De Gids. Jaargang 150

[p. 829]

Herman Sabbe
Muziekleven in Vlaanderen?

Muziekleven in Vlaanderen? Ja, waarom niet. Dat zou best aardig zijn, voor de afwisseling. Neemt men de metafoor ‘muziekleven’ serieus - wat een actieve deelneming van het sociale ‘lichaam’ aan een zich ‘organisch’ vernieuwende ontwikkeling (dus nieuwe muziek en actieve beoefening daarvan) veronderstelt-, dan kan men het beter hebben over ‘wat er rest van een muziekleven’.

Het muziekleven in Vlaanderen? Een apart gebeuren, omschreven door lands- en taalgrenzen? Indien het muziekleven in Vlaanderen anders is dan elders, heeft dit te maken met de bijzondere culturele situatie van dit Nederlandstalige deel van België: een moeizame culturele wedergeboorte, na een paar eeuwen sluimer, waarvan de nationalistische naweeën niet geheel overwonnen zijn.

De muzikale infrastructuur vertoont vanzelfsprekend de sporen van zo'n culturele achterstand: een eigen symfonie-orkest sinds amper een kwarteeuw, een echte concertzaal alleen in Antwerpen, een opera-accomodatie als voor een schooltroep, één institutionele elektronische studio (gedoogd en gehoond eerder dan geloofd), een conservatorium waar de fluit zichzelf niet hoort vanwege de trombone in het lokaal ernaast, één stichting die zich om amateuristische muziekbeoefening in ontvoogdende zin bekreunt, culturele centra waar men nooit van acustica laat staan van muzikale accomodatie gehoord heeft, géén muzikale infrastructuur in lokale gemeenschappen of wijken...

Twee historische gegevens blijven immers, ook nu nog, zwaar wegen op de normale ontplooiing van een Vlaamse (muziek)cultuur. Ik bedoel de eeuwenlange, zelfs vandaag niet geheel opgeheven, taalbarrière tussen de economische en politieke machthebbers en de onmondigen, en de dienstbaarheid van een ‘herboren’ Vlaamse muziek aan de galm- en schalideologie van een nationalistische eisenbeweging.

Toen, in het laatste derde van de negentiende eeuw, Benoit, in navolging van elders opduikende bewegingen die zich op de nationale liedoverlevering inspireerden, besloot dat er een Vlaams-Nationale Muziekkunst moest komen, was wat er van het oorspronkelijke Nederlandse (volks)lied na drie eeuwen nog overleefde op optekenen na dood. Wat Pierre (pas later: Peter) Benoit deed was ongetwijfeld, functioneel beschouwd, doelmatig. Zijn brede vegen waren prima op massazang afgestemd. Maar zijn muziek berustte niet op een levende overlevering. Het gevolg is dat de Vlaams-Nationale Muziek-Beweging een puur ideologische constructie werd, en bij zijn navolgers in de twintigste eeuw al spoedig in populistische kleinburgerlijkheid ontaardde.

Het verdere gevolg is dat deze Beweging weinig veranderd heeft aan de fundamentele culturele attitudes van afhankelijkheid en onderwerping die kenmerkend zijn voor een eeuwenlang onderdrukte bevolking. Men treft deze houding aan bij het publiek, waarvan de trouw aan het internationale ijzeren repertoire roerend is; men treft ze aan bij de concert- en andere muzikale ondernemers, tot in de be-

[p. 830]

leidsregionen van onze cultuur- en mediainstituten toe; men treft ze, tenslotte, aan bij de componisten, zowel in hun schuchtere verdediging van professionele belangen als in hun stilistische carrière.

Daar staat tegenover dat de internationalisering van het maatschappelijk leven met zich meebrengt dat de invloed van plaatselijke omstandigheden naar verhouding afneemt. Zo kan men in de Vlaamse muziekproduktie van het jongste decennium de aanwezigheid vaststellen van een aantal nieuwe componisten die men vanwege hun algemene pasticherende gedrag ten aanzien van het overgeleverde muzikale erfgoed en hun tot verzoening neigende esthetische houding zonder twijfel tot de zogenaamde ‘postmoderne’ richtingen kan rekenen, zonder dat de institutionele conditie die voor het ontstaan van het postmodernistisch syndroom elders noodzakelijk is gebleken - met name de algemene acceptatie van de modernistische muziek van de opeenvolgende avantgardes sinds het begin van deze eeuw in het concertrepertoire en in de muziekopvoeding - hier ook maar bij benadering vervuld zou zijn.

