De Gids. Jaargang 151

[p. 29]

Christien Brinkgreve
De macht van het andere geslacht
Over veranderingen in de jaloezieën tussen de seksen

Weinigen zullen onder de emoties die hen voortdrijven graag de afgunst of de jaloezie erkennen. Hoeveel mooier is de terechte woede, de legitieme verontwaardiging of de rechtvaardige strijd tegen onmacht en achterstelling.

Toch zal niemand ontkennen dat jaloezie een veel voorkomende en bijzonder krachtige emotie is die mensen buiten hun zinnen kan doen raken en tot handelingen drijven waarvoor ze zich op bedaardere momenten enigszins schamen.

Wat is dit voor gevoel, wanneer treedt het op en bij wie, en welke functies heeft het? Hoe groot is de variatie in zijn uitings- en vermijdingsvormen? Valt jaloezie het best te beschouwen als drift, als karaktereigenschap of als aspect van tussenmenselijke verhoudingen, veranderlijk in samenhang met deze verhoudingen?

In de literatuur staat jaloezie grotendeels geboekt onder de psychologie en psychiatrie, en de aandacht gaat daarbij vooral uit naar de pathologische vormen van jaloezie, zoals de jaloersheidswaan.^1. In de psychoanalytische literatuur wordt veel aandacht besteed aan afgunst en jaloezie, zowel aan de pathologische varianten als aan de ‘normale’ jaloezie, zoals die zich ontwikkelt in de oedipale verhouding met de ouders en tussen broers en zusters (de ‘sibling rivalry’).^2.

Pas in de jaren zeventig begon onder sociologen en sociaal-psychologen belangstelling voor jaloezie te ontstaan, wat samenhing met het losser worden van de seksuele moraal en het in sommige kringen populaire verschijnsel van de partnerruil (waarbij met behoud van huwelijk en gezin toch geprofiteerd kon worden van een vrijere seksuele moraal). De teneur van deze literatuur was dat jaloezie lang niet zo universeel was als men gedacht had, en dat het met enige therapeutische oefeningen goed te hanteren viel.^3. Jaloezie werd in verband gebracht met de seksuele regels van een samenleving en gezien als reactie op de overtreding hiervan. Jaloezie is een reactie op al die situaties die een schending betekenen van de gewone seksuele rechten, aldus de socioloog Kingsley Davis.^4. Of in de woorden van de socioloog Helmut Schoeck: de sociale functie van jaloezie is het stimuleren van defensief gedrag als een relatie wordt bedreigd of verstoord door een overtreder die niet door de cultuur is toegelaten als een legitieme rivaal.^5.

Hoe driftmatig en psychologisch de wortels van jaloezie ook mogen zijn, het is een gevoel dat betrekking heeft op andere mensen, of het nu gaat om de angst iemand te verliezen, de seksuele jaloezie, of het verlangen iets te hebben, te kunnen of te zijn wat een ander heeft of vermag. Dat laatste wordt in de regel afgunst genoemd, en staat in nog lager aanzien dan de seksuele jaloezie. Waar de seksuele jaloezie nog gezien wordt als teken van liefde, van ‘grote’ gevoelens, geldt de afgunst doorgaans als teken van kleinheid en mentale benardheid.

Afgunst en jaloezie zijn niet alleen ‘sociaal’ omdat ze betrekking hebben op andere mensen, ook de relaties tussen groepen kunnen ge-

1. Zie K. Vauhkonen, ‘On the pathogenesis of Morbid Jealousy’, Acta psychiatrica Scandinavica, Suppl. 202, Munksgard, Kopenhagen 1968 voor een overzicht van het psychiatrisch denken over jaloezie. Zie verder o.m.B. Sokoloff, Jealousy, a psychiatric study, New York 1947, en D. Lagache, La jalousie amoureuse (2 dln.), Presses Universitaires de France, Parijs 1946.

2. S. Freud, ‘Über einige neurotische Mechanismen bei Eifersucht, Paranoia und Homosexualität’, in: Gesammelte Werke, xiii, p. 195-207; ‘21. Vorlesung: Libidoentwicklung und Sexualorganisationen’, Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse, Gesammelte Werke, xi, p. 331-50; Die Traumdeutung, Gesammelte Werke, ii/iii, p. 256-61.

3. L. Smith, ‘Jealousy and its alternatives’, in: A. Rush, Getting clear, Random House, New York 1973, p. 183-203; J.R. Smith en L.G. Smith, Beyond Monogamy, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1974; G. Clanton en L.G. Smith (eds.), Jealousy, Prentice-Hall, New Jersey 1977. En in ons land B. Buunk, Jaloezie. Een oriënterend onderzoek naar jaloezie in relaties, Bert Bakker, Den Haag 1975.

4. K. Davis, ‘Jealousy and sexual property: an illustration’, in: K. Davis, Human Society, Macmillan, New York 1950, p. 175-93.

5. H. Schoeck, Der Neid, Karl Alber Verlag, München 1966.

[p. 30]

kenmerkt worden door jaloezieën. De vraag in hoeverre jaloezie tussen sociale klassen een rol heeft gespeeld bij de totstandkoming van sociale verzekeringswetten wordt in dit nummer aan de orde gesteld door A. de Swaan (zie p. 39-50). Mijn belangstelling gaat uit naar andere groepsjaloezieën, en wel die tussen de seksen. De centrale vraag hierbij is of met de veranderingen in hun onderlinge machtsverhouding ook een wijziging is ingetreden in de structuur van hun wederzijdse jaloezieën.

