De Gids. Jaargang 150

Laurens Vancrevel
Frankrijk

In februari 1837 schreef de toen vijfendertigjarige Victor Hugo, die op dat moment al ongeveer vijftien jaar de strijdbaarste vertegenwoordiger was van de romantische beweging in Frankrijk, een ode in acht zangen op de Arc de Triomphe. Het monument voor de ‘onbekende soldaat’ van de Franse volkslegers vanaf de Revolutie werd na een steeds weer onderbroken bouwgeschiedenis van meer dan dertig jaren in 1836, kort voor de oprichting van De Gids, voltooid. Dat betekende een hoogtepunt in de woelige periode van de regering van de ‘burger-koning’ Louis-Philippe; nog in 1836 had de latere Napoleon iii vergeefs geprobeerd om zich tot keizer te laten kronen in de garnizoensstad Straatsburg, en was vervolgens gevlucht en verbannen. Victor Hugo bezingt het splinternieuwe monument met de nostalgische stemming van een toekomstvisioen, want wat

[p. 873]

er volgens Hugo aan ontbrak was ouderdom: ‘De ouderdom bekroont, en het verval voltooit,/ Het bouwwerk behoeft een verleden waar je van droomt.’ Hugo mijmert over een verre toekomst waarin de Arc de Triomphe even indrukwekkend en suggestief zou zijn als de ruïnes van Rome en van Athene, als de piramides van Gizeh en van Palenque. De ode ‘A l'Arc de Triomphe’ werd opgenomen in de bundel Les Voix intérieures, die ook in 1837 verscheen, voorzien van een voorwoord dat een manifest is van het romantische dichterschap. Victor Hugo zet daarin uiteen dat de dichter tot taak heeft om in zijn werk de drie innerlijke stemmen van het leven, de tres radios, zoals hij het in het Spaans noemt, samen te smelten: de stem van de menselijkheid, die tot het hart spreekt; de stem van de natuur, die op de ziel is gericht; en de stem van de geschiedenis, die de geest in beslag neemt. Een dichter moet in staat zijn ‘op zijn tijdgenoten dezelfde rustige blik te werpen als de geschiedenis op het verleden’. Hij moet zich ‘boven het tumult stellen, onwankelbaar, streng en welwillend’. Hij moet steeds streven naar dit strenge doel: ‘tot alle partijen behoren om hun genereuze kanten, en tot geen enkele partij om hun slechte kanten’. De maatschappelijke plaats van de dichter wordt door Hugo als volgt samengevat: ‘De macht van de dichter is van onafhankelijkheid gemaakt.’ Hij dient een rechter over de geschiedenis te zijn, en zijn onpartijdige engagement leidt tot schoonheid en grootsheid.

Evenals de meeste andere schrijvers van de Franse romantiek liet Victor Hugo zich inspireren door buitenlandse schrijvers: vooral Shakespeare en Goethe waren grote voorbeelden van de ‘romantische’ mogelijkheden van de literatuur, maar ook Walter Scott en E.T.A. Hoffmann vonden alom navolging. In de jaren dertig was er een explosie van het fantastische in de Franse letteren. Honoré de Balzac schreef in die jaren onder andere Séraphîta, L'Elixir de la longue vie, La Peau de Chagrin en andere fantastische verhalen, die vaak de invloed van Hoffmann vertonen. Andere grootmeesters van de fantastische vertelkunst in die tijd zijn Charles Nodier, Alexandre Dumas, Pétrus Borel, Jules Janin en Théophile Gautier; zij zijn er zich van bewust los te staan van de Franse literaire traditie van klassicisme en rationalisme.

De door Victor Hugo geëiste onafhankelijkheid van de literatuur werd voor de kunst bepleit door de liberale filosoof Victor Cousin, die onsterflijk is geworden door de theorie van het ‘l'art pour l'art’; hij ontwikkelde die denkbeelden al in 1818 in een serie colleges aan de universiteit van Parijs, maar de tekst daarvan werd pas in 1836 uitgewerkt en uitgegeven toen Cousin directeur was van de Ecole Nationale Supérieure; het boek stond later bekend onder de titel Du vrai, du beau et du bien; ‘het ware, het schone en het goede’ doen wel wat denken aan de tres radios van Hugo. In ieder geval is de nog steeds niet verstomde discussie over het ‘l'art pour l'art’ begonnen in de tijd waarin De Gids werd opgericht.

