenmoord’ en ‘Endlösung’ die Hitler en Himmler op hun geweten hadden? Kortom, is Auschwitz het ‘Arische antwoord’ geweest op de ‘Aziatische’ Goelag?

Voor een positief antwoord op deze vraag traden de filosoof Ernst Nolte, de journalist Joachim Fest en de historici Andreas Hillgruber, Klaus Hildebrandt en Michael Stürmer in het krijt. De soms ongemeen felle kritiek daarop werd onder andere verwoord door de socioloog Jürgen Habermas, uitgever/journalist Rudolf Augstein en de historici Martin Broszat en Hans Ulrich Wehler. Toegegeven, de indeling is wat grof en doet geen recht aan de nuances die in Duitsland zeker ook in acht werden genomen, maar dat moet bij deze maar even op de koop toe genomen worden.

In Nederland is de vraagstelling tot nu toe niet anders geweest. Wat er hier de afgelopen maanden te berde is gebracht, is niet veel meer dan een kopie van de ‘Historikerstreit’ in de Bondsrepubliek. Zelfs tussen de verschillende wetenschappelijke disciplines (geschiedenis en sociale wetenschappen) hebben zich bijna identieke tegenstellingen gemanifesteerd. In Duitsland werden de eerste stenen in de ‘Historikerstreit’ in eerste instantie vooral door die historici geworpen die zich in de jaren zestig - toen woedde er ook al een vergelijkbare discussie rond de these van Frits Fischer (Griff nach der Weltmacht) dat ook de Eerste Wereldoorlog op het conto van het Wilhelminische Duitsland moest worden geschreven - nog niet zo hadden geroerd. De sociale wetenschappers en literatoren die in de jaren zestig wel hadden deelgenomen aan het fascismedebat traden er vervolgens in het geweer tegen deze dreigende vervaging van de schuldvraag.

Zo ging het vooralsnog ook in Nederland. De historicus Nanno In 't Veld, medewerker van het Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie, plaatste zich onlangs tijdens een studiedag van post-doctorale historici aan de ene zijde van de krijtlijn. Het werd tijd voor een vergelijkend onderzoek, was zijn stelling. Zolang Auschwitz niet tegen het Siberische concentratiekamp Kolyma, de ss niet tegen de stalinistische geheime dienst nkvd waren afgezet, dienden de tegenstanders van de vergelijking tussen beide totalitaire regimes zich enigszins koest te houden.

Aan de andere kant posteerde zich vorige maand de polemoloog Herman de Lange. In het kielzog van Habermas nam hij in De Gids van maart stelling tegen ‘nieuw en oud rechts’, tegen de ‘restauratieve en apologetische opvattingen in het politieke klimaat en in de geschiedschrijving over het Derde Rijk’ van de ‘betrapte’ historici in het ‘conservatieve’ kamp. Inderdaad, met minder verbaal geweld wilde De Lange het niet doen. Aan het slot van zijn artikel kwam er dan ook een aapje uit zijn mouw. Op de keper beschouwd zouden de Duitsers zich volgens De Lange niet moeten bezighouden met hun nationale identiteit. Nationale geschiedschrijving is uit de tijd. Nu de Duitsers zich eindelijk hebben laten integreren in de verlichte politieke cultuur van het Westen is er geen reden meer voor terugblikken op de oude ‘Mittellage’ van Berlijn. Nee, er is nu behoefte aan ‘lokale, regionale en bovennationale geschiedenis, aan mentaliteitsgeschiedenis’.

Voor zowel de vraagstelling van In 't Veld als de positie van De Lange is wat te zeggen. Dat ligt ook voor de hand, zij borduren beiden immers voort op het Duitse voorbeeld.

Toch begint de Nederlandse kopie van de ‘Historikerstreit’ me te irriteren. Niet omdat het onzin zou zijn om het onderzoek te doen waarom Nanno In 't Veld heeft gevraagd. De hypotheses die hij lanceerde, schreeuwen om nadere studie. Wie daar a priori niet aan wil, is vooral bang voor de definitieve ontmaskering van het communisme. Want ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de kritiek op In 't Velds uitgangspunt vooral wordt ingegeven door angst: de vrees voor een confrontatie met het eigen wat smoezelige verleden van de generatie der jaren zestig, zeker van hen die zich toen ‘positief kritisch’ verklaarden over de Sovjetunie of dweepten met Mao's Culturele Revolutie.

