De Gids. Jaargang 150

Agnes M. Zwaneveld
Een vertaling uit 1837

Toen Potgieter in 1837 in De Gids de strijd aanbond met de gezapige literaire kritiek in Nederland, stond hij niet alleen in zijn zorg om de toestand van de vaderlandse letteren. In Leiden betreurde de geleerde bibliothecaris Jacob Geel het ontbreken van een standaard van juiste beoordeling op het gebied van de smaak, en van de wetenschap. Ook hij hoopte door strenge kritiek talentvolle jonge schrijvers tot hogere prestaties te stimuleren. Met aandacht volgde hij elke poging om een waarlijk kritisch tijdschrift op te richten, maar zonder zich tot geregelde medewerking te willen verbinden. Een verzoek om vaste bijdragen voor De Gids wees hij dan ook af; maar mocht het blad een ware gids blijken, dan zou hij graag ‘nu of dan een eind wegs meêloopen’, schreef hij in januari 1837 aan uitgever Beyerink. Na een half jaar was zijn vertrouwen gewonnen en bood hij een boekbeoordeling ter plaatsing aan, die in het augustusnummer van De Gids verscheen. Een tweede, wat langere bijdrage volgde in januari 1838, een derde in januari '39, en vervolgens telkens één in de jaargangen 1840 en '41. Geels medewerking aan De Gids lijkt tot deze vijf bijdragen beperkt te zijn gebleven, maar in de correspondentie die in juli 1837 op gang gekomen was, ondersteunde hij door kritisch commentaar de redactie in haar streven naar vooruitgang in de letteren.

Potgieter en Geel verwachtten beiden ook veel heil van het goede voorbeeld, in oorspronkelijk werk en vertalingen. Maar hier deed zich tegelijkertijd een verschil in visie voor, berustend op een verschil in smaak, dat door Geel verwoord is in een brief aan de redactie van De Gids van 6 oktober 1837. Hij maakt daarin bezwaar tegen de grote invloed van de eigentijdse Franse literatuur op de imaginatie van een der auteurs van het Mengelwerk. Die auteur was Potgieter, maar dat kon Geel door de anonimiteit van het opstel niet weten; de twee mannen kenden elkaar ook nog niet. Geel prijst de stijl van het gewraakte opstel (‘De letterkundige Bentgenooten te Parijs’); over de denkbeelden heeft hij zijn twijfels, maar zij kunnen in elk geval ‘wat gist in het muffe beslag onzer letteren’ brengen. Hij waarschuwt echter voor een te sterke aanmoediging van de verbeelding: als de Nederlandse letteren te plotseling uit hun slaperigheid worden opgejaagd, zouden zij van

[p. 885]

schrik over de Hollandse grenzen kunnen vliegen.

De classicus Geel stond kritisch tegenover de literaire mode van de dag. Liever hield hij de Nederlandse schrijvers het voorbeeld voor van een door de tijd beproefd meesterwerk als Laurence Sternes A Sentimental Journey through France and Italy, dat al sinds zijn eerste verschijnen in 1768 in heel Europa zijn lezers ontroerd en geamuseerd had en de stijl van menig auteur gunstig had beïnvloed. Ook in Nederland, waar inmiddels echter Sternes werk uit de algemene aandacht verdrongen was. In de negentiende eeuw werden hier andere humoristen, als Lamb, Hazlitt en Dickens, gelezen en nagevolgd. Geel voelde zich meer verwant met Sterne, de grote kenner van het menselijk hart en de menselijke zwakheid, die net als hij veel waarde hechtte aan de juiste verhouding van verstand en verbeelding. In 1778 was al een Nederlandse vertaling van A Sentimental Journey verschenen, door Bernardus Brunius, maar die was verouderd en bovendien nergens meer te krijgen.

Geel meende het publiek en de vaderlandse letteren dan ook een dienst te bewijzen door Een Sentimenteele Reis door Frankrijk en Italië in een moderne Nederlandse versie weer algemeen toegankelijk te maken. Maar de onderneming liep op een teleurstelling uit. Het boek, dat in juli 1837 bij B.S. Nayler in Amsterdam verscheen, werd uiterst koel ontvangen. Recensies en aankondigingen bleven uit, ook al was het werk aan zeven tijdschriften ter beoordeling toegezonden. De boekhandel toonde zich evenmin geïnteresseerd; zelfs toen het boek op de veiling voor slechts 30 cent werd aangeboden, werden maar enkele tientallen exemplaren verkocht. Had Geel de belangstelling verkeerd geschat? Of was hier sprake van een boycot uit broodnijd? Vertaler en uitgever dachten het laatste. De Engelsman Nayler had zich door openhartige kritiek en interessante initiatieven veel vijanden gemaakt onder de Nederlandse boekhandelaars.

