De Gids. Jaargang 150

[p. 822]

M. Oukhow
Vlaamse Beweging en vrijzinnigheid

Ieder die een buitenkerkelijke levensbeschouwing opbouwt, noemt men in Vlaanderen vrijzinnig: zij kunnen vrijdenkers zijn, of agnostici of eclectici en er vallen nog wel meer varianten te noemen. Zij hoeven geen lid te zijn van een vrijzinnige organisatie. Politiek kunnen zij eveneens alle richtingen uit. Ondogmatisch denken en een autonome levenshouding zijn essentiële kenmerken van hun houding. Daar ik mij actief bemoei met de situatie van de vrijzinnigen in Vlaanderen, wil ik het hier hebben over hun situatie in de huidige samenleving. Veel in de Vlaamse kunst - literatuur, schilderkunst, theater - houdt rechtstreeks verband met die vrijzinnigheid en vindt er ook een verklaring door.

Hoe meer over de eenheid van de Nederlanden wordt gesproken, des te meer valt hun verscheidenheid op. 1830 was niet het jaar waardoor alles anders werd. Alles was al anders. Wij kunnen nog wel andere jaartallen aanhalen om accenten te leggen, zoals 1585, doch voldoet dat? Het jaar 1830 blijkt een wond te zijn in Noord en Zuid. Er zijn toen veel verwachtingen de grond ingeboord en er is veel wrok uit geboren. Gelukkig danken wij aan verstandige mannen - en al heel spoedig na de Belgische revolutie - het inzicht dat gemeenschappelijke banden niet verloren mochten gaan.

Er bestaat in het Zuiden een levendige sympathie voor het Noorden. In veel dingen kijken wij naar Holland op. Het gemiddelde Vlaamse kind weet meer over Holland dan het Hollandse over Vlaanderen. Dat is een goede zaak, hoewel ik het op prijs zou stellen als in het Noorden iets meer over Vlaanderen zou worden verteld. En dan niet in de zin van Presser, die vond dat je een tunnel onder België moest graven om sneller in Frankrijk te zijn. Presser moet aan zijn voor een deel in Antwerpen doorgebrachte jeugd geen goede herinneringen overgehouden hebben. Hij sloot zich wellicht moeilijk aan bij de Vlaamse jeugd, toen hij op een volksschool zijn eerste contacten met Vlamingen legde. Als ik bij Karel van het Reve lees dat de Vlamingen niet goed beseffen wat zij aan Elsschot hebben en dat zij niet lezen, dan meen ik dat hij zijn woorden beter moet wikken en wegen. Potgieter, die net als Presser lang in Antwerpen heeft gewoond, voelde zich door de revolutie enigszins geraakt. Misschien bekeek hij daarom de eerste Taal- en Letterkundige congressen een beetje vanuit de hoogte, ofschoon hij de betekenis ervan voor Vlaanderen kende. Jacob van Lennep, die in zijn toneelstuk De strijd met Vlaanderen (1831) de Vlamingen een nieuwe nederlaag liet lijden bij het Manpad (waar zijn vader een aardig huis bezat waar ik weleens voor sta te dromen) vergat zijn boosheid en woonde later die congressen regelmatig bij. Zijn oordeel over de Vlamingen (‘het zijn net kinders’) laat wel zien dat hij het eerder een leuk uitstapje vond dan dat hij het erg ernstig opnam. Ook Potgieter en Busken Huet hadden niet veel belangstelling voor Vlaanderen. Maar morsige broertjes, zoals Van Deyssel schreef, waren wij niet; hij had beter zijn licht kunnen opsteken bij zijn oom, de Leuvense hoogleraar P. Alberdingk Thijm, en bij zijn vader.

[p. 823]

Vlaanderen benaderen in de geest zoals de Compagnie Vrijwillige Jagers van de Leidsche Hoogeschool deed, was verkeerd. Zij gingen naar het Zuiden om een muiterij neer te slaan, net alsof het om een kolonie ging. Vlaanderen was geen kolonie, ofschoon in 1815 België wel aan Holland was aangeboden als compensatie voor het verlies van Ceylon. In hoeverre woog dat koloniaal gevoel door in Holland tijdens de septemberdagen van 1830? Aarzeling over die hereniging leefde er reeds van de aanvang af: de diplomaten bedoelden het goed in 1815 (zoals vaak zijn de bedoelingen goed in de diplomatenwereld), maar zij hadden beter moeten nadenken (zoals te zelden gebeurt in de diplomatie).

