De Gids. Jaargang 151

Politiek leven
Laurens van Schie
Commotie in de coterie

Al sinds de jaren vijftig verblijdt Dr. L. de Jong ons zeer regelmatig met het verschijnen van zijn kloeke banden over de geschiedenis van ons Koninkrijk in de Tweede Wereldoorlog. Zijn de boeken over het Europese deel over het algemeen met gepaste instemming begroet, de delen over het voormalige Nederlands-Indië houden niet op stof te doen opwaaien. Laat mij een aantal mogelijke verklaringen aandragen voor dit opvallende en interessante gegeven.

De Tweede Wereldoorlog heeft diepingrijpende gevolgen gehad voor de Nederlandse samenleving. Sinds de Napoleontische tijd was ons land gevrijwaard gebleven van vreemde overheersing. Hetzelfde geldt voor de Nederlandse positie in Indië na het vertrek van de Engelsen van Java. In de turbulente jaren van de Eerste Wereldoorlog bleef ons land buiten schot en behield zijn zelfstandigheid. De roemruchte Tiendaagse Veldtocht tegen het huidige België, de strijd tegen Atjeh of zelfs Bali in de Oost, waren wel uitdrukkingen van Nederlands militair optreden, doch vermochten op geen moment het hier te lande diep gewortelde besef van ‘neutraliteit’ als basis van elk regeringsbeleid aan te tasten. Het betroffen hier immers slechts ‘binnenlandse onlusten’. Conflicten in de koloniën werden systematisch onderbelicht, en het militair optreden daarbij als ‘tuchtiging’ of ‘politioneel’ optreden afgedaan. Nimmer was het voortbestaan van het Rijk door buitenlandse agressie in gevaar. Deze ‘splendid isolation’ werd wreed verstoord door de inval van Duitsland in mei 1940, gevolgd door de Japanse aanval van maart 1942. De eerste inbreker heeft het volle licht gekregen, maar de oud-Indië-gangers zochten en zoeken hun erkenning. Een ander direct gevolg was de vervanging van het heersende veiligheidsconcept door dat van het Atlantisch Navo-bondgenootschap.

[p. 289]

Toen uiteindelijk, na veel discussie, Dr. L. de Jong de opdracht kreeg om een historisch overzichtswerk van het gehele Koninkrijk, dus inclusief de voormalige koloniën, te schrijven, vormde dit een erkenning voor de maximaal enige honderdduizenden Nederlanders die hun oorlogsjaren in Indië hadden doorgebracht. De Jong heeft na een lange voorstudie, binnen dertien jaar gerekend vanaf het verschijnen van Het Voorspel in 1969, in een nauwelijks te evenaren tempo zijn epos doen verschijnen over het Koninkrijk in Europa; 10 kloeke delen in 19 banden. Vanaf 1984 volgden de banden over Indië en gelijk was het mis.

Het voorwoord van, in De Jongs curieuze wijze van nummeren, deel 11a, Nederlands-Indië 1, eerste helft, laat niets te raden over. Laat ik de kwestie middels twee citaten hieruit weergeven:

‘Enkele honderdduizenden Nederlanders hebben in de Tweede Wereldoorlog in het toenmalige Nederlands-Indië ervaringen gehad die menigeen voor het leven hebben getekend: zij hebben er in de maanden van de Japanse invasie hun wereld zien ineenstorten; zij hebben in de drie-en-een-half jaar van de Japanse bezetting bitter geleden; en zij hebben na afloop van de oorlog (een afloop die voor hen minder een bevrijding was dan een aanloop tot nieuwe verwarring en nieuwe verschrikking) in Nederland weer een eigen bestaan moeten opbouwen, veelal onder grote moeilijkheden.

Niet de minste van die moeilijkheden was dat zij zich lange tijd in ons land onbegrepen voelden: onbegrepen door de publieke opinie, onbegrepen en in sommige opzichten veronachtzaamd door de overheid.’

Aldus De Jong. Waarop twee van zijn meelezende adviseurs, prof. dr. I.J. Brugmans en drs. R.C. Kwantes erop hebben gestaan ons in dezelfde inleiding te laten weten:

‘...dat de gekozen methode bij de verwerking van de grote hoeveelheid gegevens het de lezer moeilijk maakt zich een samenhangend beeld te vormen van de complexe Indische werkelijkheid, zoals deze bij het uitbreken van de oorlog met Japan bestond.

