De Gids. Jaargang 151

Binnenlands leven
Hubert Smeets
De angst van de jaren zeventig

Plotseling stond hij daar op die auto, temidden van tienduizenden mensen op het Domplein. De premier zou de demonstranten toespreken. In Spanje waren vrijdags Puig Antich en vier andere anarchisten aan de wurgpaal geëxecuteerd, in opdracht van de franquistische justitie en de caudillo/generalissimo zelf. Een dag later ging Joop den Uyl voor in een betoging waartoe het kabinet zelf had opgeroepen. Ministers op de barricaden: een novum. De organisatie liet dan ook te wensen over. Er was geen podium voor de premier, maar alleen een open wagen. Er was geen bescherming voor de premier. Er was niet eens een deugdelijke geluidsinstallatie voor de premier.

De Internationale kommunistenbond (ikb) rook die zaterdag de 29e september 1975 in Utrecht haar kans. Het trotskistische blok in de demonstratie was, zoals altijd, wel gewapend met een paar megafoons. Die wilde Herman Ubachs, destijds een van de voorlieden der ikb, best even aan de minister-president uitlenen. Maar wel op één voorwaarde. Het ikb eiste in ruil een eigen spreker op, ‘op grond van de krachtsverhoudingen’ in de betoging. Twee weken eerder was dat tijdens de jaarlijkse Chili-demonstratie immers ook gelukt.

[p. 138]

Toen hadden de ikb'ers door de toegangsdeuren te blokkeren een van hun leiders, Herman Pieterson, naast Den Uyl op het podium van de Beurs van Berlage in Amsterdam weten te krijgen. De grote partijen hoopten toen zo de rust te kunnen afkopen.

Nu, op het stampvolle Domplein in Utrecht, ging de ikb echter te ver. De massa keerde zich tegen haar ‘voorhoede’. ‘Dóór die megafoon, dóór die megafoon’ werd er alleen maar gescandeerd. De andere Herman ging door de knieën. Den Uyl sprak via de megafoon van de ikb tot de menigte. Alleen. De ikb kon zich niet tot het volk wenden, dat moesten haar trouwe colporteurs doen.

Twee jaar na de beëdiging in mei 1973 van Den Uyls rode kabinet met het witte randje werd de revolutionaire avant-garde terloops duidelijk gemaakt dat het zo wel mooi genoeg was geweest. Het meest linkse kabinet dat Nederland ooit gekend heeft, hoefde niet nog linkser te worden.

Maar de spraakmakende gemeente der ‘linksen’, geconcentreerd in Amsterdam, had dat anno 1975 nog niet door. De radikale maatschappelijke bewegingen en politieke partijen waren toen nog gevangen in hun eigen denkwereld, hun eigen beeld van de werkelijkheid. Anderhalf jaar later zou klein-links ongenadig op zijn sodemieter krijgen van alle kiezers. De PvdA onder Den Uyl boekte in mei 1977 haar grootste verkiezingsoverwinning aller tijden.

En toch was de PSP die woensdag de 25e mei 1977 redelijk tevreden over de verkiezingsuitslag. ‘Woordvoerder Smeets’ - de overeenkomst is geen toeval - zei het een dag later zelf in de kolommen van de bij de Gemeenschappelijke persdienst (gpd) aangesloten regionale dagbladen. De pacifistisch-socialisten staken tenminste nog gunstig af bij de andere partijtjes ter linkerzijde van Joop den Uyls PvdA, tekende de gpd uit zijn mond op. De CPN was bij de Tweede-Kamerverkiezingen van 25 mei 1977 immers van zeven naar twee zetels gekelderd en ook de PPR had moeten toezien hoe vier van haar zeven zetels verdwenen richting sociaal-democratie. De PSP daarentegen leek om half tien 's avonds, het moment waarop de verslaggever belde naar Krasnapolsky waar de partij haar centrale verkiezingsavond had georganiseerd, haar tweede zetel nog net te zullen behouden. En dus was de ‘woordvoerder’ content.

Eigenlijk mocht hij dat op dat moment helemaal niet zijn. Want had zijn partij zichzelf niet een grote verkiezingszege voorgespiegeld, omdat de kiezers na vier jaar halfzacht en reformistische beleid van Joop den Uyl wel en masse zouden overlopen naar de PSP? De woordvoerder had er blufferig zelfs een lidmaatschap van de PvdA om verwed met de toenmalige voorzitter van de Federatie van jongerengroepen in die partij.