De Belgische historicus Henri Pirenne (op wie Geyl vaak fundamentele kritiek had) schreef in zijn Histoire de Belgique dat België twee belangrijke vorsten heeft gehad: Willem i en Leopold ii. In deze panegyriek voor België kon hij onmogelijk de vereniging der Nederlanden negeren. Die vereniging is voor Vlaanderen belangrijk geweest: wij gaan er nog niet omheen, ondanks ruzies. Zijn ruzies zo erg tussen kinders?

In Vlaanderen zijn wij ook niet altijd tevreden over Vlaanderen. Er is een stapel kritiek: wij restaureren te weinig, onze archeologische diensten zijn te beperkt, onze pers is niet goed, wij hebben te weinig uitgevers, onze democratie moet verder worden uitgebouwd (wij willen een open bestuur). Er zijn ook ernstige verschillen, die de verwijdering in de hand werken. De Vlamingen handhaven hun dialect (en meer dan veel Vlamingen lief is), zij leven buitenshuis (maar dat kan soms erg leuk zijn, als ik het afmeet aan het plezier dat Hollandse logés mij toonden), zij zijn dikwijls aardiger tegenover beginnende kunstenaars (dat is eerder goodwill dan gebrek aan kritische zin). Zij leven anders, dat is waar, en dat zie je vandaag aan hun schilderkunst, hun literatuur, hun muziek en hun theater. Er moet in het Nederlandse (ik bedoel daar het Zuiden en het Noorden mee) culturele leven iets meer aandacht geschonken worden aan het anders-zijn: de verrijking die uit de verscheidenheid komt is op zichzelf aantrekkelijk.

Zoals Hollanders niet altijd aardig zijn voor Vlamingen, zo zijn deze laatsten het weer niet voor Hollanders. Toenadering blijft echter nodig. Van regeringszijde worden goede voorbeelden gegeven: Prijs der Nederlandse Letteren, de Taalunie en kleinere, maar niet minder belangrijke initiatieven zoals de Brakke Grond. Niet al deze pogingen tot onderlinge toenadering gaan kritiekloos de landen door.

De Belgische unitaire staat verdwijnt en maakt plaats voor een federaal België. Misschien is dat een eindpunt en tegelijk een vertrek voor een ander Vlaanderen, maar nu reeds valt het idee van een confederaal België.

Hoe de ontwikkeling ook zal zijn, binnen Vlaanderen blijft een oud probleem bestaan: de tegenstelling geloof-ongeloof. Deze tegenstelling gaat terug tot het begin van de Belgische onafhankelijkheid, toen het land een liberale grondwet kreeg. Rechtstreeks uit Frankrijk voortkomende vrijheden werden erin gegarandeerd: vrijheid van drukpers, van vereniging, van geloofsbelijdenis en van onderwijs. Bij de veroordeling van het liberalisme in de encycliek Mirari Vos (1832) wist de Belgische kardinaal-primaat te Rome te bemiddelen zodat de grondwet gespaard bleef, die normaliter eveneens onder de pauselijke veroordeling gevallen zou zijn. De eerste Belgische vorst kon zich met moeite met de grondwet verenigen: hij streefde naar restauratie.

De kerk had het op haar beurt ook niet gemakkelijk met enkele grondwettelijke (‘moderne’) vrijheden. Zij had met het protestantse Noorden afgerekend, nu diende er een interne strijd uitgevochten te worden rond de problemen die zich via de grondwet voor haar stelden. Leopold i, ofschoon protestant, vond in de kerk zijn beste bondgenoot. Hij drong er erg op aan dat de katholieken een politieke partij zouden stichten en het verheugde hem niet dat

[p. 824]

de liberalen het eerst tot de vorming van een partij overgingen. Daar komt nog bij dat het socialisme onder zijn diverse en oudste vormen heel vroeg in België gehoor vond. Op de Gentse rijksuniversiteit verdedigde een hoogleraar een begin van christen-democratie. Hij heette François Huet en was familie van Cd. Busken Huet. (Heeft deze laatste dat ooit geweten?) De koning aarzelde niet hem te ontslaan.

