De Gids. Jaargang 150

Christel van Boheemen
Engeland

Het jaar 1837 is voor het Engelse schoolkind wat 1600 voor het Nederlandse is - een onvergetelijke mijlpaal in de vaderlandse geschiedenis. Koningin Victoria besteeg de troon waarop zij tot haar dood in 1901 zou blijven zitten. Het victoriaanse tijdperk, dat enkele decennia geleden nog zo'n slechte reputatie had als preuts, muf en burgerlijk, begon in het jaar van de oprichting van De Gids.

Literair was het voor Engeland een interimperiode. De hoogtijdagen van de romantiek waren voorbij. De tweede generatie romantici, Keats, Shelley en Byron, was meer dan tien jaar eerder verongelukt op zee (Shelley), gestorven aan tering (Keats) of aan een andere ziekte (Byron, die, in tegenstelling tot populair bijgeloof de geest gaf voor het in Griekenland echt gevaarlijk werd). Van de eerste generatie leefden Southey en Wordsworth nog, maar zij schiepen geen oorspronkelijk werk meer. Southey werkte aan een editie van de gedichten van Cowper, en Wordsworth bleef schaven aan het lange autobiografische gedicht de Prelude, opgedragen aan vriend Coleridge, dat in 1850 postuum zou verschijnen. Uit zijn revisies blijkt formaliteit en een toenemend conservatisme

[p. 865]

Van de grote victoriaanse dichters was alleen Tennyson al enigszins bekend. Browning, nog tussen Paracelsus en Sordello, worstelde met het vinden van een eigen vorm en thematiek. Arthur Hugh Clough had nog niet gepubliceerd. Eigenlijk stond Elizabeth Barrett Browning het hoogst genoteerd op de vroegvictoriaanse dichterlijke top tien. In 1838 verscheen The Seraphim, and other Poems, en na de dood van Wordsworth werd zij genoemd als mogelijke Poet Laureate. Tennyson, die wij nu als de grote vertegenwoordiger van de victoriaanse dichtkunst zien, liep nog aan de leiband van Keats, en werd door de critici gekraakt om de vaagheid en sensualiteit (in de zin van klankgerichtheid) van zijn verzen.

Als we kijken naar de lijst van werken die in 1837 werden gepubliceerd, dan is het meest naar voren springend Dickens' Oliver Twist. Toch wil ik het daar niet over hebben, al heeft De Gids destijds regelmatig aandacht aan Dickens besteed, en naar verluidt vertaalde fragmenten uit de Pickwick Papers zonder bronvermelding gepubliceerd. Belangwekkender, niet voor een beschrijvend overzicht van de Engelse literatuurgeschiedenis maar voor ons inzicht in de culturele ontwikkeling van de laatste honderdvijftig jaar, is het fenomeen Thomas Carlyle, die in 1837 zijn werk over de Franse Revolutie publiceerde. Carlyle was de eerste van die typische victoriaanse figuren die we nu ‘Victorian Sages’ noemen: Matthew Arnold, John Stuart Mill, John Ruskin en Henry Newman zijn anderen. Zij waren geen literatoren in de moderne zin van het woord, zij waren ‘men of letters’, intellectuele en spirituele gidsen voor hun tijdgenoten wier werk de scheidslijnen tussen de prozagenres overschrijdt. Zo is Carlyles French Revolution een geschiedkundig werk dat door persoonlijke visie en door de levendigheid van stijl tot de letterkunde gerekend zou kunnen worden, maar ook tot de inspirationele literatuur, omdat het een kosmisch perspectief op mens en wereld presenteert. Carlyle zelf solliciteerde op ordinariaten in de esthetica, de moraalfilosofie en de sterrenkunde, als intellectueel generalist.