Ook al in de jaren vijftig overigens waren een handvol componisten erin geslaagd de particuliere positie van de Belgische muziekproduktie te verlaten en synchroon te schakelen met hun meest vooruitstrevende collega's in West-Europa. Het resultaat: Herman van San overleed in 1975, volslagen onbekend; Karel Goeyvaerts kon twintig jaar wachten op de eerste tekenen van erkenning; en zelfs Henri Pousseur is op het gebied van internationale erkenning en verspreiding van zijn werk een kleine jongen gebleven, vergeleken bij zijn toenmalige gezellen Berio, Boulez en Stockhausen.

Zou het anders geweest zijn als die drie laten we zeggen in de Randstad geboren waren?

En toch, de naoorlogse periode wordt voor Vlaanderen gekenmerkt door een nieuw sociaal cultureel feit van aanzienlijke betekenis: de culturele ontvoogding beent de economische ontplooiing bij. Na 1950 treedt in Vlaanderen voor het eerst een generatie aan met een vrijwel volledig eigentalige middenklasse. Geen bourgeoisie, maar een klimmende kleinburgerij. Geen ondernemende avantgarde die ook aan een eigen, dus nieuwe muziek behoefte heeft. Geen cultuurbewuste elite die in staat is om kwaliteitseisen te formuleren. (Wie dit wel doet wordt als kritikaster gehoond.) Maar toch: een generatie die weliswaar van zichzelf geen muzikale cultuur bezit, maar bij wie, dank zij haar ontluikende culturele zelfbewust-zijn - ook de ontluiking van het eigen taalbewustzijn heeft haar tijd, haar economische tijd moeten afwachten - een behoefte gestimuleerd zal kunnen worden aan muzikale cultuurprodukten die op de internationale muziekmarkt stevig en betrouwbaar gewaarmerkt zijn. Als deze generatie al van zichzelf muzikaal niets voortbrengt, dan zal men haar de goed in de markt liggende muzikale voortbrengselen weten aan te bieden, ook al zal men die dan alle moeten invoeren. De bijval met de importformule van het Festival van Vlaanderen zoals het zich na 1960 ontwikkeld heeft, is hiervan een treffende illustratie. Het Festival wordt een cultureel statussymbool, zó luisterrijk dat de (ver)arme(nde) Walen er complexen aan overhouden.

De bijzondere cultuurhistorische situatie van Vlaanderen brengt met zich mee dat hier een burgerlijke concertcultuur tot betrekkelijke bloei komt op het ogenblik dat zij elders duidelijk in verval raakt.

Voor het overige is de sociaal-culturele toestand in Vlaanderen niet beter, niet slechter, niet wezenlijk anders dan elders in West-Europa. Voor zover er een arbeidersklasse bestaat, zijn haar (culturele) aspiraties zuiver kleinburgerlijk. Voor zover er een strijdcultuur bestaat, levert die op muzikaal gebied alleen maar platitudes op. Voor zover er een elite-klasje bestaat van linkse intellectuelen, heeft dat op muzikaal gebied geen noemenswaardige uitstraling. Voor zover er amateuristische muziekbeoefening bestaat, wordt die

[p. 831]

door een nationalistische inspiratie beheerst en in bevoogdende zin ingericht.

Er bestaat dus vrijwel geen weerstand tegen de wervende opdringerigheid van de muziekindustrie, waarvan de produkten ook in toenemende mate door de officiële media worden verspreid.