Deze tegenstellingen in het politieke leven lagen aan de basis van een zich heel snel ontwikkelende strijd tussen geloof en ongeloof. Tot op heden blijft dit verschil tussen beide groepen bestaan. Men zou het kunnen omschrijven als een verschil in levensstijl, die zich bijna op alle vlakken van de intellectuele en politieke bedrijvigheid laat voelen. De bitterheid waarmee dit gepaard gaat en het gebrek aan elegantie behoren niet tot de aantrekkelijkste zijden van het Vlaamse leven.

De greep van de kerk werd ongemeen groot in België en de genademiddelen werden vaak als machtsmiddelen gebruikt. Aan incidenten ontbrak het niet. De oprichting van een katholieke universiteit werd beantwoord door de stichting van een Vrije Universiteit, die in tegenstelling tot de gelijknamige Amsterdamse universiteit een atheïstische instelling was. Zij kreeg aldra de naam een loge-universiteit te zijn, verderfelijk voor de jeugd. Niet lang nadien werd de loge veroordeeld door een bisschoppelijk mandement. Veel katholieken traden uit de loge, veel anderen uit de kerk. Vervolgens begon de ellende van de begraafplaatsen. Een kerkhof was gewijde grond en iemand die zonder de genademiddelen van de kerk overleed, kon niet worden bijgezet op een gewijde plaats. Men moest hem bijzetten in een hoek waar verwelkte bloemen en gebarsten zerken werden gegooid en die ook voorbehouden werd aan zelfmoordenaars. Dat bracht nog al wat persoonlijk leed met zich mee. Voorts eiste de kerk het toezicht op over de scholen, vormde de besturen van rijksinstellingen, inspecteerde de lessen en eigende zich in het onderwijs een wel heel eigen macht toe. Wie niet aan haar eisen voldeed kreeg ontslag. Reacties tegen deze houding bleven niet uit. Weldra brak er een schoolstrijd uit en die duurt tot vandaag nog voort. Om aan de vrijzinnigen een waardige begrafenis te verlenen richtten de vrijzinnigen associaties op.

Deze oprichting viel ongeveer gelijk met de intrede van het anarchisme in België, dat niets onverlet liet om de kerk te bestrijden. Uit dit anarchisme ontwikkelde zich later de socialistische partij die het anti-godsdienstige overnam. Daartegenover stond de kerk, die scherp tegen socialisten en liberalen ageerde, waarbij moet worden aangestipt dat er nog veel gelovige liberalen waren. Ertussenin dobberde de Vlaamse Beweging, die voor een groot deel uit typische kleinburgers bestond, maar in geen geval socialistisch gezind was. Niet dat de Vlaamse katholieken het zo gemakkelijk hadden: erg Vlaamsgezind waren de bisschoppen ook niet. Wel is het onmiskenbaar juist dat in katholieke kringen - in hun seminaries, op hun universiteit - tegen sterke druk in een Vlaamse agitatie bestond die voortreffelijke krachten heeft voortgebracht.

Waar de socialisten en liberalen de kerk als grote vijand beschouwden blijft de Vlaamse Beweging toch voor het grootste deel een katholieke en liberale bezigheid. Socialisten hadden weinig aan eisen om een universiteit te vervlaamsen en om literatuur te verspreiden, want de arbeiders kwamen niet op een universiteit terecht en een veertienurige arbeidsdag liet weinig tijd over om te lezen. De Vlaamse Beweging had te weinig aandacht voor de arbeidersproblemen, wat niet wil zeggen dat er niet met medeleven over werd geschreven. Doch daar lag nu juist het probleem: medeleven is onvoldoende.

De socialisten ging het om een andere maatschappelijke ordening. Hun verzet tegen de kerk en de daarmee verbonden partij was vooral gericht tegen de dwang die op de arbeiders werd uitgeoefend. Uit de vorige eeuw zijn ons daarvan vele staaltjes bekend, die trouwens tot vandaag toe worden herhaald. Om aan werk te

[p. 825]

komen had men een briefje van de pastoor nodig, om aan het werk te blijven moest men de mis bijwonen. Ook al is het vandaag sterk afgezwakt, er blijven toch relicten bestaan. Tegelijk zien wij - praktisch sedert de stichting van de politieke partijen, die zich grosso modo voltrok tussen 1846 en 1885 - een vervlechting tussen geloof en ongeloof met de politiek ontstaan. Algemeen gesteld richtten de vrijzinnigen zich naar de liberalen en socialisten. Reeds snel heerste er dus een politieke verdeeldheid tussen de niet-confessionele groepen, die niet bevorderlijk was voor de vrijzinnige inspraak, want een eenheidsgevoel rond de niet-confessionele vraagstukken is veel minder bindend dan het katholicisme.