In november 1837 maakte Geel zich in een bittere Mededeeling aan alle Recenserende Geleerden bekend als de vertaler van Een Sentimenteele Reis. Hij beschuldigde de uitgeverswereld van commerciële wangunst en was vooral gebeten op J. van der Hey, uitgever en redacteur van de Recensent, ook der Recensenten, die een gunstige bespreking van zijn vertaling door de Leidse professor C.J. van Assen - een vriend van Nayler en collega van Geel, maar de recensie was geen afgesproken werk, verzekert de laatste - had geweigerd. En deze weigering had hij gemotiveerd met de opinie dat de oude vertaling onverbeterlijk was en de nieuwe niet deugde; men had beter de oude opnieuw kunnen uitgeven. Geel moet, gezien de geprikkelde toon van zijn pamflet en de overdreven beschuldigingen, diep beledigd geweest zijn door dit afwijzend oordeel van een onbevoegde. Hij was overigens het slachtoffer geworden van eigen geslaagde Sterne-imitatie. Uitgever Van der Hey had het spel niet doorzien, waarin de Vertaler zich in zijn Voorrede presenteerde als ‘iemand die overdag in beurs- en kantoorzaken slooft’, en meende met een onwetende kantoorklerk te doen te hebben.

Nu een bekend geleerde zich als vertaler had geopenbaard, verschenen er spoedig recensies van Een Sentimenteele Reis, allemaal zogenaamd geschreven toen de vertaler nog anoniem was. Een stukje in De Avondbode van 16 december gaf Geel de gelegenheid om in een ingezonden brief zijn kritiek op Van der Hey wat te corrigeren en de kwestie af te sluiten. Jammer voor hem kon de twistzieke Nayler het niet nalaten in 1838 nog eens aan de onverkwikkelijke affaire te herinneren in een brochure Pillen voor recenserende geleerden te slikken; en beenen voor Heeren Boekhandelaren te kluiven, waarvan Geel zich zo veel mogelijk distantieerde.

Hoe gênant het middel ook geweest was, in elk geval had Geels Mededeeling de gewenste publiciteit op gang gebracht. Rond de jaarwisseling plaatsten vijf literaire tijdschriften een recensie of aankondiging van Een Sentimenteele Reis, merendeels weinig zeggend. Alleen het januarinummer van de Konst- en Letterbode, een

[p. 886]

tijdschrift waarin Geel zelf ook vrij regelmatig publiceerde, bracht een wat langer artikel, dat interessant is gebleven. In de auteur van het stuk, J.R. Thorbecke, had Geel een waardig recensent gevonden, een geestverwant, geleerd als hijzelf en evenzeer geïnteresseerd in de voortgang van wetenschap en literatuur. Thorbecke prijst de vertaler van A Sentimental Journey om zijn vrijheid van uitdrukking en plaatst deze lof in het kader van de vooruitgang: ‘Wij waren blij met de oude vertaling van B.B. Wanneer men deze met de nieuwe vergelijkt, ziet men, hoeveel onze taal, sedert het laatste derde gedeelte der vorige eeuw, gewonnen heeft in eene rigting, waarin zij achterlijk was.’ De nieuwe vertaler heeft bewezen dat ook wij, Nederlanders, kunnen schrijven zoals men spreekt; hij laat Sterne Nederduits spreken. Thorbecke vindt dat men in Sternes werk weer frisse lucht ademt na de bedorven stoffen ‘die in de Fransche en Engelsche literatuur van den dag gisten’. Ook in deze afwijzing van een deel van de eigentijdse letterkunde toont de vernieuwer van ons staatsbestel zich verwant met Geel.