Een kritische publieke opinie bestaat er niet op muziekgebied. Over nieuwe muziek bestaat er al helemaal geen publieke opinie, omdat de ‘publieke opinie’ niet weet dat er zoiets bestaat als ‘nieuwe muziek’. Voor haar geldt als zodanig alleen maar wat haar maand na maand (of is het week aan week) in de ‘hit-parades’ wordt voorgehouden. Het Volk wil Voorgelicht worden.

In humanistischer tijden ging van verantwoordelijke politieke kringen nog wel enige tegendruk uit tegen deze culturele verloedering. Nu het politieke bedrijf zelf steeds schaamtelozer op werving wordt afgestemd en dus op het vleien van de culturele en andere gemakzucht van de consument, is ook daarvan geen sprake meer. Zo wordt van de bezuinigingen op overheidsbestedingen gebruik gemaakt om de meer-eisende muzikale ondernemingen te kortwieken. Het Volk is er immers om te worden ontspannen. Omspannend ontspannen: op elk uur van de dag, op elke plek van zijn publieke en van zijn privé-leven moet de (al of niet arbeidloze) arbeidskracht worden verstrooid.

brt-3, de zender die zich bij uitstek kwalitatief onderscheidt van de commerciële ondernemingen, wordt beknot, zonder dat dit tot noemenswaardig protest leidt. Dit bewijst tegelijk het misprijzen van de beleidsmakers ten aanzien van de culturele mondigheid van de bevolking en, inderdaad, de nog steeds pijnlijke culturele onvolwassenheid van de Vlaamse bevolking. Dit laatste zou overigens dienen te volstaan als bewijs voor de dringende noodzaak van zo'n ‘culturele’ zender en andere als ‘elitair’ gedoodverfde culturele voorzieningen. Een veeleisende culturele ‘elite’ is het nu juist waar Vlaanderen dringend behoefte aan heeft. Maar als de mondigheid die dit veronderstelt al nauwelijks bestaat op andere cultuurgebieden, is de kans daarop op het gebied van muziek nog geringer. Zolang muziekopleiding binnen het algemeen-vormend onderwijs nauwelijks bestaat of zo onbenullig blijft als nu het geval is, zullen ook de beleidsbepalers die door dit systeem worden voortgebracht bij wijze van spreken muzikale analfabeten blijven. En van analfabeten kun je nu doorgaans niet verwachten dat zij de alfabetisering op gang brengen. Zo is dan de kring gesloten. Het enige heil valt te verwachten van een onverwachte sprong-uit-de-cirkel.

Van een ware muzikale cultuurpolitiek - die de produktie- en verspreidingsverhoudingen en -condities op muzikaal gebied ingrijpend beïnvloedt - valt dan ook weinig of niets te merken. Binnen het geheel van de cultuurpolitiek (?) blijft de muziek het arme broertje: geen steun aan alternatieve groepen, initiatieven of circuits - tenzij mondjesmaat toegemeten en (te) laat komend -, ontoereikende wettelijke voorzieningen (geen sprake van muziekdecreet, bijvoorbeeld), geen institutionele plaats voor de muziek in de binnenlandse en buitenlandse(!) cultuurhuizen, geen effectieve bevordering van de creatie (de steunbedragen die daarvoor werden voorzien voldoen niet eens aan de minimumloon-eisen). (Een kentering op dit gebied, weliswaar nog schuchter en voorlopig ‘ad hoc’, tekent zich af onder het beleid van de nieuwe cultuur-minister.)

Maar hoe kan zoiets? Waar blijft dan het protest van de belanghebbenden zelf, wat ondernemen, wat eisen de mensen-van-de-muziek zelf? Dat is het nu juist: vrijwel niets. Het half- en vol-professionele muziekonderwijs blijft - recent toenemende pogingen tot ommekeer ten spijt - nog steeds zo eng technisch en specialistisch, waarbij de huiver voor een benadering van muziek als intellectuele discipline en als alternatieve sociale praktijk zo verlammend blijft werken, dat de musici hier - het komt mij maar stribbelend uit de pen - tot de minst mondigen onder de burgers

[p. 832]

behoren. Eisen hebben zij enkel in een enge, corporatistische geest, die elke artistieke impuls doodt. (Is niet elke Vlaamse musicus in de eerste plaats een huizen-bouwende huisvader?) Kwalitatieve culturele eisen vallen dus vooralsnog uit die hoek niet te verwachten. Een dergelijke houding heeft vanzelfsprekend een sterke conformerende invloed op het muziekleven.