Na de tweede wereldoorlog wordt de typische vrijdenkerij verlaten voor een breder humanisme. In zekere zin komt het neer op een mildere houding ten opzichte van de levensbeschouwing. Het wordt ook wel gezien als een verzwakking. Aangezien de ethische problemen na de oorlog anders zijn gesteld dan voordien, werden andere organisaties nodig. Uit de talrijke in het land voorkomende vrijzinnige verenigingen is een Unie van Vrijzinnige Verenigingen ontstaan, die voor een groot deel een synthetiserende taak krijgt en die tevens als gesprekspartner met de gelovigen kan dienen.

De problemen blijven bestaan. Alles draait om een tegenstelling die politiek te vertalen is: de binding tussen de katholieke partij en de leer van de kerk staat lijnrecht tegenover de vrijzinnigheid die van geen vast dogmatisch denken wil weten. Het houdt echter minder dan vroeger in dat men kan spreken van anti-geloof. Daarvoor is de verbreding van de vrijdenkerij tot vrijzinnigheid te ingrijpend geweest.

Conflicten zijn er na de oorlog in overvloed aan te wijzen. Fundamenteel is de koningskwestie geweest. Handelde Leopold iii juist door zich in Duitse gevangenschap te begeven of had hij de regering in ballingschap naar Londen moeten volgen? Uit deze vraag groeide een conflict waarbij de tegenstelling tussen geloof en ongeloof in hoge mate een rol speelde. De troonsafstand van de koning werd als een katholieke nederlaag aangevoeld. Als antwoord van katholieke zijde brak er een schoolstrijd los, die men mag laten beginnen in 1950 om te eindigen in 1959. Nu is een schoolstrijd een traditioneel middel van de katholieke partijen in alle landen om een volksbeweging los te krijgen. België is nimmer vrij geweest van dit onderliggende dreigement in de politiek. In 1959 werd een verzoening gevonden middels een schoolpact - met bijbehorende politieke schoolpactcommissie - dat tot doel had voor alle schoolnetten (de sectoren die het onderwijs organiseren) een reeks garanties te scheppen, waardoor hun uitbouw niet meer gehinderd kan worden. Alle tolerantiepacten duren net zo lang als de betrokken partijen het willen. Toch is dit pact een pacificatie tussen gelovigen en ongelovigen geweest.

Vrijzinnigen keken er met achterdocht naar: zou de kerk ooit laten tornen aan een van de hechtste delen van haar infrastructuur? Overigens mag men er vandaag - te midden van de huidige restauratie - nog aan twijfelen of dit pacificatieverlangen niet van tijdelijke aard was. Het schoolpact viel bijna samen met het tweede Vaticaans concilie. Er waren in Vlaanderen veel wijzigingen in de houding van de katholieke groepen aan te wijzen, eigenlijk meer dan in vrijzinnige kringen. Zo sloegen de woorden van de toenmalige bisschop van Krakau (de huidige paus) nogal aan: een gesprek van de kerk met de atheïsten vond hij zeer noodzakelijk (1964).

Achtereenvolgens stelden de liberale en de socialistische partij hun deuren open voor gelovigen en verlieten zij hun aanvankelijke vrijzinnige opstelling. Geen van deze partijen dacht eraan een gelijklopend plan voor een modus vivendi tussen gelovigen en ongelovigen op te stellen. Dit leidde tot een gevoel van vrees dat alle niet-confessionele groepen hun steun in het parlement weliswaar niet geheel maar toch voor een groot deel zouden kunnen verliezen. Zover is het niet gekomen: vervlechting

[p. 826]

van geloof en ongeloof met de politiek is behouden gebleven en tekent zich jammer genoeg van dag tot dag nog scherper af.