Die beeldvorming, welke essentieel is voor de oordeelsvorming over hetgeen na dat tijdstip volgde, wordt voorts belemmerd door een onevenwichtige verdeling van de aandacht voor de onderscheiden facetten van die werkelijkheid, welke in deel 11a aan de orde komen. Terwijl bijv. de auteur uitvoerig ingaat op de botsende inzichten en doelstellingen van (vooral) de radicale Indonesische nationalisten enerzijds en de koloniale macht anderzijds, worden andere, a-politieke aspecten van het maatschappelijke bestel en het koloniale beleid stiefmoederlijk bedeeld.

De door de auteur gekozen benadering leidt ons inziens tot een onvolledig, in hoofdzaak tot het politieke vlak gereduceerd, beeld van het vooroorlogse Nederlands-Indië. Die onvolledigheid is, naar ons oordeel, mede toe te schrijven aan het feit, dat in het bijzonder de negatieve kanten van de Nederlandse aanwezigheid in de Indische archipel worden belicht, terwijl daartegenover gunstige resultaten van de door de overheid en het bedrijfsleven (mede ten gunste van de autochtone bevolking) ontplooide activiteiten slechts summier aandacht krijgen.’

Het is duidelijk: in de ogen van zijn criticasters speelt De Jong vals; aan Neerlands zegenrijke arbeid voor de Oost wordt onrecht gedaan en de betrokkenen worden bij voorbaat in het verkeerde licht gezet. De verklaring lijkt even voor de hand liggend als simpel: onder het mom van een wetenschappelijke controverse wordt hier een oude rekening vereffend tussen de socialist De Jong en representanten van de voormalige koloniale elite. Beide partijen willen bij de eindafrekening in ‘de officiële Geschiedenis van het Koninkrijk’ natuurlijk hun gelijk halen. De Jong heeft als auteur de volle verantwoordelijkheid tot zich getrokken, zich ruimte verschaft en hard toegeslagen.

De werkelijkheid is, zoals zo vaak, minder eenvoudig. De Jongs positie bevat inderdaad elementen uit het vooroorlogse verzet van de SDAP tegen het kolonialisme, later zwak overgenomen door de PvdA, welk beeld door de

[p. 290]

onafhankelijkheidsstrijd van de jonge Republiek Indonesië tegen het zich herstellende Nederlandse gezag slechts kan zijn versterkt. Het heeft er alle schijn van dat de buitenstaander De Jong zijn handen en geweten op voorhand van alle koloniale smetten schoonwast door afstand te nemen van de Nederlandse politiek van bezettende macht. Deze houding is natuurlijk begrijpelijk voor een historicus die zich, in de woorden van W.L. Brugsma, zojuist uitputtend heeft beziggehouden met het opmaken van de Nederlandse ‘geschiedenisboekhouding’. Hij typeert De Jongs benadering raak in zijn artikel in de Haagse Post van 20 februari jl.; wo 11 the remake. In één en dezelfde serie 180 graden te moeten draaien lijkt mij teveel gevraagd. Nee, hoewel volgens De Jong onder de voet gelopen volken zeker verantwoordelijkheid dragen als zij hun verdediging onvoldoende organiseerden, ligt zijn sympathie bij het slachtoffer. Tien boeken lang heeft het Nederlandse volk zich hieraan kunnen laven; deel 11 geeft de douche. Jammer voor De Jong lijken de Indonesische slachtoffers zich weinig aan zijn sympathie gelegen te laten liggen: Indonesië is Indië niet. Dit brengt de zaak terug tot zijn werkelijke omvang: commotie in de coterie. De sociaal-democraten delven in dit Indisch gekrakeel gewoonte getrouw het onderspit. De Telegraaf, waarin men zijn gelijk graag in kapitalen ziet onderstreept, springt natuurlijk handig in op de gerezen verontwaardiging, en een hetze is daar. Ruim baan voor het geestrijke werk van kolonel b.d. Heshusius e.a.

De Japanse bezetting van Nederlands-Indië leeft, behalve voor de gerepatrieerden, niet in Nederland. En in Indonesië al in het geheel niet. Het is daar de revolutie en de heroïsche vrijheidsstrijd die de aandacht krijgt van de uitstervende groep direct betrokkenen. Kijk bijvoorbeeld eens in het oorlogsmuseum van Bukkittingi op Sumatra of in de diagalerij van het nationaal monument in Djakarta. Waarom dan toch bij ons al die ophef? De Jong vertolkt mijns inziens vooral ons calvinistisch schuldbesef over een ethisch minder fraaie episode van onze geschiedenis. De kritiek van Brugmans en Kwantes zou maar op beperkte schaal weerklank gevonden hebben, als De Jong zich niet met het thema van de oorlogsmisdaden vergaloppeerd had.

