De Gids. Jaargang 150

Willem G. Weststeijn
Twee dichters uit Leningrad

De Neva hulde zich in steen.
En bruggen welfden over 't water,
Diepgroene tuinen spreidden later
Over haar eilanden zich heen.
En voor dees hoofdstad, jong van zinnen,
Neigt 't oude Moskou 't hoofd, en gaat -
Als voor een nieuwe keizerinne
De weduwe in purperwaad.

Deze regels, een fragment uit ‘De bronzen ruiter’ (vertaling Aleida Schot), schreef Aleksander Poesjkin in het begin van de vorige eeuw, een tijd waarin de door Peter de Grote gestichte stad Petersburg de oude hoofdstad Moskou definitief van de eerste plaats leek te hebben verdrongen. De architectonisch schitterend geconstrueerde stad aan de monding van de

[p. 732]

Neva was niet alleen de regeringszetel, maar ook het culturele en wetenschappelijke middelpunt van het land.

De heerschappij van Petersburg heeft tweehonderd jaar geduurd, van 1718 tot 1918. In 1918 besloot Lenin de hoofdstad tijdelijk te verplaatsen naar Moskou. Petersburg - na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog om patriottische redenen inmiddels Petrograd genoemd - verloor daarmee zijn centrale functie en een deel van zijn glans. Dit werd nog duidelijker toen na de dood van Lenin in 1924 Petrograd weliswaar de naam kreeg van de stichter van de Sovjetstaat, maar Stalin Moskou definitief tot hoofdstad maakte en een reeks maatregelen nam die de ‘macht’ van de noordelijke rivaal inperkten en deze op het niveau brachten van een provinciestad. Sinds die tijd heeft Rusland, net als Frankrijk met Parijs, maar één echte stad waarin alles is geconcentreerd en waar alles gebeurt. De rest is periferie, telt niet echt mee.

De strijd om de macht heeft Moskou dan misschien gewonnen, toch blijft er van Leningrad (wat een lelijke, niet passende naam!) een bijzondere bekoring uitgaan. De stad is niet alleen veel mooier dan Moskou, er hangt ook nog steeds een aura van: hier is de echte beschaving, hier woont de kern van de intelligentsia. Terwijl Moskou een typische moderne metropool is, bruisend, actief, maar tegelijk grijs en eenvormig van architectuur, een betonnen monument voor de Sovjetmacht, is Leningrad koel, stijlvol, klassiek, artistiek.

De verschillen tussen Moskou en Leningrad komen ook tot uiting in de literatuur, vooral in de poëzie. De Moskouse dichters zitten dicht bij de macht en zijn daar bewust, misschien ook vaak onbewust, sterker mee bezig dan hun Leningradse collega's. Voor of tegen de autoriteiten, sociale thema's, het streven een groot publiek te beïnvloeden - dat alles klinkt veel duidelijker door in de Moskouse poëzie dan in die van het meer afstandelijke, literaire Leningrad.

Twee Leningradse dichters, Viktor Sosnora en Aleksander Koesjner, behoren tot de belangrijkste hedendaagse Russische dichters. Zij zijn veel minder bekend dan hun Moskouse generatiegenoot Jevgeni Jevtoesjenko, die zijn retorische talenten ten dienste stelt van de publieke opinie. Zij daarentegen schrijven een persoonlijke, niet-tijdgebonden poëzie, een poëzie zonder lawaai, zonder overdreven aandachttrekkerij, zonder actualiteit, maar wel in harmonie met de grote traditie van de Russische lyriek, van zowel de gouden eeuw van Poesjkin en zijn Plejade, als van de zilveren eeuw van Achmatova, Mandelsjtam, Tsvetajeva, Pasternak, Chlebnikov. Sosnora en Koesjner zijn allebei geboren in 1936 en hebben inmiddels een respectabel poëtisch oeuvre opgebouwd.

