De Gids. Jaargang 150

[p. 417]

Buitenlandse literatuur

Jan Versteeg
Rustig lenteweer met af en toe een bui

Het korte verhaal kent in de Franse literatuur een lange en rijke traditie die zich tot en met de negentiende eeuw voortzet. Die traditie begon met Les cent nouvelles nouvelles (1456-1557), die onmiddellijk een groot succes werden, en loopt van hoogtepunt naar hoogtepunt zeker door tot Maupassant. Is daarin in de twintigste eeuw nu verandering gekomen? Het heeft er even naar uitgezien. Maar laat ik niet te veel op de zaken vooruitlopen.

Voor de bloei van het genre in de negentiende eeuw zijn enkele duidelijke redenen aan te wijzen. Kranten, tijdschriften en periodieken publiceerden regelmatig en graag korte teksten. Dat betekende voor de schrijvers een breed afzetgebied met daaraan gekoppeld een grote vraag. Daarbij was het korte verhaal aanvankelijk een gelijkwaardig genre naast een vorm als de roman-feuilleton, die omstreeks 1840 zeer in zwang begon te raken. Een andere reden is dat de meeste schrijvers met even veel vreugde en in dezelfde mate romans én verhalen schreven. Bundeling vond vaak op willekeurige wijze plaats, ook bleef het meestal niet bij één bundel. Natuurlijk was deze gigantische produktie van een sterk wisselende kwaliteit en het grootste deel is dan ook nooit in de literatuurgeschiedenissen terechtgekomen.

Niettemin kon de lezer in die tijd kiezen uit een zeer gevarieerd aanbod: humor, psychologie, historie, realisme, tragiek, kortere of langere verhalen, actie en spanning, oppervlakkig vermaak of wat dieper gravend, in de eerste of in de derde persoon geschreven, waar gebeurd of fantastisch - ziedaar een panorama waarbij ieder die dat wilde zonder dringen aan zijn trekken kon komen. Van enige hiërarchie ten opzichte van de roman was dan ook geen sprake. Romanoplagen waren trouwens altijd van zeer beperkte omvang.

In de twintigste eeuw wordt het verhaal aanvankelijk nog sterk beïnvloed door het negentiende-eeuwse realisme zoals we dat met name terugvinden bij de onbetwiste meester op dit gebied: Maupassant. Ook blijft men strak vasthouden aan de term ‘nouvelle’ als genre-aan-duiding om daarmee het verschil duidelijk te maken met het begrip ‘conte’, dat meestal met betrekking tot het meer fantastische verhaal (het is altijd ‘conte fantastique’) en het sprookje wordt gebruikt. Bij experimentelere vormen van het korte verhaal worden deze begrippen echter juist vermeden. Zo spreekt Robbe-Grillet ten aanzien van zijn verhalen liever van ‘instantanés’ (momentopnamen) en noemt hij zijn bundel uit 1962 ook aldus. Andere schrijvers hanteren bij voorkeur het neutrale begrip ‘récit’, zoals Ionesco in zijn surrealistisch aandoende bundel La photo du colonel (1962) of ‘histoire’, zoals Le Clézio in zijn mythische vertellingen Mondo et autres histoires (1978).

Voordat het zover was had zich in de eerste helft van onze eeuw een merkwaardige kentering voorgedaan die bijna een tegenspraak in zich draagt. In wat wij vaak ‘onze jachtige tijd’ noemen, zou men wellicht verwachten dat het

[p. 418]

publiek - gezien de tijd die het lezen van een verhaal vraagt - in toenemende mate naar verhalenbundels zou grijpen en dat schrijvers hierop inspelen. In de genoemde periode doen zich echter vrij plotseling een aantal revolutionaire ontwikkelingen voor op het gebied van de romankunst. Met Proust schuift het realisme op naar het sensitivisme. Een veel algemenere tendens tot vernieuwing ontstond na het verschijnen van James Joyces roman Ulysses. Er moet ingehaald worden om de aansluiting niet te missen. Na de oorlog wijzen de vertegenwoordigers van de ‘nouveau roman’ er opnieuw op dat de traditionele romanvormen zijn achterhaald en dat er naar nieuwe wegen gezocht dient te worden. Het korte verhaal valt hierbij enigszins uit de boot. Bovendien zijn kranten en tijdschriften inmiddels een minder aantrekkelijk afzetgebied geworden. Dit alles had tot gevolg dat Sartre, Camus en Yourcenar, later Sarraute, Tournier en Le Clézio weliswaar belangwekkende verhalenbundels schreven, maar dat deze algemeen als bijprodukten van hun romans werden beschouwd.