In die jaren was de Franse geschiedschrijving tot grote bloei gekomen. De gezaghebbende historici van de nieuwe school publiceerden veelgelezen boeken over de Franse en Europese geschiedenis: Augustin Thierry, Louis Blanc, Edgar Quinet, Jules Michelet, Louis-Adolphe Thiers, Alexis de Tocqueville en anderen gaven een historisch perspectief aan het burgerlijk-liberale Frankrijk. Het Franse intellectuele en literaire leven was in die tijd doordrongen van een historisch besef. Een vermakelijk en ironisch beeld daarvan geeft de al genoemde schrijver van fantastische verhalen, Théophile Gautier, die toen tot de jongste generatie behoorde. In het voorwoord tot zijn roman Mademoiselle de Maupin, die in 1835/36 verscheen, hekelde hij de gedachte dat er sprake zou kunnen zijn van vooruitgang in dat deel van de negentiende eeuw. ‘Als morgen een vulkaan zijn muil zou openen op Montmartre, en over Parijs een lijkwade van as en een tombe van lava zou neerleggen zoals de Vesuvius dat ooit deed over Stabia, Pompeji en Herculaneum [...] dan zullen de toekomstige archeolo-

[p. 874]

gen een werkelijk fraai idee krijgen van onze kunsten.’ Gautier neemt aan dat de middelmatige en lelijke architectuur en de afstotelijke gebruiksvoorwerpen van zijn tijd een barbaarse indruk zullen maken in vergelijking met de glorieuze overblijfselen van de Etrusken, de Romeinen en van de gotiek. Het enige grote genie van die tijd is, volgens Gautier - hij bedoelt dat ongetwijfeld sarcastisch - de utopistische socialist Charles Fourier, ‘een goddelijk dichter die veel meer betekent dan Lamartine, Hugo en Byron’, om daarna diens sociale dromen over vooruitgang en een betere wereld op de hak te nemen.

Fourier was in 1837 al jaren ziekelijk en eenzaam, en op 10 oktober werd hij, vijfenzestig jaar oud, dood voor zijn bed gevonden. Zijn theorieën over de fundamentele betekenis van de hartstochtelijkheid voor alle sociale en individuele gedragingen behoren tot de uitzonderlijkste voortbrengselen van de Franse romantiek, die hun sporen hebben nagelaten in het latere ‘wetenschappelijke’ socialisme, in de leer van de coöperatieve produktievormen, en - veel later - in de maatschappelijke opvattingen van de surrealisten.

De al wat oudere schrijver Stendhal (hij was toen even in de vijftig) was op een geheel andere manier dan Gautier ongelukkig over zijn tijd; op 21 oktober 1836 schreef hij: ‘In de negentiende eeuw leidt de democratie, althans in de literatuur, noodzakelijkerwijze tot de heerschappij van middelmatige, redelijke, bekrompen en banale lieden.’ Zou Stendhal het, bijvoorbeeld, gemunt hebben op een typisch ‘burgerlijke’ schrijver als Balzac, die sinds 1830 werkte aan de romanserie La Comédie humaine, waarmee deze een realistische ‘geschiedschrijving en kritiek van de samenleving’ van zijn tijd op het oog had?

Alfred de Musset viel Stendhal aan om diens anti-romantische ideeën, en hij bediende zich zelfs van twee pseudoniemen van Stendhal om aan te tonen (in La Revue des Deux Mondes, in het najaar van 1836) dat deze niets begreep van de geest van die tijd. Musset zet Stendhal op zijn nummer met een requisitoir van een fictieve klerk op een advocatenkantoor, waarbij deze ook een definitie van romantiek ten beste geeft die sindsdien de beroemdste Franse omschrijving van die stroming is geworden: ‘Romantiek, mijn beste meneer? Nee, dat is beslist niet de minachting voor de klassieke eenheid van plaats, tijd en handeling, noch het samenvallen van het komische en het tragische, noch wat ook ter wereld dat u erover zou kunnen zeggen; tevergeefs zou u de vleugel vastpakken van deze vlinder, want het stof dat die kleurt blijft dan op uw vingers achter. Romantiek, dat is de ster die weent, dat is de wind die huilt, dat is de nacht die beeft, de bloem die bedwelmt en de vogel die vliegt. Het is het oneindige en het besterde, het warme, het gebrokene en het ontnuchterde, en tegelijkertijd ook het volle en het ronde, het diametrale, het piramidale, het in levende lijve naakte, het omhelsde, het wervelende...’

Wat het meest beantwoordt aan deze bijna surrealistische definitie bestond in 1837 nog alleen in manuscript, bij voorbeeld de grandioze prozagedichten van Aloysius Bertrand, Gaspard de la Nuit, die in die tijd zijn geschreven, en het volmaakte sieraad van de fantastische vertelkunst, Le Diamant de l'Herbe van Xavier Forneret. Niet minder subliem zijn La Vénus d'Ille van Prosper Mérimée en de onovertroffen antieke fantasie Le Centaure van Maurice de Guérin, die ook in dat jaar ontstonden.

In 1837 was in Frankrijk het pleit definitief beslecht voor de ongebreidelde romantische verbeelding.