De bekendste term ter aanduiding van de jaloezie tussen de geslachten is de penisnijd, en die betreft de jaloezie van vrouwen op mannen. Over een denkbaar pendant hiervan - de baar- of borstnijd - is veel minder geschreven. Dit nu heeft toch op zijn minst iets merkwaardigs. Want waarom zouden de vrouwelijke lichaamskenmerken, en dan vooral ook het vermogen kinderen te baren, niet jaloezieverwekkend zijn voor mannen? Als we kijken naar kleine kinderen, dan komt de wens om zelf kinderen te krijgen ook bij kleine jongetjes voor, en ook bij Freud staan dergelijke kinderwensen beschreven. Klinisch materiaal over volwassen mannelijke patiënten toont eveneens dergelijke verlangens tot zwangerschap en baren.^6.

Deze bevindingen hebben echter bij Freud niet geleid tot een theorie over de mannelijke psychoseksuele ontwikkeling waarin het begrip baarnijd een plaats inneemt, zoals penisnijd bij hem de sleutel vormt voor de vrouwelijke seksuele ontwikkeling. In haar artikel ‘Rereading Freud on “Femininity” or why not womb envy?’ stelt de Amerikaanse filosofe Eva Feder Kittay dat een dergelijk begrip vijandig is aan de orthodoxe freudiaanse psychologie, gezien Freuds androcentrische opvattingen over vrouwelijkheid.^7. De kinderwens van vrouwen wordt door psychoanalytici geïnterpreteerd als compensatie voor het gemis van een penis, dus als compensatie voor het lot geen man te zijn, terwijl de baarverlangens van mannen slechts verklaard worden in termen van mannelijke seksualiteit, zoals onderdrukte homoseksuele libido.^8.

Is de gedachte aan afgunst van mannen op vrouwen voor Freud zo onvoorstelbaar dat hij zich verliest in ingewikkelde constructies waarbij het vitale vermogen van vrouwen om kinderen te krijgen gekleineerd wordt tot een povere poging in het gemis van de penis nog enigszins te voorzien? En is die afgunst op vrouwen zo onvoorstelbaar omdat vrouwen te laag in aanzien staan om benijdenswaard te zijn? Zouden baar- en borstnijd dan ook toenemen naarmate de positie van vrouwen sterker wordt, dus naarmate de vrouwenemancipatie voortschrijdt?^9. Een dergelijke sociologisering van penis- en baarnijd valt terug te vinden in Kittays' conclusies: ‘Als (..) penisnijd zijn belang ontleent (...) aan de sociale omstandigheden die het (de penis cb) met bepaalde macht bekleden, moeten we dan niet aanvoeren dat baarmoedernijd onderhevig is aan dezelfde sociale omstandigheden: die waarderen wat mannelijk is en devalueren wat vrouwelijk is? (...) de mogelijkheden van de “baarmoeder” kunnen zo gedevalueerd worden dat er geen plaats is voor afgunst. We kunnen alleen benijden wat we waarderen.’^10.

De baar(moeder)nijd mag dan, als we afgaan op de psychoanalytische theorie, geen belangrijke plaats innemen in de psychoseksuele ontwikkeling van mannen, ook de aan vrouwen toegeschreven penisnijd is door velen van hen niet direct omarmd als de essentie van hun gevoelsleven. Als we louter afgaan op de lichamelijke verschijning, dan is de jaloezie op het mannelijk geslacht voor velen niet zo vanzelfsprekend. Zo citeert de Frans-Zwitserse historicus Perrot in zijn boek over de veranderingen van het vrouwelijk lichaam, Werken aan de Schijn, enkele auteurs die de penis zagen als een hinderlijke onderbreking van de lichaamslijn, en het vrouwelijk lichaam als volmaakter beschouwden.

Wanneer hij het lichaam van Albertine beschrijft spreekt Proust over haar buik die ‘de plaats verbergt die bij de man misvormd is, als door een kram die in een uitgehakt beeld is blijven steken.’ Het geslacht bij de man wordt

6. Zie Freuds studies over Kleine Hans (1909), Schreber (1911) en de Wolfman (1918). Zie verder F. Boehm, ‘The femininity-complex in men’, Int. J. Psycho-Anal., ii, 1930, p. 444-69; M.J. Eisler, ‘A man's unconscious phantasy of pregnancy in the guise of traumatic hysteria’, Int. J. Psycho-Anal., 2, 1921, p. 255-86; K. van Leeuwen, ‘Pregnancy Envy in the Male’, Int. J. Psycho-Anal., 47, 1966, p. 320-24; en D.S. Jaffe, ‘The masculine Envy of woman's procreative function’, Journal of the American Psychoanal. Association, 16, 1968, p. 521-48.

7. E.F. Kittay, ‘Rereading Freud on “Femininity” or why not womb envy?’, Women's Studies Int. Forum, vol. 7, nr. 5, 1984, p. 385-91.

8. Kittay, p. 387.

9. ‘Naarmate de vrouwenemancipatie voortschrijdt zullen borstnijd en zwangerschapsnijd van mannen meer als probleem naar voren komen,’ luidde de laatste stelling bij mijn proefschrift.

10. Kittay, p. 390.

[p. 31]

als last en gebrek beschouwd niet alleen vanwege de ‘in het oog springende plek, waarop de aanval is gericht in een persoonlijk gevecht’, maar ook als ‘een hindernis voor het oog, hetzij als een onregelmatigheid op een oppervlak of als een onderbreking in het midden van een lijn. De harmonie van het vrouwelijk lichaam is geometrisch dan ook veel volmaakter (...)’.^11.

Als we voorbijgaan aan de esthetiek van het lichaam en bekijken welke afgunst op mannen door vrouwen erkend wordt, dan is dat die op de maatschappelijke positie van mannen: niet de penis, maar de positie wekt de afgunst. Door het eerste als symbool van het laatste te zien kon de penisnijd binnen analytische kring nog enigszins gered worden, al werd deze hiermee ontdaan van zijn biologische lading.^12.