Sosnora's werk staat gedeeltelijk in het teken van zijn dramatische kindertijd. Zijn vader was een Pool met bezittingen in Estland, telg uit een beroemde acrobatenfamilie, zijn moeder was de dochter van een rabbi uit Vitebsk. Van zijn tweede tot zijn zesde jaar bracht Sosnora door in ziekenhuizen, hij leed aan bottuberculose. In de Tweede Wereldoorlog maakte hij gedurende twee jaar het beleg van Leningrad mee voor hij werd geëvacueerd naar de Koeban in het zuiden van Rusland, waar zijn grootouders verbleven. Uit angst dat hun kleinzoon als jood zou worden opgepakt door de Duitsers brachten Sosnora's grootouders hem onder bij een partizanenafdeling die onder leiding stond van Sosnora's oom. Tijdens een gevecht met de Duitsers werd de hele groep voor de ogen van de toen zevenjarige jongen afgeslacht; zelf werd hij ernstig gewond. Na de oorlog woonde hij een tijdlang bij zijn vader, die belangrijke militaire posten bekleedde in Warschau en Archangelsk. Hij ging in dienst en werd vervolgens arbeider in een staalsmelterij. Zijn eerste gedichten werden gepubliceerd in 1960, zijn eerste bundel, ‘Januariregen’, kwam twee jaar later uit. Sosnora werd geaccepteerd als lid van de Schrijversbond, gaf zijn arbeidersbestaan op en leeft sindsdien van zijn literaire werk. Behalve poëzie heeft hij ook ro-

[p. 733]

mans geschreven (waarvan een deel officieel is verschenen en een deel bij uitgeverijen van Russische literatuur in het Westen), toneelstukken, recensies en filmscripts. Ook treedt hij op als acteur.

Hoewel Sosnora een onregelmatige schoolopleiding heeft gehad en geen universitaire studie heeft gevolgd is hij, net als Iosif Brodski, die eveneens uit Leningrad afkomstig is, sterk verbonden met de Russische en Europese cultuur. Wat de Russische poëzie betreft zet hij vooral de traditie van het futurisme voort. In zijn vroege poëzie is er, naast de beschrijving van de traumatische ervaringen van zijn jeugd, een grote nadruk op klankeffecten en op beelden die te maken hebben met het fabrieksleven en met gebouwen. Zijn belangstelling voor etymologie en de verwerking daarvan in zijn poëzie doen denken aan de poëtische taalexperimenten van de grondlegger van het Russische futurisme, Velimir Chlebnikov.

Het is echter vooral Sosnora's recentere ontwikkeling die hem tot een van de boeiendste Russische dichters van deze tijd heeft gemaakt. Deze ontwikkeling heeft twee kanten: er is een tendens naar het surrealistische en een naar het mythologische. Sosnora is heel sterk in het oproepen van een hallucinerend beeld van de wereld, waarin fantastische en realistische elementen door elkaar heen lopen. De - als vanzelfsprekend aangenomen - achtergrond daarbij is de stad Leningrad. Uit de cyclus ‘De dertien uilen’ komt het volgende fragment van het gedicht ‘De contouren van de uil’.

Middernacht stroomde heimelijk, als het sap van berkebomen.
Politieagenten verstijfden, als vingers, op straathoeken.
Alleen herdershonden rinkelden met hun kettingen voor de gebouwen
en bewogen hun staarten, als cholerabacillen.
Sluimering. Gebouwen, slaperig als de bladzijden van een toneelschrijver
bij wie de werkelijkheid buiten zijn bladzijden is gebleven.
Drie miljoen gordijnen schermden de werkelijkheid af.
Drie miljoen lampekappen versterkten de slaap.
Maar op de schoorstenen van de gebouwen, op de kappen van de regenpijpen,
op de hagen van de parken, op de balustrades, op de antennes,
overal zitten uilen.
Het zijn uilen! Het zijn uilen! Ik herken hun opschepperige silhouet!
In hun vreselijke bontjassen, met de veren naar buiten, - het zijn uilen!
Ze glimlachen hoogmoedig, doen hun benige lippen van elkaar
en verlichten het inwendige van de gebouwen met hun sneeuwwitte ogen.
O, mijn stad! Mijn tsaritsa, stukgekrabd door de snavels
van de uilen
die als zotskappen grijnzen. Jij, gevangen, naakt
en deze vogels plegen heiligschennis met je lichaam, in je gloed
van hun sneeuwwitte en brutale ogen.
O, mijn stad! Gevangen stad!