Een bijkomstige reden om bij Carlyle te blijven stilstaan is dat de doelstelling van de Victorian Sage om geestelijk voortrekker voor zijn generatie te zijn mij een aanknopingspunt biedt voor de ongebruikelijke naam van Potgieters tijdschrift uit 1837. Als men de inhoud van het eerste jaar bekijkt vindt men een heterogeen allegaartje: verhandelingen over rundvee, ‘anti-homoeöpathisch nieskruid’ en handleidingen tot het stellen van bliksemafleiders worden ongegeneerd besproken naast het werk van Marryat, het proza van Charles Lamb, Byrons treurspel Sardananpalus en de kwaliteit van eigentijdse Shakespeare-vertalingen. In de eeuw daarvoor zou een tijdschrift dat literaire en andere werken besprak zichzelf gezien hebben als een ‘Magazijn’, een ‘Kabinet’, een ‘Boekzaal’, een verzameling ‘Letteroefeningen’ of desnoods als een ‘Oefenschool’. Maar nee, men was plotseling niet slechts geïnteresseerd in het verzamelen van representatieve kwaliteit, men wilde, zo suggereert de titel, voorgaan en leiden. In hoeverre dat inderdaad de intentie van De Gids is geweest zou ik niet durven zeggen. In Engeland echter wordt het victoriaanse tijdperk (ook het tijdperk van de industriële revolutie) bij uitstek gekenmerkt door ‘self-consciousness’. Men was zich ervan bewust dat de mens zelf de verantwoordelijkheid voor de loop der geschiedenis en voor de toekomst had, en dat de ogen van de wereld op Engeland rustten. De kracht van het christendom was onder invloed van het sceptisch denken van de achttiende eeuw getaand (sinds J. Hillis Miller de term in de literatuurkritiek introduceerde gebruiken we het trefwoord ‘death of God’), en in Engeland dreigde het utilitarisme, dat heel pragmatisch het grootste goed voor het grootst mogelijke aantal mensen nastreefde, de politiek dominante denkwijze te worden als het reactionaire conservatisme dat na de Franse Revolutie ontstak terrein zou verliezen. In zijn essay ‘Characteristics’ (1831) ziet Carlyle de tijdgeest als gekenmerkt door een ziekelijk overdreven zelfbewustzijn - misschien

[p. 866]

dat we vandaag de dag het woord ‘neurose’ zouden gebruiken. Alle kunst, cultuur en wetenschap dreigde te ontaarden in een soort stagnerend zelfspiegelend navelstaren. De maatschappij was ziek, stelde Carlyle vast. Alleen de zieke mens is zich van zijn lichaam bewust. Gezondheid is vitaal en onnadenkend. In het uitermate ‘self-conscious’ Engeland van zijn dagen was zelfs de literatuur aangetast door de zelf-reflecterende ziekte. In Carlyles ogen was er geen gezonde, vitale, geïnspireerde literatuur meer. Hij stelt: ‘Far be it from us to disparage our own craft, whereby we have our living! Only we must note these things: that Reviewing spreads with strange vigour; that such a man as Byron reckons the Reviewer and Poet equal; that at the last Leipzig Fair, there was advertised a Review of Reviews. By and by it will be found that all Literature has become one Boundless self-devouring Review...’

Terugblikkend na bijna honderdvijftig jaar blijken dit profetische woorden te zijn geweest. Veel van de beste eigentijdse literatuur vereist voorkennis van andere literaire werken, of ‘handelt’ over het maken van literatuur zelf. Dit geldt niet alleen voor de ‘postmoderne’ werken. Zelfs het Bouquetreeks-achtige boekenweekgeschenk doet een intertekstuele duit in het zakje. Met betrekking tot de literaire kritiek merken we op dat Geoffrey Hartman, hoogleraar aan Yale University, in Criticism in the Wilderness betoogt dat serieuze literaire kritiek (Arnold, Benjamin, et cetera) evenwaardig is aan literatuur, en niet langer als dienend gezien moet worden. De ziekte waarvan Carlyle de diagnose stelde is nu in een zo ver stadium gevorderd dat wij ons niet eens meer herinneren wat gezond zijn is. ‘Self-consciousness’ is normaal; en wat nu tot in de populaire weekbladen als de crisis in/van het moderne denken wordt geafficheerd, is een laat stadium van de zelf-reflexieve tendens van het rationalisme waartegen Carlyle al profetische waarschuwingen riep.