Terwijl veel vrouwen het idee verwierpen dat zij als ‘de jaloerse sekse’ golden vanwege een aangeboren karaktertrek of vanwege die gehate penisnijd, konden zij wél instemmen met de gedachte dat zij afgunstig waren op het leven en de positie van mannen. En wel steeds meer naarmate de tweede feministische golf aansloeg, de woede op mannen groeide en de verontwaardiging over wat als hun achtergestelde positie beleefd ging worden.

Daarmee werden ze toch weer de jaloerse sekse, maar dan nu vanwege de als legitiem ervaren machts- of positienijd. Vrouwen hadden immers, zo werd gevonden, alle reden voor afgunst en jaloezie. Voor afgunst, omdat mannen in hun ogen zoveel meer mochten, konden en waren. Voor seksuele jaloezie, omdat ze in de meeste gevallen afhankelijk waren van hun echtgenoot, van diens inkomsten en sociale positie, en zijn overspel een bedreiging van haar sociale bestaan kon betekenen.

De ‘jealous sex’ is volgens de antropologe Margaret Mead voornamelijk de ‘insecure sex’: ‘De vrouw die bedreigd wordt met het verlies van de liefde, trouw, belangstelling of loyaliteit van haar man (...) voelt de wortels van haar sociale bestaan onder haar afgesneden.’^13. In een artikel over ‘Minnenijd’ dat ik twaalf jaar geleden met Alex Korzec schreef in De Gids,^14. benadrukten we vooral de samenhang tussen jaloezie, of ‘ontrouw-intolerantie’, verlatingsangst en economische onzekerheid. ‘Veel van de angst die vrouwen beving wier mannen in het verleden ontrouw waren, kwam voort uit de bedreiging die dit vormde voor hun economische zekerheid,’ citeerden we Jessie Bernard.^15.

Geheel in de geest van die tijd dachten, of hoopten we, dat er ‘afspraken’ te maken vielen waardoor overspel minder bedreigend zou zijn, regels waardoor de betekenis ervan min of meer werd afgesproken, zoals de regel dat het huwelijk de eerste loyaliteit moet zijn, alleenstaanden gemeden moeten worden en geen heimelijke ontmoetingen mogen plaatsvinden.

Het idee dat een krachtige emotie als jaloezie zich door dergelijke afspraken zou laten intomen komt ons nu als vrij naïef voor, passend in de relatie-ideologie van die jaren, waarin jaloezie als teken van bezitsdrang werd veroordeeld en als ‘de nieuwe zonde van de bevrijde generatie’ gold. Hierbij werd sterk geloof gehecht aan de rationele hanteerbaarheid, bespreekbaarheid en afspraakbaarheid van emoties.

Maar zelfs als men wat sceptischer is geworden over de mate waarin verhoudingen en emoties onderwerp kunnen zijn van rationeel overleg en beheersing, dan nog blijft het een interessante vraag of de kracht van de seksuele jaloezie afneemt als de positie van vrouwen sterker wordt, met name als hun hele financiële en sociale bestaan niet meer afhankelijk is van hun echtgenoot. Deze vraag lag ten grondslag aan de interviews die Emma Brunt hield met een aantal succesvolle vrouwen over hun jaloezieën. Ze citeert hierbij Simone de Beauvoir, volgens wie jaloezie voor een man gewoonlijk niet meer is dan een voorbijgaande crisis, net als de liefde zelf. Voor vrouwen daarentegen die hun hele bestaan, hun ‘raison d'être’, hebben opgehangen aan de relatie met een man, is het een geheel ander verhaal: ‘Haar lot ligt geheel en al besloten in iedere blik die haar minnaar werpt op een an-

11. Ph. Perrot, Werken aan de Schijn. De veranderingen van het vrouwelijk lichaam in de 18de en 19de eeuw, Sun, Nijmegen 1987, p. 254-55. Ook De Beauvoir laat zich weinig waarderend uit over ‘deze vlezige uitwas’. Als er al penisnijd zou voorkomen, aldus De Beauvoir, dan kan dat nooit gebaseerd zijn op simpele anatomische vergelijking. S. de Beauvoir, De tweede sekse, Utrecht 1968, p. 65.

12. Dit ‘penisnijd-debat’ stamt al uit de jaren twintig en dertig, met de kritiek van Karen Horney en Clara Thompson op Freuds opvattingen over de seksuele inferioriteit van vrouwen, die het gemis van een penis zouden ervaren als een fysiek defect (castratie). Horney en Thompson stellen hier tegenover dat de penisnijd (die niet ontkend wordt) niet het biologische gegeven betreft, maar de machtiger sociale positie van mannen: de penis als symbool van de heersende sekse.

13. M. Mead, ‘Jealousy: primitive and civilized’, in: Lindenfeld (ed.), Radical Perspectives on Social Problems, New York 1968, p. 101.

14. C. Brinkgreve en A. Korzec, ‘Minnenijd’, De Gids, jrg. 139, nr. 4, 1976, p. 219-30.

15. J. Bernard, ‘Infidelity: some moral and social issues’, in: Smith & Smith, Beyond Monogamy, op. cit., p. 156.

[p. 32]

dere vrouw, omdat ze haar hele wezen met hem heeft geïdentificeerd.’^16. De vrouwen met wie Brunt sprak verkeren in een andere positie: het zijn vrouwen die een eigen reputatie hebben opgebouwd, eigen ambities hebben gekoesterd en waargemaakt. ‘Ze hoeven niet bang te zijn dat hun sociale en psychische identiteit in rook opgaat op het moment dat de blik van een partner eventjes rust op een andere vrouw - ze bestaan niet alleen bij de gratie van zijn liefde of aandacht.’ En zelfs als de partner besluit de relatie te beëindigen, dan nog houden ze hun financiële zelfstandigheid, hun creatieve mogelijkheden, hun vriendenkring, kortom hun financiële en sociale bestaan. Zijn deze vrouwen toch jaloers, ook al hoeven ze niet te vrezen dat ze alles verliezen als ze de liefde van hun man verspelen?

