De Gids. Jaargang 150

Willem G. Weststeijn
Rusland

Na de noordelijke periferie gaan we over naar de oostelijke periferie van Europa, Rusland, in 1837 politiek gezien een macht van betekenis - de nederlaag van Napoleon had de Russische legers voor het eerst in de geschiedenis tot in West-Europa gebracht - maar literair nog nauwelijks in tel. Enige bekendheid in het Westen, ook in Nederland, genoot Nikolaj Karamzin (1766-1826), die in zijn jeugd de voor een jongeman van adel in die tijd obligate ‘grand tour’ had gemaakt, waarbij hij alle beroemdheden van zijn tijd een bezoek had gebracht, vervolgens de initiator werd van het Russische sentimentalisme (zijn bekendste verhaal is Arme Liza), een moderne Russische literaire taal creëerde, tot opvoeder van tsaar Aleksander i werd aangesteld en een volumineus werk schreef over de Russische geschiedenis.

De grote tijd van de negentiende-eeuwse Russische klassieken was nog niet aangebro-

[p. 871]

ken. Niettemin domineert, of liever gezegd overschaduwt, het jaar 1837 de Russische literatuurgeschiedenis van de vorige eeuw. Het is het jaar van de dood van Aleksander Poesjkin, onbetwist de grootste van alle Russische dichters en nog steeds de inspiratiebron voor bijna iedereen die zich in Rusland serieus met schrijven bezighoudt. Alle Russische media herdenken dit jaar, 1987, dan ook uitvoerig dat Poesjkin honderdvijftig jaar geleden is omgekomen bij een duel met de aangenomen zoon van de Nederlandse gezant in Petersburg.

Poesjkins grootheid komt onder meer tot uitdrukking in het feit dat hij zich nooit heeft laten meeslepen door de heersende literaire mode van zijn tijd. Hij stond met één been in het klassicisme, met het andere in de romantiek en schreef tegelijkertijd realistisch. Modes en literaire stromingen bepaalden zijn werk niet, maar werden door hem gebruikt en omgevormd op een superieure, hoogst persoonlijke manier. Daarmee is Poesjkin eigenlijk geen typische vertegenwoordiger van de literatuur van zijn tijd. Hoewel zijn genialiteit door zijn tijdgenoten werd erkend is hij tijdens zijn leven dan ook nooit zo populair geweest bij het grote publiek als auteurs die zich wel richtten naar de heersende mode.

Zo'n auteur was Aleksander Bestoezjev-Marlinski, voor de Nederlandse lezer, in 1837, en ook nu nog, volstrekt onbekend, in de jaren dertig van de vorige eeuw in Rusland echter mateloos populair. Bestoezjev - het pseudoniem waaronder hij schreef, Marlinski is later achter zijn naam geplakt - was niet alleen al schrijver, maar ook als persoon een kind van zijn tijd. Hij stamde uit een adellijke familie en werd, samen met zijn drie broers, opgevoed in de geest van de Verlichting. Alle broers kozen voor een militaire carrière en kwamen daarmee in een milieu terecht dat zich, onder invloed van wat men na 1812 in West-Europa had gezien, sterk beijverde voor een grotere vrijheid in Rusland en voor het afschaffen van het tsaristische regime. In 1825 leidde dit, na de dood van Aleksander i, tot de Decembristenopstand, waarbij een deel van het leger de macht probeerde te grijpen. De nieuwe tsaar, Nikolaas i, die later de bijnaam ‘de gendarme van Europa’ zou krijgen, was echter alert en wist de opstand neer te slaan. Vijf van de aanstichters werden ter dood veroordeeld. Tientallen anderen, onder wie de gebroeders Bestoezjev, werden naar Siberië verbannen. Het was een enorme slag voor de naar vrijheid strevende progressieve adel, die een groot deel van zijn beste zonen verloor. Het was tevens een slag voor de literatuur: juist onder de officieren bevonden zich veel schrijvers en dichters. De tsaar hield ook verder de teugels strak. Zijn despotische bewind liet geen ruimte aan democratische tendensen en de geheime politie was oppermachtig. Slechts heel langzaam herstelde het land zich van de schok van 1825; van georganiseerd verzet tegen het tsaristische bewind was lange tijd geen sprake.

