De Gids. Jaargang 150

[p. 835]

Geert Bekaert
Inleiding op een nog te bedenken onderwerp

Er is iets aan de hand met de Belgische architectuur: ze wordt tot onderwerp van publikatie gepromoveerd. Iemand mompelt in een zotte bui iets over Belgische architectuur en als kippen in een ren komen de publicisten erop af. Buitenlandse bladen wijden er hele nummers aan. En binnenslands is men van alle kanten bezig om voor de Belgische architectuur die gisteren nog geen blik werd gegund een rechtmatige plaats in het internationale panorama op te eisen, alsof de kwaliteit van de architectuur daaraan te meten zou vallen. Men blijkt niet langer in een land zonder architectuur te kunnen leven.

Maar zo gemakkelijk geeft de Belgische architectuur zich niet gewonnen. Haar evidentie geeft ze niet zomaar prijs. De architectonische categorieën waarmee ze benaderd wordt schudt ze af als een eend het water. Belgische architectuur is geen onderwerp om over te schrijven. Er bestaan geen woorden voor. Als ze een onderwerp wil zijn, moet dit eerst nog bedacht worden.

De hedendaagse architectuur in het algemeen en de Nederlandse in het bijzonder hebben er alles voor over om in een sluitend verhaal te passen, om een vertoog netjes te illustreren. Ze zijn er om gefotografeerd en gepubliceerd te worden. Ze gedragen zich als een mannequin. Hun reden van bestaan ligt in het commentaar dat ze uitlokken. Ze laten vreemde dingen zien, maar het eigen vlees en bloed, de eigen heimelijke materialiteit vervluchtigt in tekens op papier.

De hedendaagse architectuur gaat, hoe uiteenlopend van strekking ook, van high-tech tot organisch, restloos in haar beeld op. De kijker hoeft er niet meer heen. Hij hoeft zich de moeite van het verplaatsen niet te getroosten. Architectuur wordt hem op de schoot geserveerd. Haar ziel is met de foto meegenomen, glad en mooi. De adembenemende kunsttoeren die architecten uithalen verdwijnen met het applaus dat ze oogsten. Nederland draait in deze mallemolen goed mee. Men zit er op het vinkentouw om de laatste trend niet te missen.

Wie voor de Belgische architectuur erkenning wil vragen in deze wervelende show van architectonische hoogstandjes moet van kwaadwillige bedoelingen verdacht worden. Van welke kant immers men deze ook bekijkt, ze slaat een figuur als een deur. Het gaat om onvergelijkbare grootheden. De Belgische architectuur is in de internationale context niet eens provincialistisch te noemen. En zelfs in de theorie van het regionalisme die tegenwoordig zo in trek is, past ze niet, want ook die is niets anders dan een variant van de internationale spektakelarchitectuur, waarin naast de glamour van de machine ook herderinnetjes horen, zoals naast het paleis van Versailles het dorp van Marie-Antoinette.

De Belgische architectuur past noch in het ene, noch in het andere scenario. Ze mengt alles hopeloos door elkaar. Ze creëert haar eigen spektakel, maar dat is onverhandelbaar. Het dient immers niet om zich te onderscheiden, maar om zich te conformeren. Het is niet op

[p. 836]

originaliteit uit, maar op gemeenplaatsigheid, de grootst mogelijke, de echtste gemeenplaatsigheid.

Alleen langs die omweg van de gemeenplaats kunnen de geheime charmes van de Belgische architectuur omzichtig benaderd worden. De moderne architectuur is een heroïsche poging geweest om de gemeenplaats van de architectuur terug te vinden. Maar op zoek gaan naar een gemeenplaats is een contradictio in terminis. Gemeenplaatsen worden niet geconstrueerd. Men vindt ze, gebruikt en misbruikt ze.

De gemeenplaats van de Belgische architectuur is dan ook geen Belgische exclusiviteit. Dat beweren zou haar een adelbrief meegeven zijn die ze niet toekomt. De Belgische architectuur is gewoon. Ze is en ze is gewoon, zoals architectuur overal ter wereld gewoon is. Ze heeft niets te laten zien, niets te bewijzen, niet eens haar gewoonheid. Ze bestaat om te verdwijnen in de beleving. Zoals mussen heeft ze met menselijke aanwezigheid van doen. Op de manier van de mussen is ze ook gedomesticeerd. Ze laat zich niet direct in de hand nemen. Als men ze grijpen wil, is ze weg.

Om over Belgische architectuur te spreken moet men iets vertellen wat niet direct in woorden te vatten is. Het is te elementair. Het bestaat voor de taal en blijft er ook buiten. Het gaat om een wereld buiten het woord, een wereld van het grijpen, het voelen, het tasten, het ruiken, het zien, een wereld van het maken en het doen, in zichzelf gesloten. Deze architectuur is de grond van de taal. Ze maakt ze mogelijk. Ze verschijnt in de taal als haar grens.