Hoe verschillend de verhalen ook zijn, toch blijkt uit de interviews één ding, en dat is dat deze succesvolle, financieel onafhankelijke vrouwen verteerd kunnen worden door ziedende jaloezieën. Ze hebben meer hulpbronnen tot hun beschikking die aangewend kunnen worden ter reparatie van het geschonden zelfgevoel, ze kunnen misschien de duur en totaliteit van de jaloezie engiszins beperken, maar jaloezie blijkt een te krachtig en fundamenteel gevoel om zich door iets als het behoud van werk, waardering en inkomsten te laten dempen of intomen.

Als de verkleining van machtsverschillen tussen mannen en vrouwen van weinig invloed is op de vrouwelijke jaloezie, geldt dat dan ook voor de jaloezie van mannen? Of zijn deze wél jaloerser op vrouwen geworden nu deze het huiselijk domein verlaten en meer met andere mannen verkeren? Deze laatste ontwikkeling vergroot zowel de kans op seksuele jaloezie als op afgunst. Op seksuele jaloezie, omdat vrouwen meer gelegenheid hebben tot geregeld contact met andere mannen, wat de mogelijkheden tot ontrouw vergroot. Aan dat laatste had ook al de ruime toegankelijkheid van voorbehoedmiddelen het hare bijgedragen. En de afgunst op vrouwen zou zijn toegenomen nu deze ‘hun’ gebieden betreden, met hen om banen concurreren, nu ze kortom steeds meer willen; en mannen, althans in hun eigen beleving, steeds minder krijgen en moeten ‘inschikken’.

Van een toename van afgunst op vrouwen lijkt me eerder sprake te zijn dan van een versterking van hun seksuele jaloezie. Mannen hebben wellicht wat meer jaloerse angsten als hun vrouwen dagelijks met andere mannen verkeren en het zich economisch kunnen permitteren om hun huwelijk te riskeren. Maar de ‘crime passionel’ als een te begrijpen reactie op overspel getuigde van een intensiteit van de jaloezie die in deze tijd niet meer passend wordt gevonden. Misschien ging het daarbij ook meer om eer en ontering dan nu bij seksuele ontrouw het geval is. Volgens Germaine Greer ging het bij mannenjaloezie voornamelijk om eer en bij vrouwen om verlatingsangst.^17. Al lijkt me deze scheiding in emoties niet zo rigoureus te maken, voorstelbaar is dat de verkleining van machtsverschillen tussen de seksen ook een egalisering in jaloerse reacties en emoties tot gevolg zal hebben. Een egalisering in jaloerse emoties, waarbij het bij mannen minder om verlies van eer zal gaan en bij vrouwen minder om de angst voor verlies van een economisch en sociaal bestaan, maar daarmee is de seksuele jaloezie geenszins verminderd of verdwenen. Jaloezie is een te diep geworteld en omvattend gevoel om zich al te veel te laten beïnvloeden door emancipatie- en egaliseringsprocessen.

Veel valt hierover te bedenken, weinig te bewijzen, en zeker niet met terugwerkende kracht ten behoeve van een vergelijking in de tijd. Dat geldt voor seksuele jaloezie, en zeker niet minder voor afgunst, een gevoel dat vrijwel altijd schuilgaat achter andere, edeler benamingen.

Zo komt de term afgunst in de feministische literatuur niet of nauwelijks voor, terwijl het bij nadere beschouwing wel degelijk een rol speelde, als motor in de strijd. Al is afgunst niet het overheersende gevoel van de tweede

16. E. Brunt, Jaloers. Gesprekken over jaloezie, De Arbeiderspers, Amsterdam 1986, p. 10-11.

17. Volgens Germaine Greer is de jaloezie van mannen egoïstischer dan de vrouwelijke jaloezie. Bij vrouwen is het vooral verlatingsangst, een gevolg van een gebrek aan eigenliefde, bij mannen komt de jaloezie juist voort uit (de krenking van de) eigenliefde. G. Greer, The Female Eunuch, Paladin, Londen 1971. Bij vrouwen wordt dit gevoel door Greer dus als sympathieker beschreven dan als het bij mannen voorkomt.

[p. 33]

feministische golf - en zeker niet van de recente stromingen waarbij het mannelijke minder nastrevenswaard wordt gevonden en het vrouwelijke wordt opgewaardeerd^18. -, toch speelt dit gevoel onmiskenbaar een belangrijke rol in de emancipatiestrijd. Dit was zeker het geval in de fase van de grote woede en verontwaardiging over de voorrechten van mannen, hun betere kansen op de arbeidsmarkt, hun hogere lonen, hun recht op een leven buiten de deur, en - last but not least - hun aanspraken op een betere behandeling binnen de deur. Een voorbeeld uit het dagelijks leven begin jaren zeventig, opgetekend voor de bundel met de ironische titel En ze leefden nog lang en gelukkig van de feministische uitgeverij De Bonte Was: ‘Want let maar eens goed op. Welke vrouw met betrekkelijk kleine kinderen komt ooit eens aan lezen toe? Welke vrouw kan ooit eens ongestoord met iets bezig zijn? Geen een. Vader wel. St, jongens, papa is moe, laat hem even rustig zijn krant lezen. En waar komt dat rare idee vandaan dat het grootste stuk vlees voor pa is? Omdat hij werkt? Dat is kolder. Alsof jij de hele dag op je kont gezeten hebt.’^19.

Wat is dit anders dan afgunst die de kop opsteekt: afgunst op ‘pa's privileges’, en woede op het eigen huisvrouwenbestaan?