Ook Dickens Oliver Twist houdt verband met de zelfbewuste victoriaanse tijdgeest. De figuur van het weeskind dat, zonder hulp van ouders, alléén een maatschappelijke identiteit en een zinvol bestaan moet verwerven, is symbolisch voor de wijze waarop victoriaans Engeland zichzelf zag - als weeskind van de kosmos. Dickens' remedie is sentimenteel en sociaal-filantropisch: laten wij zacht zijn voor elkander. Carlyle had het inzicht van de levende kracht van een bovennatuurlijke sturende macht - niet langer gepersonifieerd als een persoonlijke God - die hij gestalte ziet krijgen in de loop der geschiedenis, die zo tot moeder der ‘wetenschappen’ wordt. Maar naast een betogende intentie heeft Carlyle ook de bedoeling te overtuigen dat die diepere, vitale en organische (dus niet zelf-bewuste) werkelijkheid bestaat, door middel van stijl en taalgebruik. Dit geeft aan Carlyles geschiedschrijving, en aan zijn ‘roman’ Sartor Resartus uit 1833 (waarover straks meer) een uiterst individuele, radicale vorm en stijl, die hem buiten iedere traditie plaatst.

Dat Carlyle zo'n buitenbeentje was en is, en dat hij op zo'n gedreven manier het rationalisme van de Verlichting te lijf ging, wordt verklaard door zijn afkomst. Carlyle was van huis uit Schots, maar niet opgegroeid in de illustere traditie van de Scottish Enlightenment - hij stamde uit het landelijke Dumfriesshire, ver van Edinburgh, en ver van de beschavende invloed van de Edinburgh Review. Zijn ouders waren boeren, leden van een uiterst strenge calvinistische secte, en hoopten dat hun intelligente zoon dominee zou worden. De grond van zijn denken was het schrale, zure, en intense zeventiende-eeuwse fanatisme; en het duurde lang voor hij zijn geloof (ten dele) verloor. Pas na zijn universitaire opleiding, drieëntwintig jaar oud en leraar in Kirkcaldy, begon hij te twijfelen. Niet aan een metafysische werkelijkheid, hij zou altijd metafysicus blijven; ook niet aan de leer van de uitverkiezing; Carlyles wereldvisie berust hierop. Waar hij niet meer in geloofde was de historische rol van de Kerk, en de openbaring van de bijbel. Het instrument

[p. 867]

van deze afvalligheid was Gibbons Decline and Fall of the Roman Empire, dat hem in een diepe depressie deed zinken.

Hij krabbelde hieruit op door een actief wilsbesluit: uit ongeloof en verbijstering distilleerde hij een nieuwe, paradoxale en antiintellectuele zekerheid, waardoor en waarbinnen hij zich vrij en begenadigd voelde. ‘Niet denken maar doen’ was de nieuwe filosofie, en doen - zelfs al was het gewelddadig - mits oprecht en ten dienste van ‘de werkelijkheid’, was altijd juist. De essentiële opgave was om door ‘shams’ heen de uiteindelijke ‘reality’ te zien, en dan te handelen in het licht van de wetenschap dat ‘the Eternal Providences do rule, and the great soul of the world is just’.