Ook de houding van de lezer veranderde in deze zin. Hij lijkt het minder prettig te vinden de in het beperkte kader van een verhaal tot leven geroepen personages na enkele bladzijden alweer in de steek te moeten laten. Liever grijpt hij naar een roman die hem de rust en de zekerheid garandeert zich een paar uur onbezorgd in een andere wereld te kunnen terugtrekken. Veel uitgevers sluiten zich daarbij aan en deinzen ervoor terug verhalenbundels uit te geven. Weliswaar beroepen zij zich op slechte verkoopresultaten, maar dit lijkt een te gemakkelijk excuus wanneer men tegelijk ziet dat zij wel met een zekere regelmaat de kortere teksten van buitenlandse auteurs (Poe, Moravia, Borges, Cortázar) publiceren.

Betrekkelijke windstilte dus. Gelukkig is daarin geleidelijk toch verandering gekomen. Sinds de Académie Française in 1971 en de Académie Goncourt in 1974 een prijs voor het korte verhaal instelden, zijn ook de kranten en tijdschriften weer meer belangstelling gaan tonen. Sinds 1979 verschijnt er elke week een verhaal in de zondagseditie van Le Monde. De reeks ‘L'instant romanesque’, in 1978 gestart door uitgeverij Balland, vindt een steeds grotere aftrek bij het publiek en telt inmiddels rond de vijftig titels. Het speciaal aan het verhaal gewijde tijdschrift Le Gué, actualité et critique de la nouvelle verscheen tussen 1976 en 1980 met negentien nummers, heeft zich in een nieuw jasje gestoken en heet nu Brèves, maar komt nog elk jaar met twee aantrekkelijke nummers. Daarnaast werden in 1981 twee nieuwe tijdschriften opgericht: Le temps de la nouvelle en Histoires brèves. Een van de belangrijkste gebeurtenissen was eveneens in 1981 het verschijnen van twee afleveringen van het tijdschrift Europe (augustus/september en oktober 1981), waarin bijna dertig voornamelijk jonge schrijvers je zou kunnen zeggen een nieuw tijdperk inluidden.

Dit neemt niet weg dat de principiële verhalenschrijvers duidelijk tot een andere categorie blijven behoren dan de romanschrijvers, met andere woorden: zij die zich uitsluitend aan het schrijven van verhalen wijden vormen nog steeds een kleine, bovendien zeer heterogene, groep, hetgeen bijvoorbeeld blijkt uit de enorme verscheidenheid van het gebodene. Toch is er een principieel verschil met vroegere beoefenaren. Tot de twintigste eeuw is de traditie dat novellenschrijvers hun verspreide verhalen op vrij willekeurige wijze bundelen, zonder zich om enige thematische of compositorische eenheid te bekommeren. De titel van de bundel is vaak de titel van een van de verhalen. Daarna zien we veel vaker het verschijnsel dat auteurs bewust naar een eenheid zoeken. De verhalen die zij bundelen zijn onderling verwant, hun plaats heeft een structurerende functie in samenhang met de rest. Deze eenheid kan tot stand komen door overeenkomsten in thema en vorm, door het specifieke karakter van de personages en situaties of van de verhalen zelf of juist door bepaalde accentverschillen.

Het feit dat verhalenschrijvers hun teksten niet meer afzonderlijk maar in bundels publiceren, bevestigt de behoefte hun werk - net als

[p. 419]

bij een roman - als een afgerond, voltooid geheel te presenteren. Voor de criticus is dit aspect interessant omdat het hem in staat stelt op basis van thematische, formele of stilistische kenmerken het eigene van een auteur nader te analyseren.

Dit heeft tevens geleid tot een andere opvatting omtrent het genre. Het accent kwam te liggen op de uit de kortheid voortvloeiende compactheid en directheid waarmee het onmiddellijke gegeven werd uitgewerkt. De intrige verdween grotendeels, de essentie beperkte zich tot een zo origineel, zo verrassend mogelijk weergeven van een karakter, moment of situatie. Veel meer dan een anecdote is het verhaal de verwoording van een geestestoestand, van een gevoel, van indrukken geworden. Het resultaat is vaak een werkelijkheid, weergegeven op het scherp van de snede, het uitzetten van een paar strakke, krachtige lijnen die meer van de wereld die erachter ligt verraden dan de gebruikelijke details. In deze conceptie is het verhaal een geheel eigen waarde gaan vertegenwoordigen.

Welke schrijvers springen binnen dit ruime kader nu direct naar voren? Om niet tot een droge opsomming van namen en titels te vervallen, zal ik mij voor een algemene karakteristiek tot enkele figuren beperken.

Het poëtisch-dromerige (dat soms bijna in de buurt van het ‘poème en prose’ komt) vinden we in de bundels van bijvoorbeeld Jean-Loup Trassard (L'ancholie, 1975 en Des cours d'eau peu considérables, 1981).