Niet de legitimiteit of de voorstelbaarheid van deze emoties is iets waar ik nu verder op in wil gaan. Wat interessanter is zijn de verschuivingen in de gronden voor afgunst, de veranderingen in wat begerenswaard wordt gevonden, en vooral in dat waarop men meent zelf recht te hebben. Generaties lang vonden vrouwen het gewoon als hun man na een dag werken even rustig bijkwam met de krant, een glaasje en het grootste stuk vlees. Al zullen niet alle vrouwen vrede hebben gehad met deze taaken privilege-verdeling,^20. toch heerste als dominant ideaal een omgangs- en gevoelscode die de sociologen Van Stolk en Wouters het ‘figuratie-ideaal van harmonieuze ongelijkheid’ noemden.^21. Een dergelijke ‘harmonieuze ongelijkheid’ is sinds de tweede feministische golf sterk in diskrediet geraakt; als ideaal verguisd en als werkelijkheid gewantrouwd als bedenksel van mannen om hun superieure positie te rechtvaardigen en te continueren. En zo vrouwen, in de meeste gevallen oudere vrouwen, hun ongelijke verhouding met hun man niet als onplezierig (hebben) ervaren, dan wordt dit al gauw gezien als verdringing van haar eigen verlangens, als geïnternaliseerde mannenmacht-ideologie.^22. ‘De gelukkige huisvrouw’ bestaat niet, zo luidde een tijdlang het oordeel binnen de vrouwenbeweging, en zo de huisvrouw zelf een andere mening was toegedaan, dan was zij ten prooi aan wat marxisten ‘vals bewustzijn’ noemen.

Nu begint de gelukkige huisvrouw in deze tijd inderdaad een zeldzaamheidswaarde te krijgen, maar betekent dat nu ook dat ze vroeger niet bestond? Het lijkt mij een van die typische ‘hodiecentrische’ vertekeningen om de onvredes van vandaag op vroeger te projecteren. Enig uitsluitsel kan alleen gegeven worden door zorgvuldig onderzoek van intieme ontboezemingen uit vroeger tijden, zoals in brieven aan vriendinnen of in dagboeken. Vooralsnog moeten we de mogelijkheid openhouden dat vrouwen vroeger in een ongelijke verhouding met hun man gelukkig konden zijn, levend in gescheiden werelden, in verschillende domeinen. Van afgunst op mannen viel niet veel te merken. De jaloezie betrof eerder andere vrouwen die het beter hadden getroffen, met hun man, hun kinderen, hun schoonheid of gezondheid.

De afgunst op mannen begint pas als collectief gevoel op te zetten als vrouwen zich met mannen gaan vergelijken; een vergelijking die dan ten gunste van het mannenbestaan uitvalt. Het eigen huisvrouwenbestaan wordt daarbij sterk gedevalueerd. Het vormt niet langer ook een bron van trots en tevredenheid, maar wordt nog slechts bekeken op zijn eentonige, beperkende en frustrerende kanten. Aan huis en huishouden wil men zo veel mogelijk ontsnappen, en het mannenleven wordt als begerenswaard gezien. Dat geldt, zoals gezegd,

18. Na een eerste fase in de feministische strijd waarbij het ging om het verkrijgen van gelijke rechten en gelijke kansen - sleutelwoorden waren achterstelling en emancipatie -, volgde een fase waarin het mannenleven minder begerenswaard wordt gevonden en gezocht wordt naar het eigen vrouwelijke, of de vrouwelijke eigenheid. Het is voorstelbaar dat de afgunst op mannen dan weer zal afnemen, omdat de interesse (weer?) uitgaat naar de eigen vrouwenwereld en -waarden, en niet naar de waarden en waardering van de mannen. Vraag: vinden mannen dit niet nóg erger, als vrouwen zich niet meer zo voor hen interesseren? Komt dan pas de échte woede, als hun meningen niet meer zo belangrijk en zijzelf niet meer zonodig worden bevonden? (zie de mannenwoede over het bom-moederschap en het lesbisch ouderschap).

19. En ze leefden nog lang en gelukkig..., De Bonte Was, Amsterdam 1974, p. 29.

20. Zie bv. M. Morée, ‘Harmonieuze ongelijkheid als schone schijn’, Sociologisch Tijdschrift, jrg. 14, nr. 2, 1987, p. 290-311.

21. B. van Stolk en C. Wouters, Vrouwen in tweestrijd. Tussen thuis en tehuis, Van Loghum Slaterus, Deventer 1983, p. 143-68.

22. Een subtiele versie van deze stelling is te vinden bij A. Komter, De macht van de vanzelfsprekendheid in relaties tussen vrouwen en mannen, Vuga, Leiden 1985.

[p. 34]

niet voor de hele vrouwenbeweging, maar zeker in het begin was de strijd tegen de achtergestelde positie van vrouwen geënt op het ideaalbeeld van het mannenbestaan. Steeds meer vrouwen willen ook een leven met werk buitenshuis, een eigen inkomen en een identiteit die niet langer wordt ontleend aan de relatie tot anderen (i.c. man en kinderen).