Met de belangenbehartiging bij de componerende musici is het nauwelijks anders gesteld. Wanneer een numeriek zo zwakke professionele groep bovendien in volstrekt gespreide orde aantreedt, vallen geen spectaculaire spontane tegemoetkomingen te verwachten aan nauwelijks geformuleerde eisen. Dat hier een collectieve taak ligt die niets hoeft af te doen aan het recht op een individualistische esthetische opstelling wordt door de belanghebbenden niet erkend. Wie zich ooit binnen de paar verenigingen die ten behoeve van Belgische creatieve musici werden opgericht, zoals CeBeDeM, Spectra, iscm, Logos, wim en anderen, heeft ingezet, heeft zich, tot ontmoedigings toe, kunnen verbazen over het gebrek aan actieve medewerking van de betrokkenen. Dat de tot het ridicule toe beperkte middelen die deze verenigingen ter beschikking staan dan niet bij toverslag vermenigvuldigd worden - aan wie zal het liggen?

Dit alles heeft tevens te maken met ideologische onverschilligheid, met de afwezigheid van sociaal gemotiveerde strijdvaardigheid, van welke strekking ook. (Lang vóór de ideologische ongewisheid die nu de hele Europese kunstwereld heeft bevangen.) Maar hiermee treed ik natuurlijk buiten de perken van een alleen maar muzikale of artistieke benadering...

Wat zal dan het lot zijn van een muziekkritiek, die zich in Vlaanderen om het muziekleven bekreunt?...

Zijn er wellicht ook plaatselijke cultuurhistorische omstandigheden die de specifieke toestand van de muziekcultuur in Vlaanderen helpen verklaren?

De Vlaamse culturele ontvoogdingsstrijd sinds 1850 is een vooral verbale strijd geweest. Ook op artistiek gebied stond de woordkunst daarin voorop. Wilde de muziek daarin een plaats veroveren, dan diende dit ook weer te geschieden via het woord en wat daaraan muzikaal kon worden opgehangen: het lied, de cantate, het oratorium. Benoit wees de weg. Als Vlaams Componist was hij een vocaal componist, een teksttoondichter. Zijn (zeer mooie) instrumentale werken zijn (al te zwaar?) schatplichtig, aan Beethoven, aan Chopin. Waar hadden hij en anderen het eigen Vlaamse muzikale idioom vandaan moeten halen? Uit het volkslied dat geen volkslied meer was, omdat het niet meer bij het volk leefde en kunstmatig moest worden heropgewekt?

Dit heeft een zware belasting gelegd op de muzikale ontvoogding van Vlaanderen. Tot vandaag toe. Toen in Vlaanderen de taalstrijd aanving, bestond er een natuurlijke taal: het Nederlands, en een (in Nederland) geëvolueerde vorm daarvan, waarbij Vlaanderen, op zoek naar een standaardtaal, aansluiting kon zoeken, na vrijwel drie eeuwen taalonderdrukking. Vraagt men zich af wat daarvan het muzikale equivalent was, dan moet men wel vaststellen dat dit niet bestond. Dé bijdrage van de Lage Landen tot de Europese muziek: de Vlaamse Polyfonie van de vijftiende en zestiende eeuw, behoorde al lang niet meer tot de muzikale traditie. Hier niet en elders niet. Zij was in Europa opgevolgd door een anderssoortige muzikale ontwikkeling, waaraan de Lage Landen niet actief deel hadden gehad. (Ook Nederland niet, Sweelinck ten spijt.)