Alle Bestoezjevs hebben memoires geschreven over hun verbanningstijd, maar de oudste van hen, Aleksander, twee jaar eerder geboren dan Poesjkin, in 1797, was literair duidelijk het begaafdst. Al voor 1825 had hij gedichten, literatuurkritiek en enkele historische verhalen gepubliceerd. Echt beroemd werd hij pas in de jaren dertig als romantisch prozaschrijver.

In 1829 werd Bestoezjev, na een aantal jaren in het verre Jakoetsk te hebben doorgebracht, als gewoon soldaat overgeplaatst naar de Kaukasus - een gedeeltelijke verlichting van zijn straf: hem werd genadiglijk toegestaan in het leger van de tsaar te dienen. Dat leger deed er overigens lang over de Kaukasus te onderwerpen. Nog in het begin van de jaren vijftig zou Tolstoj aan enkele veldtochten deelnemen. Vanuit Russisch historisch perspectief is ook Afghanistan slechts een kwestie van tijd. Wie kan het op den duur tegen de Russische moloch opnemen? Tussen de bloedige veldslagen door, waarin hij zich onderscheidde door buitengewone dapperheid, schreef Bestoezjev zijn effectvolle, aan de geest des tijds appellerende verhalen, die gretig aftrek vonden bij de literaire tijdschriften in Moskou en Petersburg.

[p. 872]

Bestoezjev was, anders dan Poesjkin, een echte romanticus. De hoofdpersoon in zijn verhalen, of deze zich nu afspelen in het verleden, in de eigentijdse ‘grote wereld’ van de salons of in de woeste streek van de Kaukasus, is altijd hetzelfde type romantische held: heldhaftig, vrijheidslievend, grootmoedig, hartstochtelijk in liefdesaangelegenheden, wars van alle huichelarij en goed van de tongriem gesneden. De ideale Dekabrist in talloze verschillende gedaantes. De Marlinski-stijl met zijn retorische wendingen en gloedvolle, emotionele monologen en dialogen werd een begrip, temeer omdat Bestoezjev ook de kunst verstond een verhaal op een spannende en dramatische manier uit te werken. Bovendien sloot hij goed aan bij de contemporaine Europese literatuur en liet hij zich inspireren door onder anderen Walter Scott en E.T.A. Hoffmann. Speciale aandacht verdienen de Kaukasische verhalen, waarin Bestoezjev op een interessante manier etnografisch materiaal verwerkte en, ondanks dat hij zich in het kamp van de tegenstander bevond, begrip toonde voor het tragische lot van de Kaukasische volkeren. De Nederlandse lezer van 1837 - en het verhaal heeft bepaald nog niet zijn charme verloren - zou zeker genoten hebben van Luitenant Belozor. Een Russische zeeofficier, die zich tijdens de Franse overheersing op de Russische vloot voor de Nederlandse kust bevindt, redt een aantal Engelsen van een gestrand schip. Hij kan zijn eigen schip niet meer bereiken, is gedwongen aan wal te gaan en wordt vervolgens door een rijke Hollandse koopman voor de Fransen verborgen gehouden. Hij wordt verliefd op de dochter van de koopman en weet tenslotte samen met haar de Russische vloot weer te bereiken.

In juli 1837 sneuvelde Aleksander Bestoezjev-Marlinski in een van de veldslagen met de Kaukasiërs, net als Poesjkin indirect vermoord door de vijandige wereld van de tsaristische bureaucratie.

Bestoezjevs roem verbleekdrhte vrij spoedig na zijn dood. Het realistische proza van Poesjkin en Gogol (de laatste schreef zijn Petersburgse verhalen halverwege de jaren dertig) maakte zijn romantische manier van vertellen tot een anachronisme. Het vrijheidsstreven van de Dekabristen werd overgenomen door een nieuwe generatie van adellijke revolutionairen (Aleksander Herzen, Nikolaj Ogarjov) die sterk beïnvloed was door het uit Frankrijk overgewaaide utopische socialisme. De beroemde criticus Vissarion Belinski voltooide zijn ontwikkeling van romantisch-idealistisch schellingianisme naar een materialistische, door sociaal gevoel bepaalde literatuuropvatting, die een grote invloed zou hebben op de Russische literatuur van de negentiende eeuw. Met het verschijnen van het realistische prozawerk Een held van onze tijd van de romantische dichter Michail Lermontov (1839/40) was de ‘omslag’ een feit en lag de weg definitief open voor de grootmeesters van het Russische proza.