De Gids. Jaargang 150

Binnenlands leven
Hubert Smeets
De karakterrollen aan het Binnenhof

Het scenario leek zo goed. Niets zou een succesvolle reprise van de voorstelling in de weg kunnen staan. Toch miste het tweede kabinet-Lubbers al meteen iets. De snee heeft er vanaf het allereerste begin niet ingezeten. De regievoering liet reeds bij de start, in de zomer van 1986, te wensen over. De spelaanwijzingen waren niet voor iedereen duidelijk en, tot overmaat van ramp, bleken ook de karakterrollen verkeerd verdeeld. Voor de interne cohesie was dat niet zo verstandig en voor het publiek niet zo leuk.

De acteurs zijn, ter compensatie, nu al bijna een jaar ongegeneerd aan het schmieren. Het publiek heeft het door, fluit wat, tast eens naar een tomaat maar verstoort de opvoering toch maar niet. Er is immers geen alternatief. Bij de Statenverkiezingen van maart gaf de kiezer een kleine waarschuwing richting coalitie. Maar meer was het ook niet. De vvd werd wat verder in de prut gedrukt, het cda moest zich realiseren dat Lubbers onontbeerlijk is voor de secularisatie van de christen-democratie - elektoraal van absoluut belang, wil de confessionele politiek tenminste kunnen overleven - en de PvdA kon opgelucht ademhalen omdat de ‘vernieuwing’ in haar gelederen niet tot chaotische taferelen bleek te hoeven leiden.

Het kan verkeren. Ook de politieke cultuur kent haar conjuncturele golven. Wat gisteren nog het toppunt van wijsheid was, is vandaag slaapverwekkend en morgen achterlijk.

Het eerste kabinet-Lubbers kon zich van alles permitteren. Het had het tij mee. Met zijn non-nonsense allure zat de premier op het snijvlak van de trends der jaren tachtig. De boekhouders van het eerste kabinet vertolkten de consensus van die jaren: er moest gesaneerd worden, dor hout moest weggekapt worden, het geld mocht niet meer rollen. Er werd al die jaren wel gedemonstreerd, maar dat mocht niet baten. De kiezer dacht er heimelijk, in de beschutting van het stemhokje, toch anders over. Een klinkende verkiezingsoverwinning was de beloning voor Lubbers en zijn cda.

De keerzijde diende zich echter snel aan. Het eerste kabinet-Lubbers bleek zich niet moeiteloos te laten overplanten. Premier Lubbers lijkt zich daarvan nu als geen ander bewust. Maar nu is het te laat. Afgelopen zomer was hij aan een tweede termijn begonnen met een bijna identieke ministerraad. Hij had haast en ergernis. Haast omdat hij dat nu eenmaal aan zijn stand verplicht was. Ergernis omdat hij al die maanden van informeren had moeten toezien hoe informateur De Koning en de onderhandelaars De Vries en Nijpels het regeerakkoord opstelden.

Niemand die toen twijfelde aan de zin van Lubbers' hoge tempo. Never change a winning team, nietwaar. De problemen die er onmiddellijk rezen, hadden dan ook betrekking op de nieuwkomers, vooral van vvd-huize. Van Eekelen op defensie: het leek en lijkt niet de meest gelukkige keuze, zo'n saaie, door het verleden

[p. 565]

(rsv) wat belaste diplomaat die zichtbaar gruwt van de politieke arena. Maar daarmee was de kous vlak na de beëdiging wel af. Bovendien was het wel leuk zo'n liberale brokkenpiloot in het kabinet, vond men buiten de zo geteisterde vvd.

Het enthousiasme van de tweede generatie-Lubbers is inmiddels wel getemperd. De sfeer tussen oude bekenden kan ook te vanzelfsprekend zijn. Eerst moest minister Ruding een bittere pil wegslikken. Geen imf voor deze carrièrist pur sang. Ongeschokt ging hij door. Tot treurnis van bewindslieden als Deetman en Nijpels op de spending departments onderwijs en volkshuisvesting. Maar anders dan voorgaande jaren vertaalde dit verdriet zich nu ineens wel politiek. De kont ging tegen de krib. Een week lang werd er gesoebat over ongeveer een miljard gulden, een bedrag dat bij de opstelling van het regeerakkoord nog een peuleschil zou zijn gevonden maar nu ineens heel wat leek. Journalisten haalden opgelucht adem. Eindelijk weer een relletje. De PvdA zag de kansen keren. Brommend liep oud-leider Joop den Uyl door de gangen van het oude ministerie van koloniën, het gebouw waar de sociaal-democratie nu haar loyaal oppositie voorbereidt. Als het fout mocht gaan, zou de PvdA bereid moeten zijn in een interimkabinetje te stappen met desnoods de vvd om dan vervolgens de kiezers om een oordeel te vragen. Nieuw Links zou er zich in zijn graf om omdraaien. Regeren zonder duidelijk fiat van de kiezers, dat was in die dagen het kwaad, het toonbeeld van confessioneel gerommel.