Toch blijft deze Vlaamse (of Nederlandse) Polyfonie het enige ware kunstmuzikale erfgoed waar Vlaamse componisten op zoek naar een traditie, ondanks de afstand geschapen door het historische hiaat, op terug konden en kunnen gaan. Ik vind het onthullend dat wat ik de bijzonderste uitingen vind van de nieuwe muziek in Vlaanderen sinds de tweede wereldoorlog op deze ‘herbronning’ wijst. Niet of

[p. 833]

nauwelijks door het klakkeloze overnemen van bepaalde technieken, maar, in ruimere zin, vanwege de constructieve discipline, het volgehouden muzikale-denken-op-hoog-niveau. Dit - en niet de vele vormen van pathetisch muzikaal gezwets die daar al te vaak nog voor doorgaan - is naar mijn gevoel de ware Vlaamse traditie - een traditie die een beperkte opvatting van onmiddellijke historistische continuïteit overstijgt: een bron die na eeuwen ondergronds bestaan weer opwelt. Is in dit opzicht ‘Vlaanderen’ wel Vlaanderen, het taalbegrensde grondgebied en landsgedeelte? Ik denk - niet vanuit een cultuurimperialistisch(!) maar vanuit een cultuursolidaristisch gevoel - dat het bedoelde Vlaanderen een ruimer Vlaanderen is, een Europees Vlaanderen dat rechtstreeks verbonden is met de meest fundamentele traditie in het Europese (muzikale) denken. Het wordt tijd dat, steeds in diezelfde geest, de ‘geografische’ Vlamingen - nu zij hun natuurlijke taal hebben heroverd - gaan beseffen dat hun cultuur ruimer is (geweest) dan hun taal, en ook in een hoogstaand, veeleisend, ja ‘elitair’ muzikaal denken kan worden (terug)gevonden.

Hoe dan zal men de Vlaamse muziekproduktie waarderen? Naar mijn overtuiging - zoals inmiddels duidelijk zal zijn geworden - moet zij, waar mogelijk, worden gemeten met de hoogste eisen die men stelt om bij de hierboven besproken verre maar fundamentele traditie te mogen behoren. Tradition oblige. En in elk geval dient de evaluering te gebeuren in het perspectief van de internationalisering, ja ‘mundialisering’ van de culturele context waarin muziek in de hedendaagse wereld gemaakt wordt. Een beoordeling die niet op internationalistische criteria berust zou slechts neerbuigend zijn. Een beoordeling die wel en uitsluitend op dergelijke criteria steunt kan dan weer nooit anders dan onrechtvaardig zijn ten aanzien van hen die, misschien begrijpelijk genoeg, door de zelfgenoegzaamheid van een kortzichtigere traditie bevangen gebleven zijn...

Bij een beoordeling van de Vlaamse muziek, respectievelijk het Vlaamse muziekleven, lijkt een vergelijking met de Nederlandse situatie voor de hand te liggen. Op zuiver kwantitatieve grondslag is zo'n vergelijking inderdaad mogelijk (Vlaanderen is qua gebied en bevolking bijna de helft van Nederland), en kan dan ook leerzaam zijn en zelfs heilzaam wanneer het Nederlandse voorbeeld - vanwege de doorgaans betere voorzieningen - als stimulans voor een aanpak van de toestanden in Vlaanderen gezien zou worden. Maar daarbij houdt de mogelijkheid tot vergelijken ook op. De cultuurhistorische premissen zijn voor de twee gebieden zo verschillend, dat men nauwelijks kan verwachten een vergelijkbare stijlontwikkeling of een vergelijkbare houding bij de muziekbeoefenaars aan te treffen. De (bijna arrogante) mondigheid en professionele belangenaanpak van de Nederlandse componisten, bijvoorbeeld, steekt schril af bij het individualistische en amateuristische lobbyen van de Vlaamse collega's. In Nederland zijn dan ook de Bataafse koopmansgeest en calvinistische ordelijkheid over het muziekbedrijf vaardig geworden en hebben tot een voorbeeldige binnenlandse marktbeheersing en een fel gestimuleerd muzikaal exportbeleid geleid. Terwijl in Vlaanderen op dit gebied een wat fantasistische rommeligheid nog wel enige tijd de boventoon zal blijven voeren. Zo wekt het agressieve beleid van de Nederlandse cultuurregenten bij sommigen - soms ook bij de belanghebbenden zelf - de indruk dat Nederland het beloofde componisten-land is, en dat het land over een uitgelezen rij uitzonderlijk begaafde scheppende krachten beschikt. Bij een vergelijking van muzikale realisaties in Nederland en in Vlaanderen - als die dan per se gemaakt moet worden - dienen deze verschillen mee in overweging te worden genomen. En, meer in het algemeen: wie met een toenadering tussen ‘Noord’ en ‘Zuid’ begaan is, doet er goed aan te bedenken dat een culturele entente tussen beide gebieden op geen enkele garantie rust, maar een doel is waar, van de genoemde verschillen uit, naar