‘Van de ruimte bezit nemen is het eerste gebaar van elk levend wezen,’ schrijft Le Corbusier, en: ‘Het eerste bewijs van bestaan is de ruimte bezetten.’ Jean Piaget heeft deze uitspraak niet tegengesproken. Elders spreekt Le Corbusier over architectuur als voorwaarde voor het beleven van ‘les joies essentielles’. Christopher Alexander heeft het over ‘a quality without a name’.

Maar het is Adolf Loos die het beste kader biedt om ons nog te bedenken onderwerp op het spoor te komen. Zijn essay ‘Architektur’ van 1910 zet hij als volgt in: ‘Mag ik u meenemen naar de oever van een bergmeer? De hemel is blauw, het water groen, en alles rust in diepe vrede. De bergen en de wolken spiegelen zich in het meer, en ook de huizen, hoven en kapellen. Als niet door mensenhand gemaakt staan ze daar. Als uit gods werkplaats voortgekomen zijn ze, zoals de bergen en de bomen, de wolken en de blauwe hemel. En alles ademt schoonheid en rust...

Daar, wat is dat? Een wanklank in deze vreedzaamheid. Als een schreeuw, die nergens voor nodig is. Te midden van de huizen van de boeren, die niet door hen maar door god zijn gemaakt, staat een villa. Het werk van een goede of een slechte architect? Ik weet het niet. Ik weet alleen dat vrede, rust en schoonheid verdwenen zijn.

Want voor god zijn er geen goede of slechte architecten. In de nabijheid van zijn troon zijn alle architecten gelijk.’

De Belgische architectuur zou beslist de strenge blik van Loos niet hebben doorstaan. Het land staat vol met villa's. Maar het zijn villa's die geen latijn hebben geleerd. Ze dragen wel de naam van een architect, goed of slecht, in steen gebeiteld, maar een signatuur bezitten ze niet. Hun eerste zorg is als gemeenplaats herkenbaar en beleefbaar te blijven, de gemeenplaats van het wonen. Als ze al pronken, dan is het niet met een veeleisende architectuur, maar met een behaaglijk wooncomfort. Die villa's staan aan de kant van Loos als hij in de reeds geciteerde tekst beweert dat wonen niets met architectuur te maken heeft. ‘Het huis moet iedereen aanstaan. In tegenstelling tot het kunstwerk dat niemand moet bevallen. Het kunstwerk is een privé-aangelegenheid van de kunstenaar. Het huis niet. Het kunstwerk wordt in de wereld geplaatst zonder dat er behoefte aan is. Het huis dekt een behoefte. Het kunstwerk is aan niemand verantwoording schuldig, het huis aan iedereen. Het kunstwerk

[p. 837]

wil de mens uit zijn gerieflijkheid halen. Het huis moet de gerieflijkheid dienen. Het kunstwerk is revolutionair. Het huis is conservatief. Het kunstwerk wijst de mensheid nieuwe wegen en denkt aan de toekomst. Het huis is met het heden bezig. De mens houdt van alles wat zijn gerieflijkheid ten dienste staat. Hij haat alles wat hem uit zijn veroverde en verzekerde positie wil weghalen en hem belast. En zo houdt hij van het huis en haat de kunst.’

Belgische architectuur is niet eens aan het onderscheid tussen vooruitstrevende kunst en behoudende gerieflijkheid toe. Ze beweegt zich in het domein van het noodzakelijke werk, bij de oorsprong zelf van het kunstwerk, het maken van elementaire dingen zoals een muur en een dak, een deur en een venster, een tafel en een stoel, om dan op de zevende dag te zien dat het goed was. Een huis bouwen is al zoiets geweldigs dat de verbeelding begrijpelijkerwijze niet verder reikt. De eeuwige herhaling van steeds hetzelfde oergebaar doet overigens aan de roes die dit meebrengt niets af, integendeel. Want het geweldige ligt in het gebeuren zelf dat in het bouwen van een huis wordt vastgehouden. Het komt nooit tot rust. Het houdt nooit op, zolang het huis bestaat. Elke stilistische benadering wordt ridicuul ten overstaan van dit feit.

Het Belgische huis ziet er dan ook zelden uit als het sluitstuk van een goed geregelde wereld, van een zorgvuldig geplande omgeving. Het duikt op uit de chaos, houdt een plek even vast, maakt er het leven mogelijk. Ook al doet het er zijn best voor, een interessant object om te bekijken, een kunstwerk, wordt het nooit. Het verdwijnt niet in zijn beeld, maar zwerft eigenzinnig door het landschap dat het rondom hem laat ontstaan als een boot op de zee. Een hechte voltooide samenhang ontstaat er nooit, zelfs niet in steden en dorpen. Er blijft ook in de dichtste agglomeraties nog iets Texaans over. België in vorm is ondenkbaar. Er is geen enkele aanzet toe. En buiten architecten is er niemand ongelukkig om.