[p. 293]

Ook niet omdat Herman de Lange in mijn ogen wat al te jubelend is over het welhaast heilige belang van ‘mentaliteitsgeschiedenis’. Wat die tak van geschiedschrijving nou precies behelst, is me zo langzamerhand een raadsel. Vaak lijkt het vooral een ander woord voor eindeloos geouwehoer, maar ook dat kan betekenis hebben. De vernieuwing van het vak in de afgelopen decennia, tot uitdrukking komend in een langzame neergang van de historistische traditie in de louter nationale en politieke geschiedenis en een opbloei van de grensoverschrijdende sociaal-culturele geschiedschrijving, was alleen maar inspirerend. Dat kan niet ontkend worden.

Het irriteert me zelfs niet dat Herman de Lange wijst op de politieke component in de ‘Historikerstreit’. Historici als Nolte en Stürmer hadden en hebben zeker ook een niet-wetenschappelijk motief, dat is waar. Zij hebben zich inderdaad ontpopt als de wegbereiders voor een herwaardering van de nationale Duitse identiteit waar conservatieven als cda-fractievoorzitter Dregger nu weer openlijk naar smachten.

Maar als De Lange het daar nou bij gelaten had. Maar nee, onmiddellijk daarna heft De Lange daartegen zonder gêne een waarschuwende vinger op. Dat nu is wel verbazingwekkend. Op het gevaar af voor een adept van Stürmer en Nolte te worden versleten - quod non -, maar is het niet enigszins geborneerd om vanuit Groningen of Amsterdam vast te stellen dat de Duitse geschiedwetenschap zich nu maar eens moet bekommeren om belangrijker zaken dan de nationale identiteit van het eigen land? Het lijkt me wel.

Ten eerste omdat een dergelijke oproep van een Nederlander wel erg vrijblijvend is. Wij hebben geen nationale geschiedenis die ons in de weg zit, of het zouden politionele acties in Indonesië moeten zijn. Lou de Jong mocht dat recentelijk nog ervaren. In Nederland is het debat over de historische wortels van de nationale staat voor het overige reeds beslecht in de tijd van Fruin en Colenbrander. Niemand die zich nu nog druk maakt over die negentiende-eeuwse ‘Historikerstreit’, waarin de ‘martelaren van Gorkum’ of Johan de Witt centraal stonden. Sinds 1648, de vrede van Münster, is er voor ons immers niet zo veel veranderd. Althans, daar lijkt het soms op. Want hoe is het anders te verklaren dat het de laatste decennia telkens buitenlandse historici (De Wit over de Franse tijd en nu Schama over de Gouden Eeuw, om enkele namen te noemen) zijn die wel een aantal vastgeroeste beelden aan het wankelen weten te brengen.

Dat is ons, Herman de Lange incluis, niet euvel te duiden. We zijn, om het eens te chargeren, een gelukkig volk en hebben als zodanig nu eenmaal geen geschiedenis. In de Bondsrepubliek ligt dat echter iets anders. Wat je ook van de Duitse eenheid mag vinden - volgens Sebastian Haffner was die vanaf haar geboorte in 1870/71 al ten dode opgeschreven, een aantrekkelijke gedachtengang - men kan niet ontkennen dat ze grote historische betekenis heeft gehad. Het is alleen al daarom te veel van het goede om van de Duitse historici te verlangen dat ze die 75 jaar maar even overslaan. Als De Lange vervolgens ook nog even vaststelt dat Duitsers ‘niet naar eigen willekeur’ hun eigen geschiedenis mogen schrijven, verkeert zijn pleidooi zelfs in het tegendeel. Dan wordt het een oproep tot geïnstitutionaliseerde hypocrisie.