Opmerkelijk is, wederom, niet dat vrouwen dat willen; interessant is dat ze dat op een gegeven moment gaan willen. Het groeiend gevoel van onbehagen bij een groeiend aantal vrouwen vindt een invloedrijke vertolking in een artikel van Joke Kool-Smit in De Gids, ‘Het onbehagen bij de vrouw’,^23. dat algemeen als ‘startsein’ wordt beschouwd van de tweede feministische golf. De doeleinden hierbij zijn het verwerven van economische onafhankelijkheid: werk buitenshuis, en de mogelijkheid de zorg voor huis en kinderen (gedeeltelijk) aan anderen over te laten (door de instelling van een vijfurige werkdag voor mannen en vrouwen, zodat de taken binnenshuis eerlijker verdeeld kunnen worden, en door de instelling van kinderopvangarrangementen). Werd het buitenshuis werken tot dan toe als een niet erg te benijden mannenplicht beschouwd, in deze periode wordt het gezien als een recht dat door vrouwen verworven moet worden. Het is de taal van recht en onrecht geworden, van woede en verontwaardiging, van strijd en onderhandeling. Werd de ‘harmonieuze ongelijkheid’ van vroeger al gewantrouwd, nu lijkt er vooral sprake van een ‘disharmonieuze gelijkheid’, zoals de historica Marjolein Morée de hedendaagse verhoudingen typeert. ‘Vrouwen vergelijken zich niet langer alleen met andere vrouwen om te concluderen dat ze het nog goed getroffen hebben,’ zo luidt een van haar bevindingen in een onderzoek onder twee generaties buitenshuis werkende moeders. ‘Ze vergelijken zich nu ook met mannen en vooral met hun eigen man, en eisen een gelijk aandeel op tal van terreinen. Meer vrouwen neigen (...) ertoe een grotere gelijkheid in de taakverdeling als recht te zien en niet langer als gunst (...)’^24.. Van ‘bevelshuishouding’ naar ‘onderhandelingshuishouding’, zo typeerde De Swaan^25. deze verschuiving; een onderhandeling over taak- en gebiedsverdeling, gevoerd in termen van ‘rechten’ en gevoed door een krachtige afgunst op wat als privileges van de bevoorrechte sekse wordt gezien.

Is de afgunst dan toegenomen nu de machtsverschillen tussen de seksen zijn verminderd? Het was een van de vragen die we stelden in het eerder genoemde artikel over ‘Minnenijd’. Er zou aan de ene kant minder aanleiding voor afgunst bestaan, dachten we, omdat de mogelijkheden voor vrouwen met de afname van de machtsverschillen minder beperkt waren geworden. Maar ook het omgekeerde vonden we voorstelbaar: met de toename van de kansen op aantrekkelijke posities voor vrouwen waren mannen meer dan vroeger concurrenten geworden, en kwamen daarmee meer ‘in aanmerking’ voor afgunstige gevoelens (over de afgunst van mannen op vrouwen hadden ook wij het nauwelijks). Het leek ons waarschijnlijk dat afgunstgevoelens het grootst waren als vrouwen dezelfde posities als mannen nastreefden en als de kansen hiervoor wel in theorie binnen bereik lagen, maar deze toch niet of nauwelijks haalbaar waren.

Dat laatste lijkt me, ruim tien jaar later, onmiskenbaar het geval. De frustraties waren het grootst of kwamen het krachtigst tot uiting bij goed opgeleide vrouwen, die tijdens hun studie deelgenoot waren van een leven met andere aspiraties, en zich toch gedoemd zagen tot een leven, of in elk geval enkele jaren, van opsluiting met kleine kinderen (zo luidde toen de beleving van het moederschap).

Het is een bevinding die overeenstemt met de sociologische literatuur: sociale ongelijkheid wordt als onverdraaglijker ervaren naarmate ze afneemt.^26. Ook de theorieën over opstand en revoluties melden iets vergelijkbaars: revoltes breken niet uit als de nood het hoogst is, maar als de machts- en welvaartsverschillen al aan het afnemen zijn; als de verwachtingen

23. J. (Kool-)Smit, ‘Het onbehagen bij de vrouw’, De Gids, jrg. 130, nr. 9/10, 1967, p. 267-81. (herdrukt in: J. Smit, Er is een land waar vrouwen willen wonen, Sara, Amsterdam 1984, p. 15-42.

24. M. Morée, op. cit., p. 307.

25. A. de Swaan, ‘Uitgaansbeperking en uitgaansangst; over de verschuiving van bevelshuishouding naar onderhandelingshuishouding’, in: De mens is de mens een zorg, Meulenhoff, Amsterdam 1982, p. 81-115.

26. Dit inzicht vinden we al terug bij de 19e-eeuwse juristsocioloog (avant la lettre) Alexis de Tocqueville, in zijn boek De la démocratie en Amérique (ii)(1840). Ook psychische klachten als fobieën zijn in verband gebracht met de verkleining van de sociale verschillen. A. de Swaan werkte dit uit voor de agorafobie (op. cit.), de psycholoog W. Gomperts voor de sociale fobie. W. Gomperts, ‘De opkomst van de sociale fobie en de maskering van sociale distinctie’, Sociologisch Tijdschrift, jrg. 13, nr. 4, 1987, p. 669-725.

[p. 35]

harder zijn gestegen dan de mogelijkheden deze te realiseren. Deze bevindingen zijn uitgewerkt voor de verhoudingen tussen de sociale klassen, maar niet - bij mijn weten - voor die tussen de seksen.

Met de afname van de machtsverschillen tussen mannen en vrouwen is de onderlinge afgunst globaal gezien toegenomen: de afgunst van vrouwen op mannen - voor zover ze een emancipatorisch gelijkheidsideaal nastreven^27. -, maar ook de afgunst van mannen op vrouwen. Toen de werelden gescheiden waren, waren mannen voor vrouwen ‘hors concours’: ze waren afgunstig op andere vrouwen, die het beter getroffen hadden dan zijzelf. En dit gold over en weer: ook voor mannen gold dat hun afgunst en rivaliteit andere mannen betrof die sterker, hoger of in andere opzichten superieur waren. Vrouwen waren voor mannen ‘te laag’, voor sommigen misschien ‘te hoog’^28., in elk geval ‘te anders’ om te benijden of mee te rivaliseren.