Rezen de plotselinge discussies over dat armzalige miljard louter en alleen omdat het kabinet bezuinigingsmoe is, omdat er te veel ministers rondlopen die hun ambtenaren niet weer op excercitie kunnen sturen? Wellicht. Maar er is meer met dit tweede kabinet-Lubbers aan de hand. De procuratiehouders zijn heus niet minder bekwaam dan in de vorige periode. Het zijn immers dezelfde mannen. Maar de ministers missen een doel, een motto en ook nog eens een verkoopargument. Procuratiehouders kunnen een bedrijf dan nog zo goed op orde brengen en houden, inspiratie is vaak niet hun sterkste kant. In het eerste kabinet kon men nog met goed fatsoen zeggen dat visie niet het eerste was dat we na vijftien jaar linkse ideologische dominantie nodig hadden - toen ging het om de ordinaire staatshuishouding - nu breekt het gebrek aan perspectief ministers als Deetman en ook Brinkman op. Een paar jaar geleden kon die laatste bijvoorbeeld nog goede sier maken met één woord, met zijn ‘zorgzame samenleving’, ook al werd ook toen niet duidelijk wat er verder achter schuilging. Nu wordt dezelfde Brinkman een beetje uitgelachen als hij roept om ‘sociaal elan’ en vervolgens oorverdovend zwijgt.

Dat ligt eerder aan de politici in het kabinet dan aan het publiek. Want dat verlangt helemaal niet zoveel, als het maar iets uitstraalt. Premier Lubbers had in ieder geval niet te klagen over aandacht toen hij in Noord-Scharwoude tot de plaatselijke christenen sprak. Terwijl half Nederland naar Ajax-Zaragoza keek, hekelde hij daar de ‘overbelaste democratie’. Een paar dagen later vulde hij zijn klaagzang over de verwording van de administratieve rechtsorde van de jaren zeventig aan met wat concrete gedachten over de invoering van minimumstraffen in plaats van maxima. O, wat waren we blij. Iemand met een idee. Een kinderhand is gauw gevuld. Want de pretenties van het tweede opeenvolgende kabinet-Lubbers kunnen zich eigenlijk niet beperken tot ideetjes. De ministers kunnen ook niet blijven leunen op het prestige van oud-Philips-baas Dekker, de nieuwe goeroe na Shell-topman Wagner, die nu te pas en te onpas moet opdraven om uit te leggen hoe het verder moet met de gezondheidszorg, de technologie en wat dies meer zij.

Een kabinet dat Nederland weer op het goede spoor zegt te willen zetten, zal meer overhoop moeten halen. Bezuinigen is goed en misschien ook wel leuk. Een coalitie die op de golven van de teloorgang van de verzorgingsstaat omhoog is gevallen, moet echter meer willen en

[p. 566]

kunnen. Bijvoorbeeld die verzorgingsstaat herstructureren. Het kabinet zegt er wel op uit te zijn, maar doet eigenlijk niks. Het beperkt zich tot geknutsel in de marge, de tien procent ruimte die Den Uyl indertijd ook had voor zijn ‘maatschappij-hervormende voorstellen’. Het zegt te dereguleren en decentraliseren, doch de daadwerkelijke resultaten van al deze vrome wensen zijn op de vingers van één hand te tellen. Ook de no-nonsense coalitie zit geheel verstrikt in de netten van de verzorgingsstaat. Zelfs de zakelijke benadering van Lubbers kan niet verhelen dat politiek veredelde ambtenarij is geworden en het derhalve een bovenmenselijke prestatie zou zijn als de politiek nu wel in staat zou zijn tot hervorming en verdieping.

Raar genoeg-althans volgens de politieke mores uit de boekjes - maakt de oppositie zich over deze intellectuele armoede van het liberaal-christelijke niet echt vrolijk. De PvdA kijkt wel beter uit. Zelf heeft ze ook bijster weinig te melden. Ze is aan het ‘vernieuwen’ - als dat maar goed gaat, de enige andere partij die zich recentelijk heeft ‘vernieuwd’ was de cpn (één zetel in de Eerste Kamer is daarvan het getalsmatige resultaat) - de ‘luiken staan er open’ maar het mag tegelijkertijd allemaal niet te hard gaan want dan raakt de partij haar oude vertrouwde zekerheden kwijt.