Het huis is nog iets als een persoonlijk verbogen vorm, het wonen erin geen onbepaalde wijs van het werkwoord. Het huis wordt niet bedacht, maar is gegeven als een stuk bewerkbare natuur. Het wordt overgeleverd in een vanzelfsprekende traditie. Er worden geen vragen naar gesteld. Men weet hoe het hoort. Het werkt als een instinct. Van enige theoretische bezinning heeft men geen last. Men heeft alleen last met de architect die het huis niet meer als een primaire en haast intieme noodzaak ziet, maar het aan externe normen en vooropgezette idealen wil gaan toetsen, het huis wil verheffen om er de wereld en de mensen door te verbeteren. Men bewoont niet het huis van een architect, zoals men niet het boek van een auteur leest.

Het huis wordt niet als een idee bewoond. Het wordt niet met het hoofd, maar met de handen en het hele lijf gebouwd. Daarom moet het ook goed gemaakt zijn, anders werkt het als een blaam. Het moet een meesterwerk zijn in de primaire zin van een ambachtelijk perfect werk, van een absolute en onbetwistbare schoonheid in de betekenis die Claude Perrault aan die termen gaf, stevig, duurzaam, gerieflijk, goed geordend, van kostbare materialen gemaakt, zodat het gebouwde verder geen aandacht vraagt en het in de omgang kan vergeten worden.

Om helemaal betrokken te worden in het geheim van het huis, bouwt men het liefst zelf of wil men in elk geval bij het bouwen dichtbij staan, het in al zijn stadia beleven, het voorspelbare zich met eigen ogen zien ontwikkelen, het wonder van het vreemde en het vertrouwde zelf meemaken, het versmelten van het subjectieve in het objectieve voelen, opgenomen worden in een wereld die men zelf maakt en die dit zelf transcendeert en nog zoveel meer.

De Belgische architectuur is daarom moderner dan de moderne architectuur zelf. Ze legt de klemtoon op het huis, de concrete individuele ervaring van het wonen. Ze houdt vast aan de materiële kwaliteit van organisatie en constructie. Ze huldigt de standaard als een soepel prototype waarvan iedereen het zijne

[p. 838]

maakt. Ze verdringt elke stilistische toewijzing naar de achtergrond. Ze geniet van de dagelijksheid en de onmiddellijkheid van het zintuiglijke. Ze is fier op het resultaat, maar pottekijkers heeft ze niet nodig.

De Belgische architectuur is echter ook radicaal anti-modern omdat ze lokaal blijft en niets tot universele zekerheid verheft, elke cerebraliteit afwijst, onverschillig is voor elke vorm van utopie. Aan het heden heeft ze genoeg. Eén vogel in de hand is beter dan tien in de lucht. Zo simpel is ze.

Het leven in de gemeenplaats ophemelen is fataal ook zijn grens trekken. De slavernij van de architectuur, zoals Bataille ze heeft beschreven, de slavernij van een gevestigde en dominerende mensenwereld, moet ook voortdurend opgeheven kunnen worden. Er moeten ook, zoals hij het noemt, bestiale, ongeciviliseerde tegenkrachten kunnen ontwikkeld worden. De gemeenplaats werkt immers alleen maar als ze continu herijkt wordt. De oorspronkelijke kracht waarvan ze leeft moet steeds opnieuw hersteld worden. In verband met het werk van Raymond Roussel spreekt Michel Leiris over ‘les lieux communs quintessenciés’. Anders worden ze bespottelijk en gaan ze dodelijk werken. En van die dreiging is de gemeenplaatsige Belgische architectuur beslist niet verschoond. De kwintessens van de gemeenplaats van de architectuur moet steeds opnieuw ontdekt worden om de zin van haar banaliteit overeind te houden. En dat gebeurt zelden. In de repetitie van het bekende moet ook de verborgen realiteit van de verbeelding haar beslag krijgen. Het huis neemt immers niet alleen een wereld op, maar duwt ook steeds een wereld weg.

Maar het is in de schijnbare onverschilligheid van de gemeenplaats voor die uitgesloten wereld dat de uitdaging en de voedingsbodem voor het nieuwe liggen. Daar schuilt de weerstand die de kunst haar substantie verleent. Alleen als die harde korst doorbroken wordt komt het leven bloot te liggen. Viollet-le-Duc, die een eeuw geleden al de banaliteit van de architectuur heeft gethematiseerd, sprak van het stuk ‘barbaarsheid’ dat nodig was om de architectuur niet in formules te laten doodbloeden.

Van het cerebrale spel met vormen, van een oude of nieuwe rederijkerskunst, is er niet veel te verwachten. Voor de subtiliteit van een internationale cultuur blijft de wildheid en onbeschaafdheid van de Belgische architectuur op een onbereikbare afstand. Niet door zich aan die weerstandige realiteit te onttrekken kan er iets ontstaan, maar door erin onder te duiken, door ze op zich te nemen, zoals Joyce met Dublin heeft gedaan, maar dan in woorden.