Mannen voelen zich bedreigd door het oprukkend legioen van ambitieuze vrouwen, die nu niet meer alleen óók willen timmeren, maar nu - erger nog - hun werkplek binnenmarcheren en met hen concurreren om posities.^29. Ze voelen zich in verwarring gebracht omdat ze nu met vrouwen moeten rivaliseren, wat in de tijd van de gescheiden mannen- en vrouwenwerelden niet nodig was. Maar het is niet alleen een kwestie van onwennigheid: ze ervaren het oprukken der vrouwen ook als machtsverlies, en voelen zich ook afgunstig. Waren de vrouwen thuis al de baas, nu willen ze ook nog van alles te zeggen hebben op de gebieden buiten de deur, op hún gebieden (aldus de mannenbeleving). Ze willen, kortom, alles: kinderen en werk, het moederschap en een carrière.

Ook de psychoanalyticus Groen merkt in zijn boek Afgunst regeert de wereld deze ontwikkeling met lede ogen op. Mannen zullen zijns inziens altijd afgunstig op vrouwen blijven, omdat ze het beeld van de almachtige moeder wel nooit geheel zullen kwijtraken. Over de vraag of mannen als gevolg van het emancipatieproces afgunstiger op vrouwen zijn geworden laat hij zich niet uit, maar wel noemt hij het feit dat het de vrouwen zijn die de kinderen krijgen als complicerende factor bij het opbouwen van een carrière. Soms lijkt het, aldus Groen, ‘of zij het één en het ander willen, of zij de specifieke vrouwelijke functies willen uitvoeren en tegelijkertijd, net als mannen dat vroeger al deden, banen en carrière willen.’^30. Dit nu, lijkt me, is de in een notedop uitgedrukte afgunst van mannen op vrouwen die nu ‘alles’ willen: én kinderen én een baan, het moederschap en de toegang tot het openbare leven.

Afgunst of verontrusting? Of spelen ook boosheid en angst mee in de geïrriteerde reacties op de machts- en gebiedstoename van vrouwen? Volgens Nancy Friday in haar recente boek Jealousy is dat laatste het geval: mannen hebben de touwtjes niet meer in handen, de vrouwen ontglippen hun, en dat maakt ze bang, boos en afgunstig. ‘Never has male resentement of women's power been greater. Never has the definition of masculinity been shakier.’ Ze citeert de directeur van een groot bedrijf: ‘The minute a woman steps up the corporate ladder, men in middle management get absolutely terrified.’ Uit een onderzoek onder Amerikaanse echtparen blijkt dat hoe ambitieuzer de vrouw, hoe groter de kans dat de man een eind aan de relatie wil maken. Nieuwe huwelijken waarin de vrouw ambitieus is blijken minder stabiel.

De opkomst van feministische waarden betekent, aldus Friday, dat we een radicale verandering gaan zien in de manier waarop jaloezie werkt. ‘The bargain of male as good provider and female as caretaker was rooted in economic necessity. Economics have changed. Nobody knows what the new bargain will be.’^31.

Ongemakkelijk en onzeker voelen beide partijen zich in deze veranderende ruilverhouding, zowel de mannen als de vrouwen. Onzeker over wat ze willen en te willen hebben, over wat gunsten zijn en wat rechten^32., en met wie

27. Zie noot 18.

28. Een goede vertolker van de gedachte van de morele hoogheid van vrouwen blijkt Frederik van Eeden in zijn artikel ‘Vrouwenkwestie en socialisme’ uit 1889. Hij toont zich hierin een voorstander van ‘de vrouwenzaak’, maar dat moet niet betekenen dat vrouwen ‘mannendingen’ zouden moeten gaan doen als artikelen schrijven, verenigingen stichten, vergaderingen leiden. ‘Dit is nu het allerergste wat een vrouw doen kan, een man nabootsen. En dit zou ook op den duur de glad-verkeerde weg tot verbetering zijn.’ De reden hiervoor is niet het belang of de hoogheid van de mannenwereld waar vrouwen te dom of te onontwikkeld voor zouden zijn, het is eerder omgekeerd: Van Eeden heeft weinig dunk van deze mannenwereld, en hij zou het een verlaging vinden van vrouwen als zij hierin zouden neerdalen. ‘De man heeft op 't ogenblik veel meer van de vrouw te leren dan omgekeerd. Het mannenstaatje, zoals dat thans in onze maatschappij op zichzelf leeft, het kletsend, snoevend, bitterend, vuilbekkend sociëteitsclubje, dat is heus het navolgen niet waard.’ Niet alleen hekelt Van Eeden het ‘kleingeestig en onfris mannenwereldje’, hij meent ook dat vernieuwing en verbetering, ‘de zuiverder en hoger sentimenten, die wij zozeer van node hebben’, bij vrouwen eerder en krachtiger zullen groeien dan bij mannen. Het nieuwe en betere komt van de lijdende, niet van de overheersende partij (curs. cb). Maar dan moeten vrouwen ook weer niet gaan samenhokken als de mannen gedaan hebben. Ik geloof juist dat zij zoveel beter zijn gebleven door hun meer van elkander afgezonderd leven.’ F. van Eeden, ‘Vrouwenkwestie en socialisme’ (1889), Een bloemlezing uit zijn studies, Servire, Katwijk aan Zee 1982, p. 61-74. Juist in deze afzondering zien vrouwen tegenwoordig een van de oorzaken van hun ‘onbehaaglijke’ positie.