[p. 834]

toe gewerkt kan worden.

Is dit een al te droef, een al te bitter klaaglied? Misschien. Het is in elk geval de moede persoonlijke slotsom van een kwarteeuw aanvankelijk strijdlustige, op verscheidene gebieden aktieve aanwezigheid in het Vlaamse muziekleven.

Natuurlijk zijn er lichtpunten. Ondanks bestuurlijke verwaarlozing is de inbreng van Vlaamse componisten in de muzikale ontwikkelingen sinds de tweede wereldoorlog groter dan men van dit stukje Europa redelijkerwijs verwachten zou.

En natuurlijk is het mogelijk om veel ten goede te keren. De toenemende culturele zelfstandigheid biedt daartoe een kans. Natuurlijk kan men zich op die kans ook verder verkijken. Wil men dat niet, dan dient men terdege rekening te houden met een aantal fundamentele overwegingen waarvan ik hier, tot slot, de (geloof ik) belangrijkste wil vermelden:

-	dat muziek tot een andere orde behoort dan taal, en dat muzikale emancipatie niet vanzelf volgt uit zelfstandigheid op taalgebied;
-	dat muziek (-beoefening en -beluistering) een competentie onderstelt die wordt aangeleerd, zoals men (de eigen en andere) natuurlijke talen leert; dat een cultuurgebied dat de daartoe onontbeerlijke organisatorische en educatieve structuren verzuimt in te richten en te onderhouden, niet, bij de genade gods, met een muziekcultuur gezegend zal worden;
-	dat Vlaanderen een vergelijkenderwijs klein gebied is; dat de kansen van Vlaamse musici op een plaats in internationale circuits (concerten, editie van partituren en van platen, et cetera) vergelijkenderwijs klein zijn; dat een cultuurpolitiek die ten aanzien van de internationale marktmechanismen bijstuurt, in dit opzicht gerechtvaardigd is; dat dit voor Vlaanderen alléén nog sterker geldt dan voor de staatkundige entiteit België reeds het geval is of was; dat deze nog moeilijker geworden positie van Vlamingen enkel door een evenredig verhoogde promotie-inspanning goedgemaakt kan worden; dat men er goed aan zou doen daar vóór en bij een mogelijke herstructurering van wat er nog rest aan nationale Belgische muzikale instellingen alsnog rekening mee te houden;
-	dat muziek een maatschappelijke bedrijvigheid is die volgens de beginselen van de democratische rechtsstaat dient beheerd te worden; dat dit een aantal auteursrechtelijke, sociaalrechtelijke, arbeidsrechtelijke en fiscaalrechtelijke maatregelen ten behoeve van de betrokken beroepsgroepen en ter ondersteuning van de betreffende activiteitsgebieden veronderstelt; dat een Europees cultuurgebied dat zichzelf als zodanig respecteert zich niet veroorloven kan hierin achter te blijven ten overstaan van de beschikkingen die in het kader van de Europese Gemeenschappen worden voorbereid;
-	dat muziekproduktie een artistieke bedrijvigheid is die zeer zeker moet beschermd maar even zeker niet mag worden bevoogd; dat een muzikale-cultuurpolitiek dus zeer zeker een aantal centralistisch opgezette (en enkel centralistisch opzetbare) muziekondernemingen moet voorzien, maar evenzeer (en in activerende zin) de ruimte moet kunnen laten aan andere initiatieven, ook als die decentraliserend werken.