Bij Thorbeckes opstel stak de aankondiging ter lengte van één pagina in De Gids van januari 1838 mager af. En dan valt de recensent nog over een dubieuze voetnoot die de vertaler aan het slot van Een Sentimenteele Reis heeft toegevoegd. Geel blijkt er, in een brief van 16 januari, wat teleurgesteld over, maar excuseert zich tevens voor de zweepslag die hij aan een van De Gids-auteurs heeft toegebracht in de Voorrede van zijn pas verschenen bundel Onderzoek en Phantasie. In een vernietigende analyse had hij aangetoond hoe in Hildebrands nostalgisch opstel ‘Vooruitgang’ uit het oktobernummer van De Gids het oordeel verduisterd is door verheerlijking van de verbeelding. Beets treurt om de teloorgang van de wondere wereld uit zijn kinderjaren en uit vroeger eeuwen, toen de moderne wetenschap nog niet de oorzaak van zo veel verschijnselen aan het licht had gebracht. Geel is teleurgesteld over deze reactionaire aanval op de wetenschap in een tijdschrift waarin hij ‘nieuwe jonge krachten van vooruitgang had meenen te bespeuren’. Had hij echter geweten wie zich achter het pseudoniem verschool, dan had hij zijn toon wel wat gematigd, zo laat hij doorschemeren in zijn brief. De relatie met De Gids heeft voor hem waarde gekregen en hij verzoekt om een bespreking van Onderzoek en Phantasie.

En nu krijgt Geel ook in De Gids de recensent die hij verdient. Potgieters vrienden, met name Hasebroek en Beets, waren al enige jaren onder de indruk van de schijnbaar ongedwongen stijl en de ironie waarmee Geel in gesproken verhandelingen het vooroordeel bestreed. De bundeling van acht van diens opstellen in Onderzoek en Phantasie, dat begin januari 1838 uitkwam, bracht de auteurs rond De Gids helemaal in de ban van de Leidse criticus, afgezien nu van de gekwetste Beets. Ook Potgieter werd aangestoken door de algemeen heersende ‘Geel’-zucht, zoals R.C. Bakhuizen van den Brink het noemde. Deze nieuwe Gids-redacteur kon zich in kennis en helderheid van geest meten met de bewonderde auteur en deelde diens streven naar vooruitgang in kunst én wetenschap. Dagelijks troostte en sterkte hij zich uit Onderzoek en Phantasie. Met zijn lange, scherpzinnige recensie van het boek toont Geel zich in een brief van oktober 1838 zeer ingenomen; hij heeft geleerd van de ‘phantasiën en commentatiën’ van de ‘knappe Recensent’.

Door de komst van Bakhuizen van den Brink is er hoop dat voortaan ook de wetenschap in De Gids de kritische aandacht zal krijgen die Geel er tot nu toe miste, en hij laat zijn reserve nog meer varen. In 1840 stemt hij erin toe dat zijn naam onder zijn artikelen geplaatst zal worden. Zijn brieven gaat hij richten tot Potgieter persoonlijk in plaats van tot de Redactie en de toon wordt steeds hartelijker; de beide literaire leidsmannen raken bevriend. Voor Bakhuizen, met wie hij op eigen niveau over geleerde kwesties kan discussiëren, wordt Geel een mentor en vaderlijk vriend. Wanneer er in 1843 in de redactie onenigheid ontstaat over de richting die De Gids moet gaan, staat

[p. 887]

Geel aan de zijde van Bakhuizen van den Brink. Deze is er niet in geslaagd de wetenschap de gewenste plaats in het blad te bezorgen, en als de redactie onder piëtistische invloed steeds behoudender wordt, blijft er helemaal geen ruimte meer voor een kritische benadering van wetenschappelijke vraagstukken. Bakhuizen wordt uit de redactie geweerd en Geel zegt zijn medewerking aan De Gids op. De vriendschappelijke correspondentie met Potgieter wordt na een onderbreking van enkele jaren hervat, maar bijdragen aan De Gids levert Geel niet meer, nu definitief gebleken is dat zij beiden niet dezelfde vooruitgang nastreven. Een tweede uitgave, in 1842, van Een Sentimenteele Reis door Frankrijk en Italië, waarin de ontvangen kritiek verwerkt is en de aanstootgevende voetnoot ontbreekt, vormt het sluitstuk van Geels openbare inspanningen voor de vernieuwing van de Nederlandse letteren.

Literatuur

Jacob Geel Mengelwerk van - (ed. J. de Rooij) (Zutphen 1972).

M.J. Hamaker: ‘Brieven van Geel. 1836-1846’ in De Gids 1906, dl. iii, p. 177-206 en 418-446.

C.W. Schoneveld: ‘Pioneering in the propagation of English Letters: B.S. Nayler's Teaching Career in Holland, 1820-1848’ in Miscellanea Anglo-Belgica, uitgave van de Werkgroep Engels-Nederlandse Betrekkingen/Sir Thomas Browne Institute (Leiden 1987).