29. Dit beeld van mannenangsten voor de macht van vrouwen staat mooi beschreven bij Barbara Ehrenreich, Mannenharten. De man op de vlucht voor het huwelijk, Bert Bakker, Amsterdam 1985. Ze beschrijft het werk van mannen als een vlucht voor de vrouwelijke tirannie; een vlucht die zijn betekenis verliest als ook daar de vrouwen binnendringen. Een gekweld pleidooi voor het behoud van een eigen sociëteit, dwz een eigen gebied waar vrouwen niet mogen komen, is te vinden in een recent boek van mannen over mannen: zie W.F. Buckley, ‘The clubhouse’, in: E. Klein en D. Erickson (eds.), About men. Reflections on the male experience, Poseidon Press, New York 1987, p. 256-58.

30. J.A. Groen, Afgunst regeert de wereld, Boom, Meppel 1986, p. 114-16. Zie ook D. Dinnerstein, The Mermaid and the Minotaur, Harper & Row, New York 1977.

31. N. Friday, Jealousy, Bantam Books, New York 1987, p. 284-360.

32. Volgens de socioloog en jurist C. Schuyt zijn voor de minder machtigen de plichten veel nauwer omschreven dan de rechten, terwijl voor de machtiger groepen het omgekeerde geldt. Deze gedachte wordt thans uitgewerkt door A. Komter in een onderzoek naar de rechten en plichten van mannen en vrouwen op het werk. C.J.M. Schuyt, ‘Rechtvaardigheid en effectiviteit in de verdeling van levenskansen’, in: C.J.M. Schuyt, Tussen macht en moraal. Over de plaats van het recht in verzorgingsstaat en democratie, Samsom, Alphen aan de Rijn 1983.

[p. 36]

ze zich mogen vergelijken. Betrof de vergelijking van vrouwen vroeger vooral andere vrouwen, en in veel gevallen (de generatie van) hun moeders, thans vergelijken veel vrouwen zich met mannen; en deze laatste vergelijking stemt in veel gevallen in grotere mate tot afgunst en ontevredenheid dan de eerste.^33. Het egaliseringsproces dat de vrouwenemancipatie met zich meebrengt - waarbij vrouwen meer toegang krijgen tot mannendomeinen en mannen zich meer gaan bezighouden met huishouden en opvoeding - heeft er toe geleid dat de afgunst de seksebarrières is gaan overschrijden. En bovendien is toegenomen naarmate de machtsverschillen tussen de seksen zijn verminderd. Hoe meer de eertijds machtiger groep nabij is gekomen, hoe onverdraaglijker de verschillen zijn geworden, of in elk geval hoe gecompliceerder de gevoelens over de (nog) bestaande verschillen.

Zo zijn mannen afgunstig op het feit dat vrouwen zich makkelijker (vroegere) mannenposities eigen maken dan omgekeerd. Afgezien van het fysieke onvermogen tot zwangerschap speelt hierbij ook de sociale waardering een rol: het (gedeeltelijk) overnemen van huishoudelijke en opvoedingstaken wordt door weinig mannen ervaren als domeinwinst; door de meesten als afgedwongen concessie, en in het somberste geval als teken van mislukking. Aan de oude afgunst op vrouwen dat ze niets hoefden te ‘doen’ (i.c. betaalde arbeid verrichten) om toch iets te ‘zijn’ (i.c. echtgenote of moeder) is een nieuwe toegevoegd: als hun werk hun niet bevalt kunnen vrouwen altijd nog zonder gezichtsverlies terugvallen op het moederschap.

De afgunst van de ene partij vormt de keerzijde van de andere. Het binnendringen door vrouwen van de vroegere mannendomeinen kan dan wel, globaal gezien, meer sociale waardering genieten dan de opkomst van het ‘huismanschap’, maar dat betekent nog niet dat het eerste probleemloos geschiedt. De afgunst van vrouwen betreft de grotere zelfverzekerdheid waarmee mannen in hun werk functioneren. Ze lijken minder gebukt te gaan onder faalangsten en de sociale en psychische dwang zich steeds te moeten bewijzen; minder ook onder schuldgevoelens ten opzichte van huisgenoten en collega's (het gevoel altijd tegenover iedereen tekort te schieten). Ze kunnen zich een zekere zorgeloosheid permitteren over de organisatie van het huishouden, iets dat werkende moeders zéér afgunstig kan maken.

De afgunst van mannen op de macht- en terreinwinst van vrouwen is niet alleen voor henzelf ongemakkelijk, maar ook voor hun vrouwen. Veel vrouwen vrezen de afgunst van hun echtgenoot op hun vergrote bewegingsvrijheid en zijn bang hun nieuwe mogelijkheden volledig te benutten, omdat ze beseffen dat hun man zich daarbij vaak ‘niet zo prettig’ voelt. Zoals vroeger vrouwen een pas achter hun man liepen, zo houden veel vrouwen zich nu zelf ‘eronder’, uit vrees voor zijn irritaties, de ruzies, en uiteindelijk de verlating.

Een oude angst in een nieuwe verhoudingsen gevoelsconstellatie. Wat ook onveranderd blijkt te zijn gebleven is uiteindelijk de afgunst op de lichamelijke verschillen. Na velerlei pogingen om de versmade penisnijd te herdopen in een aanvaardbare machts- of positienijd blijkt de nog resterende afgunst op mannen voor een deel het fysiek te betreffen, het enige onuitroeibare verschil. ‘Hoe hard je ook traint,’ zei een feministe me laatst in een gesprek over afgunst en jaloezie, ‘altijd word je wel onder het rennen door een man gepasseerd.’ En dat wordt, na al die strijd, onverdraaglijk gevonden.

Met dank aan Martine Groen, Arend Jan Heerma van Voss, Annet Mooij, Bram van Stolk en Jolande Withuis.

33. Zie het debat tussen Aafke Komter en mijzelf in De Balie, mei 1986, gepubliceerd in: T. van der Kamp en H. Krijnen (red.), Dagelijks leven in Nederland. Verschuivingen in het sociale leven na de tweede wereldoorlog, De Populier, Amsterdam 1987, p. 91-108.