In de navolgende jaren werkte Carlyle deze filosofie uit tot Sartor Resartus: Life and Opinions of Herr Teufelsdröck, een bizarre, begeesterde manuscriptfictie, waarin Carlyle de wereld, in plaats van het ‘rottend karkas van het christendom’, de nieuwe visie bood waarop het, naar zijn denken dan, achttienhonderd jaar had zitten wachten. Persoonsnamen zoals die van de hoofdfiguur professor Teufelsdröck (de Duitse naam voor asafoetida, een purgeermiddel), van de geliefde Blumine, van het stadje Entepfuhl; de eindeloze profetische uitweidingen à la Johnnie de Selfkicker; de bijbelse herhalingen; het tot het absurde doorvoeren van de metafoor van de kleding als teken voor schijn en verhulling (de zogenaamde ‘clothes philosophy’ waarop ook de titel, die in Engelse vertaling ‘the taylor retailored’ luidt, slaat), en de imitatie van Duitse letteren in hoofdletters, samengestelde substantiva, lange bijzinnen enzovoort maken dit tot het meest obsessieve en onplaatsbaarste werk in de Engelse letterkunde. Carlyle zelf zag het al als een ‘purgeermiddel’ om nieuwe digestiesappen in de ‘Engelse puddingmaag’ op te wekken.

Hoe vreemd Sartor is had Carlyle niet door. Hij dacht dat zijn ideeën en stijl waren beïnvloed door Duits voorbeeld, met name door Goethe. Goethe, zei hij, was al eerder dezelfde weg gegaan, dat was de eerste moderne mens. Werther had Carlyle geleerd te ontsnappen aan ‘intellectual despair’. Inderdaad somde Carlyle de boodschap van Sartor op als ‘Close thy Byron, open thy Goethe’ - of, hou op met romantische twijfel, en begin opnieuw met een organische levensvisie, en ‘Produce!, Produce!’.

Dat Carlyles schrijfkunst en ideeën in feite weinig op die van de evenwichtige Goethe lijken, hoeft verder geen betoog. Het belangrijkst is wellicht dat Sartor van de Wilhelm Meister-romans de zoektochtstructuur overneemt, en de Bildung van Teufelsdröck weergeeft als een geestelijke ommekeer die leidt van het ‘Everlasting no’, via ‘The Centre of Indifference’, naar ‘The Everlasting Yea’. ‘Zeg maar ja tegen het leven’ is door Carlyle uitgevonden. Hoe geëxalteerd of afgezaagd dit alles nu moge lijken, toch heeft Carlyle grote invloed gehad op zijn tijdgenoten - niet alleen op Dickens, die Carlyles sociale kritiek deelde, maar ook op William Morris, John Ruskin, de historici Froude en Kingsley, George Henry Lewes en de honderdduizenden die Carlyles werk kochten en bewonderden, of naar zijn spectaculair succesrijke openbare lezingen gingen.

Carlyles denkbeeld dat er een diepere organische kracht aan de werkelijkheid ten grondslag ligt, bood hem een oplossing voor een van de belangrijkste intellectuele problemen van zijn tijd: hoe verklaren en beschouwen we de Franse Revolutie. De ongekende wreedheden waarmee die gepaard was gegaan en de kroning van een keizer waarmee zij eindigde, zaaiden ernstige twijfel aan de idealen die aan de revolutie ten grondslag lagen. Carlyle slaagde erin bij zijn verwerping van de Verlichtings-idealen kool en geit te sparen: de Franse Revolutie was nog niet voltooid, de wortels hadden de napoleontische winter overleefd, en zouden later, liefst in Engeland, waar toch ook al een revolutie was geweest, opbloeien en vrucht dragen. De motor van de geschiedenis was een dynamische, transcendente kracht die uiteindelijk vrede en vrijheid zou bewerkstelligen, al liet de mens zich steeds weer op dwaalsporen leiden door de oppervlakkige schijnwereld van

[p. 868]

conventies, instituties en feiten. Dit beeld van de revolutie als een organische kracht die telkens groeit, bloeit en dan bijna sterft, bepaalt Carlyles geschiedschrijving. Hij stelt de loop van de gebeurtenissen voor als een onafwendbaar, instinctief en transcendent bepaald proces. Ik geef hier één citaat dat een voorbeeld is van Carlyles stijl en tegelijk zijn standpunt samenvat: ‘Truly without the French revolution, one would not know what to make of an age like this at all. We will hail the French Revolution, as shipwrecked mariners might the sternest rock, in a world otherwise all of baseless sea and waves. A true Apocalypse, though a terrible one, to this false withered artificial time; testifying once more that Nature is preter-natural; if not divine, then diabolic; that Semblance is not Reality; that it has to become Reality, or the world will take-fire under it, - burn it into what it is, namely Nothing!’

