De Gids. Jaargang 151

Johan Polak
Weerwoord op mijn ‘vertroosting’

Zeer geleerde vriend,

vergun mij u mijn diepgevoelde dank te betuigen voor uw zo bemoedigende en inspirerende consolatio,^* naar aanleiding van mijn, algemeen als pessimistisch gekenschetste, dankwoord, uitgesproken op 8 januari 1988 in de aula van de Universiteit van Amsterdam. Laat mij u dit in de eerste plaats mogen verzekeren: ik denk niet (en jaren geleden reeds heeft de historicus Geyl met zoveel meer gezag over hetzelfde onderwerp behartenswaardige dingen gezegd) dat, gezien de vitaliteit van de westerse beschaving, ons dierbare avondland tot de ondergang is gedoemd. Integendeel! Maar komt het u aanlokkelijk voor, indien, gedachtig uw aanhaling uit dat raadselachtige gedicht Pervigilium veneris:

ipsa Troianos nepotes in Latinos transtulit,...

(heeft Zij haar Trojaanse nakroost binnen Latium geplant,)

[vert. Jan Prins],

God in zijn wijsheid zou besluiten een enkeling uit het in brand geschoten Westen te redden, weg te halen en hem te nopen elders een nieuwe, op westerse leest geschoeide, beschaving op te zetten, nadat de oude reddeloos zou zijn ten onder gegaan? (geheel daargelaten de overtuiging van de gelovigen, tot wie ik mijzelf reken, dat Gods wegen voor mensen niet te peilen zijn en daardoor ook niet in positieve of negatieve zin gewaardeerd kunnen worden.) Om echter tot uw vertroosting terug te keren: natuurlijk is het verloop van de middeleeuwen geen aaneenschakeling van rampspoeden geweest. Het gaat trouwens om een tijdsbestek van meer dan duizend jaren, als men deze periode laat beginnen in 476, met de door Odoacer beklonken afzetting van de laatste, nauwelijks tot wasdom gekomen Romeinse keizer, Romulus Augustulus, en laat eindigen met de ontdekking van Amerika in 1492. Nochtans geldt voor wat de ontwikkelingen in het westen betreft, gedurende de eerste eeuwen na de ineenstorting van het Romeinse keizerrijk, een schuchtere communis opinio: het zijn ‘dark ages’ geweest, en dat was waarlijk niet de mening van Edward Gibbon alleen... Wat er van de antieke beschaving is overgebleven, danken wij, er is geen twijfel mogelijk, aan de kerk. Zonder het christendom en de stichting van de talloze kloosters zou misschien alles verloren zijn geraakt. Uit de ontbinding van de oudheid is de bloei van de middeleeuwen en de renaissance voortgekomen. Uit de renaissance de verlichting en de hedendaagse technocratie. Nu de tweede wereldoorlog bijna een halve eeuw achter ons ligt, bezien wij met andere ogen de verzen die Marsman aan

* De Gids jrg. 151/2 (februari 1988), pp. 144-47.

[p. 227]

het einde van de bange jaren dertig heeft geschreven, vermoedelijk zonder te beseffen dat het zijn laatste zouden zijn, maar wel sprekend voor de zienersgave die de grote dichter eigen is:

... hier ligt het maansteenrif

dat stand houdt als de vloed ons overvalt

en de cultuur gelijk Atlantis zinkt;

hier alleen scheert de wiekslag van het licht

de kim van het drievoudig continent

dat aan ons lied den blanken weerschijn schenkt

van zacht ivoor en koolzwart ebbenhout,

en in den dronk den geur der rozen mengt met de

extasen van den wingerdrank.

hier golft de nacht van 't dionysisch schip

dat van de Zuilen naar den Hellespont

en van Damascus naar den Etna zwierf;

hier de fontein die naar het zenith sprong

en regenbogen naar de kusten wierp

van de moskee, de tempel en het kruis.

hier heeft het hart de hoge stem gehoord waardoor

Odysseus zich bekoren liet

en 't woord dat Solon te Athene sprak;

en in de branding dezer kusten brak

de trots van Rome en van Babylon.

uit: Tempel en kruis, 1939

Wat valt hier aan toe te voegen? Marsman verdronk op de vlucht voor de Duitse barbaren, toen de boot, waarop hij wegvoer, de vrijheid tegemoet, in het eerste jaar van de tweede wereldoorlog getorpedeerd werd, Boethius, de laatste grote wijsgeer van de oudheid, stierf in de zesde eeuw, gemarteld zijnde, een vreselijke dood op last van koning Theodorik, die zich, oud geworden, bedreigd voelde door de senatoriale oppositie van de aanzienlijksten onder de Romeinse burgers. Hoe lang doet de natuur er over zulke breinen te scheppen, hoe vlug zijn zij verwoest?

Niettemin, om Marsman te citeren:

zolang de europese wereld leeft

en, bloedend, droomt den roekelozen droom

waarin het kruishout als een wijnstok rankt,

ruist hier de bron, zweeft boven deze zee

het lichten van den creatieven geest.

[ibidem]

Zal de creatieve geest stand houden? Wat is er inmiddels overgebleven van de Europese wereld? Europa, eens verbonden, zoals Norbert Elias onlangs in besloten gezelschap opmerkte, door de eenheid van de christelijke kerkgemeenschap, door de torenspitsen die zich in elk land afzonderlijk op gelijke wijze ten hemel verhieven. Het hart van dat oude Europa - Midden-Europa (die goudmijn van joodschristelijke cultuur) - is eruit weggesneden, omgebracht in de dodenkampen. Steen voor genummerde steen zijn de verwoeste steden soms weer opgebouwd, maar de mensen zijn weg, het pulserende leven is eruit verdwenen, het lijken Potemkin-dorpen, waarover zich een vijandige hemel spant...

Enige zwaarmoedigheid aangaande de toekomst is wellicht op zijn plaats, een alles overheersend pessimisme stellig niet. Liever dan met u te wenen, wil ik mij met u bezinnen op datgene wat ons te doen staat om ons geestelijke erfgoed voor nieuw onheil te bewaren.

Ontvang herhaalde dank voor de moeite die u zich hebt willen getroosten mij te schrijven. Ik heb van uw consolatio veel, zeer veel geleerd.

Uw Johan Polak