De kiezers bleken er anders over te denken. De pretentie van de PSP om namens de meerderheid van het volk te spreken, werd niet gehonoreerd. Zoals ook de CPN werd terug verwezen naar het splinterdom, ondanks haar zeer prestigieuze verkiezingsleuze: ‘Van Agt eruit - de CPN er in.’ De verwachting in de boezem van de ‘leiding’ dat de reis van erelid Paul de Groot en partijvoorzitter Henk Hoekstra naar Moskou de communisten slechts een zeteltje zou kosten, bleek te optimistisch. En de PPR werd ook al niet beloond voor haar weerbarstige houding in het kabinet. De Oosterschelde, de reactorvaten aan Zuid-Afrika en de kernenergiecentrales? Menigeen ter linkerzijde was vol lof, maar macht bleek toch iets anders dan woorden.

Er werden die avond bij de PSP in Krasnapolsky desondanks geen harde noten gekraakt. Natuurlijk, de uitslag was een teleurstelling, stemde ook tot nadenken, maar de nog veel grotere nederlaag die CPN en PPR leden, verzachtte het verdriet. Toen de tweede zetel van de PSP, naarmate de uitslagen van de grote steden binnenkwamen, steeds nadrukkelijker op de tocht kwam te staan, werd Tweede-Kamerlid Fred van der Spek op het podium genood. ‘Mijn zetel wankelt, maar ik wankel niet.’ Groot enthousiasme in de zaal. Opgemonterd door de nimmer wankelmoedige Van der Spek sloot ‘woordvoerder Smeets’

[p. 139]

de avond in Kras af met de toen nog als pacifistische opwekking bedoelde woorden: ‘Tot ziens op de barricaden.’

Woordvoerder Smeets heeft er nog spijt van. Niet alleen omdat zijn dagsluiting uiting was van een wel erg anachronistische en romantische geestesgesteldheid, maar vooral omdat ze achteraf zo onmiskenbaar voortsproot uit een in wezen fundamentele desinteresse voor de feitelijke ontwikkelingen die in de samenleving aan de gang waren.

Nee, de maatschapij zat in elkaar zoals de partij dat had geanalyseerd in haar overigens wel bespottelijk gevonden verkiezingsprogramma. Eens zouden de mensen hun ogen openen voor die werkelijkheid, dat was een kwestie van tijd en zorgvuldig strategisch handelen. Als de feiten anders bleken, dan was dat jammer voor de feiten. Had aartsvader Karl Marx het niet ook zo gezegd in zijn de elfde Feuerbach-these. Diens kritiek op de voorgangers was niet mals en kon nog steeds te hulp worden geroepen tegen de ‘positivisten’ die Max Webers onderscheid wensten te blijven maken tussen ‘zijn’ en ‘zou moeten zijn’. Filosofen als Feuerbach hadden slechts het verlangen de wereld te interpreteren, daar had je als radikaal linkse activist dus bar weinig aan. Marxisten beoogden haar juist te veranderen, dat bood tenminste een handvat.

Daarom had links zich tussen 1973 en 1977 vier jaar vooral afgevraagd wanneer de doorbraak nou eens echt gestalte zou krijgen, terwijl Den Uyl met precies het omgekeerde bezig was: de smalle marges benutten, zo optimaal mogelijk. Men kon het weten. Den Uyl had het begin jaren zelf geschreven in zijn spraakmakende artikel voor Socialisme & Democratie, het tijdschrift van de Wiardi Beckmanstichting. Teveel gevraagd om zo'n brochure te lezen? Dan had het weekblad De Groene Amsterdammer uitkomst kunnen bieden. Daarin had Den Uyl in oktober 1971 al gezegd dat volgens hem ‘tot het wezen van de democratie behoort dat partijen, dat meerderheden en minderheden over en weer verantwoordelijkheid voor elkaar dragen’, al was het maar omdat ‘de belangen van negentig procent van de bevolking globaal parallel lopen’. Voor wie dat ook gemist had, was tien maanden eerder dat interview met De Nieuwe Linie bestemd geweest. ‘De massa is niet links. Ik vind dat er bij links een heleboel avonturiers rondlopen,’ had Den Uyl tegen de voormalige Jezuïeten gezegd.

Waarom is de onttakeling van de jaren zeventig desondanks zo snel gegaan? De goeroes van dat tijdperk hadden zich er op kunnen voorbereiden dat de lange mars door de instellingen, dat parool van Rudi Dutschke, toch niet zou opleveren wat ervan verwacht werd. Men deed het niet. Men verweet het eigen falen aan de tegenstander, aan die indolente ‘structuur’ van de maatschappij.