Het pleidooi van De Lange is ten tweede opmerkelijk omdat deze oproep voorbijgaat aan onze eigen historische en wetenschappelijke traditie. Nu lijkt die geheel gedomineerd te worden door Angelsaksische en, in mindere mate, Franse impulsen. Maar het is nog maar vijftig jaar geleden dat alles Duits was wat hier de klok sloeg. De negentiende en het begin van de twintigste eeuw waren het tijdperk van de Duitse wetenschap. En die was heus niet alleen geïnspireerd door die duistere Romantiek. De door De Lange omarmde politieke cultuur van de Verlichting had er ook zo haar invloed. Het lijkt wel leuk om van Nolte c.s. te eisen dat ze nu eindelijk eens mentaliteitsgeschiedenis gaan doen, maar het is wat goedkoop. Beter ware het om de behoefte aan een

[p. 294]

eigen nationale identiteit te erkennen als een begrijpelijk verlangen, om vervolgens van leer te trekken tegen de wijze waarop Stürmer en Nolte die identiteit historisch vorm willen geven. Dat kan wel degelijk. Haffner, die zichzelf overigens ook tot het conservatieve kamp rekent maar in de ‘Historikerstreit’ zweeg omdat Nolte volgens hem vanaf het begin alles ‘verpestte’ door bijvoorbeeld Hitlers Mein Kampf volledig buiten beeld te houden, doet al jaren niets anders.

De andere vleugel in het debat roept echter evenzeer verwondering op. De discussie over de chronologische causaliteit lijkt daar te verworden tot een debat van statistici. Ik weet het, het is tegenwoordig heel modern om ‘comparatief onderzoek’ te doen. Een beetje historicus wordt heden ten dage geacht alles met alles te vergelijken. Als het gaat om het aantal graankorrels dat tussen 1568 en 1648 de Sont passeerde, is daar wellicht nog iets voor te zeggen. Maar als op een enigszins vergelijkbare toon wordt gepraat en geschreven over de Holocaust en het stalinisme laat dat een smerige smaak achter.

Er is ook een historisch bezwaar aan te voeren tegen deze neiging om de Goelag Archipel af te zetten tegen de Endlösung. De vraag wie op wie leek en wie op wie reageerde - Hitler als reactie op Stalin of omgekeerd - gaat bij voorbaat uit van de overeenkomsten van beide ‘totalitaire’ terreurregimes. Die zijn er uiteraard, hoewel er ook nog wel wat niet onbelangrijke verschillen zijn aan te duiden tussen het totalitaire karakter van het nationaal-socialisme van Hitler en het communisme van Stalin. Op de laatste lijkt dat predikaat beter van toepassing dan op de eerste, hetgeen - het zij voor de goede orde gezegd - niets maar dan ook niets zegt over de omvang van het geweld.

De vergelijking tussen Auschwitz en Kolyma gaat echter voorbij aan de eigen geschiedenis van Duitsland en Rusland. De geschiedenis van Duitsland kan niet in ‘aziatische’ termen worden geschreven. Die moet beoordeeld worden in het licht van zowel de Romantiek als de Aufklärung. Alleen dan kan de historicus uit de voeten met bijvoorbeeld de spanning tussen Oost en West die Duitsland de afgelopen twee eeuwen zo gekenmerkt heeft. De tegenstelling tussen het verlichte en het romantische denken en doen biedt ook enig houvast om de ondergang van de liberale bourgeoisie in Duitsland (en daarbuiten) enigszins te begrijpen. Ook de Russische geschiedenis is niet ‘aziatisch’. Dat begrip lijkt bovenal bedoeld om een duistere sfeer op te roepen en niet om iets te verklaren.

Wie toch tegen elke prijs wil ‘vergelijken’, staart zich blind. Die loopt in ieder geval het risico te belanden bij de boekhoudkundige vraag: wat was erger en wat was minder erg? Het waarom verdwijnt dan achter de horizon. In Duitsland werd die tendens in de ‘Historikerstreit’ ook gesignaleerd. Eberhard Jäckel en Heinrich August Winkler uitten bijvoorbeeld kritiek op Nolte's uniforme begrippenkader. En Thomas Nipperday concludeerde met recht en reden dat het anno 1986 weer hetzelfde liedje was als in de jaren zestig: een strijd om de interpretatie van het nationaalsocialisme, niet uit historisch-wetenschappelijke overwegingen maar als wapen in de actuele politiek-ideologische strijd.

Voor politici kan dat wellicht uitkomst bieden. Voor een historicus zou dat onverteerbaar moeten zijn. Ook in Nederland.