De mythologische lijn in Sosnora's werk wordt gevoed door zijn grote belangstelling voor het oude Rusland, de tijd dat Kiëv nog de hoofdstad was. Er zijn in zijn werk veel reminiscenties aan de oude kronieken en legenden en aan het centrale werk van de vroege Russische literatuur, ‘Het lied van de veldtocht van Igor’. De historische elementen worden echter altijd verbonden met het heden; hierdoor ontstaat een soort moderne mythologie: heden en verleden vloeien in elkaar over.

Aleksander Koesjner heeft een heel ander leven dan Sosnora achter de rug en is ook een heel ander type dichter. Een oom van hem was een (minder belangrijk) futuristisch dichter en hij groeide op in een beschermd, intellectueel milieu. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij geëvacueerd. Hij studeerde aan de universiteit van Leningrad en volgde daarna een opleiding voor leraar aan het bekende Herzen

[p. 734]

Instituut. Net als Sosnora is hij lid van de Schrijversbond, wat hem in staat stelt van zijn pen te leven.

Terwijl Sosnora de traditie van het futurisme voortzet, is Koesjner duidelijk geïnspireerd door het acmeïsme: Koezmin, Achmatova, Mandelsjtam. Zijn gedichten zijn filosofisch en bespiegelend van aard, strak van vorm en nooit duister in hun betekenis. Koesjners debuut, ‘Eerste indrukken’, werd gepubliceerd in 1962 en sindsdien is er een zeer regelmatige stroom poëziepublikaties van zijn hand verschenen. Hij is een van de meest gerespecteerde dichters van zijn generatie en wordt geaccepteerd in zowel officiële als niet-officiële kringen. Met zijn rustige, uitgebalanceerde poëzie is hij ontegenzeggelijk uitgegroeid tot een major poet.

Net als voor Sosnora zijn voor Koesjner de eigentijdse sociale en politieke problemen niet van belang, ze vinden althans geen echo in zijn poëzie. Koesjner is een uiterst ingetogen, persoonlijk dichter en stelt in zijn werk de klassieke, ‘eeuwige’ thema's aan de orde: dood, vrijheid, eenzaamheid, liefde. Het ‘lyrisch ik’ neemt daarbij echter geen prominente plaats in; Koesjner schrijft vaak op een generaliserende manier, waarbij het ‘ik’ gemakkelijk vervangen kan worden door het algemenere ‘wij’.

Niet bemind worden! Mijn God!
Wat een geluk ongelukkig te zijn!
Wanneer het regent naar huis lopen
Met een leeg en rood gezicht.

Wat een kwelling, een zegen
Te zitten met de lippen strak op elkaar,
Tien keer per dag te sterven
En met jezelf te spreken.

Wat een leven - krankzinnig worden!
Als een schaduw door de kamer glijden!
Wat een geluk - op een brief wachten
Maanden lang - en hij komt niet.

Wie zei ons dat de wereld aan onze voeten
In tranen ligt, tot alles bereid?
Hij is onverschillig en wreed,
Werkelijk mooi daarentegen.

Wat moet ik doen met mijn verdriet?
Slaap. Verberg je met je hoofd in de nacht.
Wanneer ik daarmee niet gelukkig zou zijn,
Zou ik jou niet meer liefhebben. Wees niet bang!

Sosnora en Koesjner zijn de twee prominentste vertegenwoordigers van een grote groep Leningradse dichters die de traditie van de Russische klassieke poëzie in ere houden. Hun stemmen klinken minder luid dan die van hun op de gebeurtenissen van het hedendaagse leven reagerende Moskouse collega's. Ze zijn in het Westen ook minder bekend dan de geëmigreerde dichters, zoals Iosif Brodski en Irina Ratoesjinskaja. Niettemin laten ze zien dat er ook binnen de vrij strakke begrenzingen van de moderne Sovjetpoëzie vele mogelijkheden zijn. Echt talent laat zich niet verstikken.