Cultureel gezien betekende het jaar 1945 een nieuw begin. Ook dat bracht moeilijkheden met zich mee. Een niet gering aantal kunstenaars was tijdens de oorlog fout geweest. Nu moet in Vlaanderen dat fout-zijn anders worden bekeken dan in het Noorden. Ongetwijfeld kende Vlaanderen zijn fascisten, die echter artistiek en wetenschappelijk niet van belang waren. Een groot deel van de flaminganten meende met Duitse steun de Vlaamse Beweging een dienst te kunnen bewijzen en aan Vlaanderen een vorm van culturele onafhankelijkheid te geven. Als voorbeeld kon een soortgelijke geestesgesteldheid tijdens de eerste wereldoorlog dienen. Na 1945 groeide deze zaak uit tot een groot probleem. Toen was ideologisch alles zo zwaar beladen dat er geen onderscheid werd gemaakt tussen werkelijke collaborateurs en deze Vlamingen. De bestraffing is niet handig uitgevoerd (maar kon het toen reeds?). Het heeft de verhoudingen in Vlaanderen niet vereenvoudigd. Ook hier rijzen tegenstellingen op tussen geloof en ongeloof. Van degenen die fout waren voeren de meesten onder katholieke vlag. Het is jammer dat de katholieke partij het nooit gewaagd heeft een oplossing te zoeken voor dit probleem door een amnestiewet voor te stellen. Zij kon dit gemakkelijk doen, temeer daar de meerderheid van haar leden met grote vrijheid kon spreken daar zij onverdacht antifascistisch was.

Literaire neerslagen hiervan zijn er ten overvloede. Er zijn ook enkele schrijvers uit dat milieu weggeëbd. Geruisloos werden zij in de andere groep opgenomen.

Daartegenover staat de reactie van de andere schrijvers. Kort voor zijn dood had August Vermeylen het Nieuw Vlaams Tijdschrift ontworpen. Het eerste nummer heeft hij niet meer gezien. Zijn bedoeling was alle ideologieën in één tijdschrift te bundelen. Herman Teirlinck, die Vermeylen aan de leiding verving, zorgde voor een grote aanvoer van jonge krachten. Dit blad geeft een mooi beeld van wat er in Vlaanderen gebeurde, maar tot een totale doorstroming van alle ideologieën is het helaas niet gekomen. Het is anderzijds een gelukkige zaak dat het van oorsprong katholieke Dietsche Warande en Belfort deze ideologische ruimte tot op heden bewaart.

Het neemt niet weg dat literaire ruzies op basis van geloof en ongeloof weldra weer opflakkerden. Soms bereikten deze ruzies hoogtepunten, zoals toen aan Marnix Gijsen een door de provincie Antwerpen uitgeloofde literaire prijs om ideologische redenen werd onthouden. Als reactie daarop stichtte H. Teirlinck de Arkprijs van het Vrije Woord. Het is een louter honoraire prijs, waarvan de oprichting moet worden gezien als een protest tegen de onderwerping van de literatuur en het denken aan katholiek-politieke ingrepen. Er is rond deze zaak wel wat gesust in de pers met de gebruikelijke vraag naar ‘blijken van goede wil’, maar in de praktijk veranderde er niets. Dat blijkt ook bij andere gelegenheden: het verwijderen uit tentoonstellingen van ‘aanstootgevende’ schilderijen. Op bevel van een burgemeester is iets dergelijks meer dan eens gebeurd: schilderde zijn vrouw ook? Wist hij iets van kunst? In elk geval trad hij op met de macht van het gezag tegen dingen waarvan hij beter af had kunnen blijven. Als een dergelijk optreden maar één keer had plaatsgevonden, dan was het een kort verhaal geworden. Maar op een postkantoor kon Playboy worden tegengehouden (er was een verschil tussen de in Vlaanderen en in Holland verspreide uitgave) en dit geldt ook voor publikaties van de nvsh. Alles is gebaseerd op oude wetten die zomaar niet veranderd kunnen worden. Censuur is het niet: strikt genomen worden enkel de wetten tot het behoud van de goede zeden toegepast. Alleen kun je je afvragen of de wet rekbaarder wordt gemaakt dan oorspronkelijk in de bedoeling heeft gelegen. Zelfs durf je aan een verandering in de tijdgeest te denken. Gaat het werkelijk om goede zeden? Of is het een kwestie van mentaliteit? Ik vrees dit laatste. In deze vreem-