Laten we eerst kijken naar een kernpunt uit beider betoog: het werk maakt het moeilijk zich een samenhangend beeld te vormen van de complexe Indische werkelijkheid. Hier zit veel in. In ‘slechts’ 500 bladzijden biedt bijvoorbeeld de historicus Jan Bank ons met zijn dissertatie, De Katholieken en de Indonesische Kwestie, meer inzicht in de ‘Indische werkelijkheid’ dan De Jong dit vermag te doen. Deze kritiek slaat in zekere zin terug op het gehele standaardwerk: te uitgebreid, te veel detail en te weinig interpretatie; dit doet ons de grote lijn gemakkelijk uit het oog verliezen.

Brugmans stelt zelfs de sfeertypering van het gehele werk ter discussie. Nu heb ik deze periode gelukkig zelf niet mee hoeven te maken (en dit spijt mij in tegenstelling tot sommige laatgeborenen niets), maar ook ik proef uit de Indië-delen geen sfeer die mij aan mijn reis door Indonesië deed terugdenken. Daar is het De Jong echter ook niet om te doen. Het werk dient ter staving van zijn vooringenomen conclusie: Nederland had in Indië geen boodschap. Het optreden van Nederlanders was aldaar ten principale onjuist en op voorhand verdacht.

Ik zei het al, gezien de geringe kwantiteit en het relatieve belang van de voormalige Indische gemeenschap onder de huidige condities, hadden enige onvriendelijke woorden van de auteur nooit zo veel weerklank kunnen krijgen in de Nederlandse samenleving als nu het geval is. De kwaliteit van deze gemeenschap biedt mijns inziens een betere verklaring. De Nederlands-Indische kolonie had, of misschien heeft, het karakter van een dorpsgemeenschap. Geïsoleerd levend te midden van een vijandig milieu, toen Indonesiërs, nu Nederlanders, sterk in zichzelf gekeerd en met een intensieve sociale controle. Uitstekende voorwaarden om kleine zaken al gauw tot ongekende emotionele hoogten op te doen laaien.

[p. 291]

Berucht in dit opzicht zijn de roddels van de toenmalige Indische pers. En ook Pramoedya Ananta Toer geeft in zijn roman Verschroeide aarde deze sfeer in al zijn kleingeestigheid treffend weer, als hij de strijd van zijn Indonesische hoofdpersoon Minke tegen de taaie vooroordelen van de koloniale samenleving beschrijft.

Verdreven uit de archipel en teruggekeerd in het koude Nederland, voelden de leden van de Indische gemeenschap zich onbegrepen en goeddeels genegeerd. Jaren van ontberingen tijdens de Japanse bezetting, blootgesteld aan de terreur van de ‘Bersiap-periode’ die Indonesië eind 1945 begin 1946 overspoelde en ‘verkwanseld’ in de onderhandelingen met de republiek, werden zij als gevolg van de Nederlandse halsstarrigheid in de kwestie Nieuw-Guinea in 1957 door Soekarno met hebben en houden het land uitgezet. Geen begrip, laat staan waardering viel de gerepatrieerden ten deel in een land dat zelf druk doende was zich van de bezetting te herstellen. Een vruchtbare voedingsbodem voor rancune, nu nog eens extra gevoed door de zweepslagen van 's Rijks geschiedschrijver. Toch zouden de media de zaak nooit zo sterk hebben opgepakt als niet enige honderdduizenden dienstplichtige soldaten direct na de bevrijding verscheept waren naar de Oost om aldaar het gehavende en gevloerde gezag te herstellen. De uitslag van het conflict is bekend. En juist deze groep zonder enige worteling in of binding met de Indische samenleving valt nu de zwaarst mogelijke kritiek ten deel: de beschuldiging van het begaan van excessen en regelrechte oorlogsmisdaden. Een begrijpelijke verontwaardiging maakte zich van hen meester. En een lang gezochte gelegenheid tot revanche werd de oud-Indisch-gasten door het ongenuanceerde betoog van De Jong in de schoot geworpen. Door zich op te werpen als woordvoerders van de oud-militairen en zich hierbij geducht te roeren, had de Indische gemeenschap eindelijk haar bondgenoot gevonden.

In afwachting van het verschijnen van de definitieve versie van het gewraakte hoofdstuk zeven van de Epiloog lijkt één ding duidelijk: De Jong zal op zijn minst een nadere nuancering bij zijn beschuldigingen moeten geven door de troepensamenstelling sociologisch te ontrafelen. De militairen van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger, veelal door geboorte in ‘De Oost’ geworteld, hadden reële belangen te verdedigen en een vaderland te verliezen. Dit maakte deze groep van nature ontvankelijker voor de door De Jong beschreven uitwassen. Dat dit betoog niet zonder meer kan gelden voor de ‘Hollandse jongens’ behoeft hier geen uitleg.