Carlyles irrationele beeld van de geschiedenis had weinig op met instituten zoals staat of kerk (‘quackeries’ en ‘shams’), maar des te meer met grote mannen, ‘helden’: ‘Great Men are the inspired (speaking and acting) Texts of that divine Book of Revelations... by some named History.’ Heldenverering was inherent aan de menselijke natuur, dacht hij, en de bijzondere mensen die de mensheid voorgingen waren de instrumenten die leidden tot de openbaring van een nieuwe werkelijkheid die, zoals de phoenix, uit de as van de vernietiging van de oude wereld van ‘shams’ zou verrijzen. Het bovenstaande citaat is dan ook uit Lectures on Heroes, uit het hoofdstuk ‘The Hero as King’. Dat Carlyle ook de literator op de rolverdeling van grote mannen plaatst, maakt het ons niet gemakkelijker toe te geven dat de visie van Carlyle gevaarlijke trekken heeft. Zijn geschiedenis van Cromwell, en daarna die van Frederik de Grote, ‘de laatste echte Europese koning’, verheerlijken tirannie en irrationeel geweld. Dit laatste werd erg populair, weliswaar niet in Engeland, maar in Duitsland, en dat is geen wonder. Het was een lofdicht op Pruisen dat eens over het onbetrouwbare revolutionaire Frankrijk en het materialistische en mechanische Engeland zou zegevieren als een nieuw Groot Duits Rijk waarin kinderziekten als ‘emancipation, political rose-water, and friendship to humanity’ zouden worden onderdrukt.

Macaulay schreef in zijn dagboek dat hij nooit een onzinniger werk had gelezen, Acton noemde het excentriek en vergeleek het met de Pickwick Papers. Maar Bismarck schreef persoonlijk aan Carlyle bij diens tachtigste verjaardag, en de keizer verleende hem een hoge onderscheiding. Weer zeventig jaar later, zo vertelt ons de historicus Hugh Trevor-Roper, toen het laatste Groot Duitse Rijk op de grondvesten trilde, gaf Carlyles visie steun aan de overgebleven leiders die in Berlijnse bunkers het verloop van de geschiedenis afwachtten. Joseph Goebbels las Carlyle met regelmaat, en viel af en toe bij Hitler binnen om hem op te vrolijken met Carlyles ideeën. In zijn dagboek schreef hij dat de Führer het boek goed kende, en dat hij Hitler passages voorlas die hem diep ontroerden. Tijdens die laatste dagen kwam Carlyles Frederick the Great regelmatig te pas als een soort orakelboek dat door Hitler ‘uitzonderlijk leerzaam en opwekkend’ genoemd werd. Het hoogtepunt kwam natuurlijk toen Goebbels Hitler voorlas hoe Frederick, aan alle kanten belaagd en bijna verslagen, werd gered door ‘het wonder’ van de dood van de tsarina. Waarom zou zulk een wonder niet weer gebeuren? Een tijdje leek het alsof de dood van Roosevelt inderdaad door een bovennatuurlijke kracht was beraamd, en het Duitse Rijk redden zou. De figuur van Hitler zou gezien kunnen worden als de verwezenlijking van Carlyles ideeën over leiderschap en geschiedenis.

Hiermee wil ik niet impliceren dat Carlyle een fascist was, al heeft hij ook de term antisemitisme het eerst gebezigd. Wel illustreert het geval Carlyle dat het gevaarlijk is de leiband van de rede los te laten, zelfs als die, ‘selfconscious’ geworden, zich richt tegen de rede zelf. Het vraagstuk dat Carlyle in 1837 trachtte op te lossen ontbeert nog steeds een redelijk antwoord.