[p. 827]

de gedachtengang zal een oplossing gevonden moeten worden. Tot op heden is er een resolute weerstand van kunstenaars te zien. Situaties als het onderbreken en verbieden van toneelstukken (van onder meer Arrabal), het verlenen van staatsprijzen aan en het tegelijk als zedenschennend verbieden van één en hetzelfde boek (Gangreen i. Black Venus van J. Geeraerts in 1968), de vervolging van Hugo Claus en Hugues C. Pernath naar aanleiding van een opvoering van Claus' toneelstuk Masscheroen zouden niet meer mogen voorkomen. Evenmin als een interpellatie in de Antwerpse gemeenteraad over een bewerking door W. Tillemans en schrijver dezes van Het gevecht met de Engel van Pavel Kohout. De interpellant wist niet wat erin verteld werd, noch kende hij staande uitdrukkingen, maar vechten met een engel leek hem zo reeds te godslasterlijk. Dan gewaag ik niet van het binnensluipen van zelfcensuur, het niet bespreken van boeken van nietgelovigen in de katholieke pers en dergelijke. Op het culturele gebeuren in Vlaanderen drukt dit alles een stempel van achterlijkheid, die er in werkelijkheid niet hoeft te zijn.

Dit euvel wordt door iedereen gezien: niet alleen de niet-confessionele groepen, maar ook tal van gelovigen accepteren dit niet meer. Het blijkt duidelijk uit het cultuurpact, dat vooral op aandringen van de Gentse hoogleraar A. Verhulst werd opgesteld. Het is een overeenkomst die ingegeven werd door de angst dat een aan de macht zijnde ideologische groep haar wil (subsidies en ideeën) zou kunnen opleggen aan een ideologische minderheid. Na het schoolpact was dit de tweede grote pacificatiepoging in België. Het cultuurpact pakte echter anders uit: in plaats van depolitisering zijn de politieke partijen er de grote begunstigden van. De discriminatie tussen de verschillende groepen werd groter, de verdeeldheid nam toe en uiteindelijk is niemand vandaag nog erg gelukkig met dit pact. Afschaffing wordt bepleit aan de ene zijde, uitbreiding aan de andere kant. De uitbreiding zou behelzen dat een deel van de persoonsgebonden materies (een monster van een woord) in het cultuurpact zou worden opgenomen, hetgeen zou inhouden dat er ook onder zouden vallen: bejaardenzorg, gezondheidszorg, gezinszorg, de jeugdbescherming, de penitentiaire en post-penitentiaire begeleiding en het wetenschappelijk onderzoek. Afschaffing, zoals die in katholieke kring wordt bepleit, heeft als doel de ‘levensbeschouwelijke specificiteit’ te laten prevaleren boven de politieke macht. Dit kan alleen maar gevraagd worden als men eigen macht wil uitbreiden via een eigen infrastructuur. Aangezien de niet-confessionele groepen weinig aan infrastructuur bezitten, raken zij er lelijk door in de klem. Bovendien laten katholieken niet zo gemakkelijk aan hun voorrechten tornen. Opbouwen van eigen infrastructuur door vrijzinnigen zal dan wel weer afgewezen worden door de bezuinigingswoede en een onbereikbare subsidieregeling.

Gevechten tegen vrijzinnige standpunten worden gevoerd in gerechtszalen. Met Ierland is Vlaanderen het enige land waar een totaal niet meer met de tijdgeest overeenstemmende houding tegen de abortus door de justitie wordt gehandhaafd. Abortus is en blijft verboden. Een machtsapparaat spreekt over moord, aanslagen op het leven en immoraliteit. Een recent te Gent gehouden abortusproces werd gevoerd in een zaal waar een kruisbeeld hing, maar de eed die de beschuldigden moesten afleggen was de sedert 1974 gangbare, waarin de formule ‘zo helpe mij God’ niet meer voorkwam.