Toen den Uyl in 1972 aan zijn verkiezingscampagne begon, was de ambiance hoopvol. Het kabinet-Biesheuvel was eigenlijk een anachronisme geweest. De eigenlijke regering was het schaduwkabinet met gerijpte jonge krachten als prof. De Galan, Ed. van Thijn, Hans van Mierlo, Anneke Goudsmit, Bas de Gaay Fortman en niet te vergeten sportbons Van Zijl. Niet voor niets werd er in november door beroemdheden als Coen Moulijn, Barry Hulshoff en Truus & Wim van Hanegem opgeroepen op Den Uyl te stemmen.

De beëdiging van het echte kabinet-Den Uyl was daarop de kroon. Nu zouden de drie maatschappij-hervormende voorstellen eindelijk de eindstreep halen, nu zou er een begin worden gemaakt met de ‘spreiding van inkomen, kennis en macht’. Voor een deel was dat geen illusie. Maar het curieuze was dat de rechterflank dat beter door had dan de linkervleugel. Natuurlijk, de ondernemers uit het vno (indertijd wel getypeerd als de ‘grootste buitenparlementaire actiegroep in Nederland’) overdreven. Dat lag ook voor de hand. Had Bernard Crick niet ooit eens geschreven dat de ‘socialistische retoriek angstaanjagender is, althans voor hen die hun angst willen cultiveren, dan de socialistische praktijk’? Dat mocht een waarheid als een koe zijn, er gebeurde niettemin wel wat. Het kabinet-Den Uyl zat niet stil, zeker niet in de beeldvorming.

[p. 140]

Niet voor niets wordt de noodzaak van een stringent bezuinigingsbeleid anno 1988 (na tien jaar centrum-rechtse kabinetten) nog altijd gerechtvaardigd door te verwijzen naar die magere vier jaar van Den Uyl.

In 1977 was het bal voorbij. De PvdA was zo euforisch geweest, dat ze zich had verloren in interne debatten over strategie. Den Uyl deed daar nogal laatdunkend over. ‘Praten over strategie, daarvoor hoef je niets te weten. Dan kun je uitsluitend volstaan met de koppen in de krant en dan kun je weken en maanden over de strategie praten,’ zei hij tegen Vrij Nederland in december van dat jaar. Maar toen was het al te laat, toen hadden de christen-democraat Van Agt en de liberaal Wiegel al hun zaken gedaan tijdens dat ene etentje in de bistroquette aan het Haagse Voorhout. Het bleek ook niet veel te helpen. Want de PvdA bleef ‘strategisch’ denken. Post hoc dan wel propter hoc, van serieuze regeringsverantwoordelijkheid zou vanaf dat moment geen sprake meer zijn. Den Uyl werd eind vorig jaar door bijna iedereen geprezen. Niet alleen als een authentiek denker, maar ook als een groot praktisch politicus, ja, zelfs als een bekwaam bestuurder. Het mag waar en gemeend zijn, maar de strategen in de eigen partij heeft hij desondanks nooit tot zwijgen kunnen brengen. Die wijsheid werd hem in mei 1986 tot schade en schande bijgebracht door het kiezersvolk.

En nu? Nu klinkt het mea culpa alom. Zo hard zelfs, dat er van de drie radikaal-linkse partijtjes zo goed als niets is overgebleven en de PvdA in een ernstige identiteitscrisis verzeild geraakt is. In 1979 zei Den Uyl tegen zijn partijraad dat de ‘ontpolitisering van het CDA zich richt tegen de PvdA’. ‘Het tast de machtspositie van de PvdA aan.’ Drie jaar later liet hij zich in het hoofdstedelijke jongerencentrum Paradiso in vergelijkbare woorden uit, in een constituerende speech die weliswaar grotendeels was geschreven door burgemeester Bram Peper van Rotterdam, maar desalniettemin alles vertolkte waar Den Uyl zelf in de jaren zeventig had gestaan.

Een drastische metamorfose, in nog geen vijf jaar. Wellicht kon het niet anders. Misschien is een ‘zekere mate van depolitisering’ (citaat uit de Schuivende Panelen van Den Uyls minister van ontwikkelingssamenwerking Jan Pronk) wel veel zinvoller, biedt dat wel perspectief voor de PvdA. De ‘politisering’ van toen had dat vooruitzicht in ieder geval niet geboden.

Maar de gedaantewisseling blijft niettemin opmerkelijk. Ze markeert het verraad van de elite voor wie politiek een vrije tijdspassering was, is en zal blijven.