En zo zit iedereen in de put. Alle politieke stromen zijn hun bedding kwijt. Alleen de sgp, rpf en het gpv verkeren niet in een ideologische crisis. Dat zijn nog steeds erflaters van een eeuwenoude traditie, respectievelijk apostelen van het nieuwe gristelijke holisme. De andere partijen - en om die gaat het tenslotte in Nederland - zijn het spoor wel bijster. Individualisering of gemeenschap? Christelijk of volks? Conservatief of vrijzinnig? Partij of kiesvereniging? Ideologisch of pragmatisch? Traditie of vernieuwing? De macht aan de veertigers of aan de twintigers? Het zijn dilemma's waar alle partijen mee worstelen. Zelfs D'66, een partij die geen historische ballast hoeft mee te zeulen en zich er eigenlijk op zou kunnen beroemen dat ze met haar ‘end of ideologytheorie’ gelijk heeft gekregen, kan de keuze tussen buigen of barsten voor het bestel maar niet maken.

Vandaar dat de grootste opwinding thans wordt geput uit de vraag of de PvdA na 1990 (of zoveel eerder als mogelijk) weer mag gaan regeren en zo ja met wie. Zelfs oud-partijleider Den Uyl heeft zich na de onbedoelde provocaties van vvd-fractievoorzitter Voorhoeve in die gedachten verplaatst. Echt enthousiast kan een socialist natuurlijk niet worden over de fantasie om binnenkort met moderne liberalen te moeten regeren. Maar zijn theorie dat een tussentijdse overgangscoalitie met de vvd mogelijk moet zijn, mocht Lubbers-ii eerder dan 1990 vallen, staat zo haaks op de uitgangspunten die de PvdA nu al sinds de ‘onduidelijke’ jaren zestig koestert dat er ook met hem iets moet zijn gebeurt.

Zijn de kansen daarop groot? Veel peil is er niet op te trekken. De Statenverkiezingen zijn in ieder geval onvoldoende indicatie. Tussentijdse verkiezingen hebben in Nederland vaak een belangrijke rol gespeeld. Maar daar was tot nu toe altijd de PvdA het slachtoffer van. In 1958 bijvoorbeeld, toen het vierde kabinet-Drees viel na de voor de PvdA zo teleurstellende Statenverkiezingen. Of in 1966 toen hetzelfde gebeurde met het kabinet-Cals na het debâcle van de sociaal-democraten ruim een half jaar eerder. En natuurlijk in 1982 toen de PvdA-leiding in Amsterdam in het fiasco van dat jaar aanleiding zag om de PvdA-ministers te bewegen tot een breuk. Anderzijds: sinds de tweede wereldoorlog heeft een identieke coalitie het nog nooit twee volle termijnen volgehouden. Drees mag dan wel tien jaar lang een rooms-rode coalitie hebben aangevoerd, toen in 1952 de weerbarstige anti-revolutionairen op de rijdende trein sprongen, ging het na ruim anderhalve periode wel mis. De vergelijking met Drees gaat in meer opzichten op. Ook zijn coalitie was in eerste instantie een bondgenootschap dat Nederland moest saneren. Toen het ‘Hollandse wonder’ zich voltrok, kon de rooms-rode samenwerking worden opgebro-

[p. 567]

ken. De vraag of de PvdA tot 1990 zal moeten wachten, hangt dan ook vooral van het cda af. De vvd doet soms wel dapper, maar ook bij hen zijn de rollen verkeerd verdeeld. Vice-premier De Korte zou karakterologisch in staat moeten worden geacht om het kabinet op te blazen. Handig is hij niet, ijdel des te meer, dus wat zou hem ervan kunnen weerhouden om op de bühne stampei te maken? Hij heeft er geen belang bij! Hij is zo gehecht aan het pluche van de Trèveszaal, dat zelfs hij zich wel drie keer zal bedenken voordat hij een ‘onaanvaardbaar’ uitspreekt. Nijpels zou het ook kunnen, maar kijkt wel linker uit. Voorhoeve zou het uit hoofde van zijn functie moeten kunnen, maar kan het waarschijnlijk niet. De man zou zich maar schamen.

Het cda kampt niet met dergelijke problemen. Die partij heeft ook geen scrupules. Wellicht hooguit wat zorgen over haar toekomst in een eventuele oppositierol. Al te snelle vriendschap tussen Kok en Voorhoeve zal de durf in christen-democratische huize dan ook niet bevorderen. Een changement des alliances: het is net als met de kruisraketten in Europa. Iedereen speelt jaren met de gedachten. Maar als het uiteindelijk toch nog onverwacht echt zover komt, slaat de fantasie om in paniek. Wat is men bang.