In deze atmosfeer leeft de Vlaamse cultuur: vol tegenstellingen, in een wirwar van protest, verzet, ergernis en ironie. Bovendien komen er pacten bij die het leven verstroeven. Het spelletje van ‘jij mag wel en jij mag niet’ drukt op de grote leefbaarheid die onmiskenbaar ook in Vlaanderen heerst. Doch als telkens uitwegen worden gezocht om van onderling aangegane verplichtingen af te komen, dan zal het gedoe met pacten en handvesten en tolerantieedicten hoogstens het nut hebben van een rechtvaardiging van voorafgaande vergaderin-

[p. 828]

gen. Wanneer wordt verklaard dat Vlaanderen rijp genoeg is om wederzijdse waardering tussen gelovigen en ongelovigen op te brengen, dan wil ik daar meer van zien en voelen dan nu het geval is. Dan moet er eens worden afgestapt van het slinkse machtsveroveren. Dat vergt niet het praten vanuit een stoel die geplaatst is in een of andere groep, maar dat vergt een stap in de maatschappij. Het vergt een grondige mentaliteitsverandering. Een persoonlijke anekdote in verband met die mentaliteitsverandering wil ik toch aanhalen. Enkele jaren geleden overleed een van mijn vrienden, een ook in het Noorden bekend dichter. Er wordt een comité opgericht om een herdenkingszitting te houden. Plots schrijft de voorzitter mij een brief en vraagt of het waar is dat bedoelde dichter een ‘vuilschrijver’ is. De voorzitter kende het werk van het object van zijn vereniging dus niet. Maar... een vuilschrijver...? Wat is dat nu weer? Je hoeft er geen woordenboek bij te halen (ik vond het woord trouwens niet) om te begrijpen wat er bedoeld werd. Ik heb geantwoord dat hij zoiets niet was en nooit gedaan zou hebben. De voorzitter kon voorzitter blijven, de huldiging kon doorgaan en wie weet werd er een literaire prijs uitgedeeld. Wel is dit brokje mentaliteit geen op zichzelf staand geval. Als er in kranten over rijpheid wordt gesproken, dan frons je toch even de wenkbrauwen.

Vlaanderen beschikt over drie culturele verenigingen van enig belang: het liberale Willemsfonds (sedert 1851), het katholieke Davidsfonds (sedert 1875) en het socialistische Vermeylenfonds (sedert 1945). In de conflictueuze situatie die achter ons ligt traden deze verenigingen soms gezamenlijk op en hadden toen een grote invloed. Er zijn nadien echter momenten gekomen dat zij de pluimen van de ander op eigen hoed staken. Aangezien je de vogel aan zijn pluimen herkent, werkte dat enigszins verwarrend op de toeschouwers. Het prestigieuze werk van het Davidsfonds moet echter geprezen worden. Als de andere fondsen een even grote greep op de modale Vlaming willen krijgen, zullen zij hun krachten moeten bundelen.

Staan wij nu daar waar Bakhuizen van den Brink aan Potgieter over schreef, namelijk dat de Vlaamse zaak een greep van de clerus was om de slechte Franse ideeën te bestrijden? Ik denk het niet. De belangrijke problemen die de wereld bezighouden, zullen ook eens in Vlaanderen losstaan van het Vlaamse probleem. Men kan stellingen innemen met het oog op de toekomst, maar de toekomstige problemen zullen wel anders zijn dan nu wordt verwacht. Daar helpen geen cultuurpacten aan. Bovendien zal ook in Vlaanderen naar consensus moeten worden gestreefd. Pesterijen door het opdringen van nationale symbolen zullen niet steeds kunnen doorgaan. Vlaanderen bezit als nationaal symbool de IJzertoren. In werkelijkheid is de IJzertoren een monument waardoor de aan de IJzer in de eerste wereldoorlog gesneuvelde Vlaamse soldaten worden herdacht, maar dat uitgegroeid is tot een specifiek katholiek symbool. Met een wisselende meerderheid in de Vlaamse regering is deze toren nu het nationale symbool van Vlaanderen geworden. Wat zou Bakhuizen van den Brink daarover zeggen? Dat hij gelijk heeft?

Om tot een normaal gesprek in Vlaanderen te komen, dienen dergelijke doordrijverijen vermeden te worden. Gelukkig is er ruimte voor. Er zijn veel gelovigen en ongelovigen die elkaar beginnen te ontdekken buiten de partijen om, buiten de officieel toegelaten vergaderingen, maar in kleine werkgroepen. Hun onderling overleg - dat niet zou lukken indien ook niet wederzijdse consideratie aanwezig was - zal toch een streep zetten onder de hopeloze verdeeldheid, die uit veel van de Vlaamse kunst naar voren komt.