Als vertegenwoordiger van het fantastische verhaal geniet Pierre Gripari enige faam door zijn bundels Contes de la rue Broca (1967), L'arrière-monde et autres contes de menterie (1972) en Rêveries du Martien en exil (1976). Het gaat hem niet zozeer om de stijl, maar vooral om het ritme, de dramatische expressie en de levensechtheid van zijn personages. Zoekend naar hun bestemming in het leven blijven zij de angst voor de uiteindelijke vernietiging met zich meedragen en tot uitdrukking brengen. Gripari is daarom geïnteresseerd in wat mensen geloven, voelen, verwachten en in wat ze elkaar hierover vertellen. Zijn fantastische verhalen vormen in zekere zin een neerslag van deze interesse. Voornaamste inspiratiebron is voor hem het complex van individuele en collectieve dromen zoals we dat ook aantreffen in mythen, mysteriën, folklore en bijgeloof.

Bij Annie Saumont (Dieu regarde et se tait, 1979) spelen menselijke relaties een belangrijke rol. Ze beschrijft meestal eenvoudige mensen wier leven door een ingrijpende of dramatische gebeurtenis een verandering heeft ondergaan. Door de rechtstreekse manier waarop ze haar personages presenteert, worden we vaak nogal direct, maar daardoor juist zeer indringend, geconfronteerd met hun problemen. In andere verhalen wordt de intensiteit van gevoelens en emoties benadrukt door een uiterst afstandelijke manier van vertellen.

De grootste virtuoos is ongetwijfeld Daniel Boulanger. Hij werd in 1922 geboren en behoort dus eigenlijk tot de oudere generatie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij wegens het plegen van sabotage door de Duitsers opgepakt maar wist zich niettemin aan tewerkstelling in Duitsland te onttrekken. Zijn eerste literaire activiteit bestond uit het schrijven van twee toneelstukken. Na de oorlog leidde Boulanger een bijzonder afwisselend bestaan als schaapherder in Brazilië, ambtenaar op het ministerie van economische zaken in het onder Frans koloniaal beheer staande Tsjaad, schilderijencolporteur, organist en huissurveillant. In 1958 besloot hij verder alleen nog maar te willen schrijven en verruilde hij zijn woonplaats Parijs voor het rustiger Senlis. Dank zij deze afzondering ontwikkelde hij een zeer grote produktiviteit. Intussen publiceerde hij een tiental romans en schreef hij ruim zestig filmscenario's, onder andere voor Louis Malle (Le voleur), Jean-Luc Godard (A bout de souffle) en François Truffaut (Tirez sur le pianiste).

Zijn grootste bekendheid kreeg Boulanger echter als schrijver van novellen. Van de tientallen bundels die hij de afgelopen jaren publi-

[p. 420]

ceerde, werden er niet minder dan vier met een literaire prijs onderscheiden: Les noces du merle (Prix de la Nouvelle 1963), Le chemin des caracoles (Prix Sainte-Beuve 1966), Vessies et lanternes (Prix de la Nouvelle de l'Académie Française 1971) en Fouettte, cocher! (Prix Goncourt de la Nouvelle 1974). In 1978 werd zijn bundel L'enfant de Bohème tot boek van het jaar gekozen door de luisteraars van het radiostation France-Inter.

In zijn novellen is Boulanger voortdurend op zoek naar het ongewone in het dagelijks leven. Zo voert hij in een van zijn verhalen een begrafeniskoetsier ten tonele die, wanneer hij zijn eind voelt naderen, zichzelf naar het kerkhof rijdt. Verder worden zijn verhalen voornamelijk bevolkt door acrobaten, muzikanten, prostituées, bedelaars, kermisklanten, zwarte straatvegers en kleine ambtenaren. Zorgvuldig opgebouwd en met een minimum aan middelen weet Boulanger als een rasechte novellenschrijver in enkele bladzijden de tragische en komische kanten van het menselijk bestaan bloot te leggen. Andere verhalen spelen in de provincie en geven een schrijnend beeld van mensen die met hun eenzaamheid worstelen. Met veel humor en een ongebreidelde fantasie voert hij ons aldus een bijna surreële wereld binnen.

In een stijl die gekenmerkt wordt door spitsvondige metaforen en fascinerende ellipsen - wat niet strikt noodzakelijk is, laat hij weg - roept de schrijver een betoverende microkosmos op. Deze betovering is echter maar van korte duur, want al gauw drukt zijn bizarre werkelijkheid ons weer op de in veel gevallen marginale positie van zijn personages.

Mede dank zij de populariteit van Boulanger, de grote diversiteit en de hoge kwaliteit heeft het verhaal in Frankrijk de laatste jaren duidelijk terrein gewonnen. Een verheugende ontwikkeling waaruit blijkt dat de rijke traditie van het genre op waardige wijze wordt voortgezet.

Literatuur

René Godenne, La nouvelle française, puf, Parijs 1974.

Karl Alfred Blüher, Die französische Novelle, Francke Verlag, Tübingen 1985.

La nouvelle française, in: Europe, revue littéraire mensuelle, no. 628-629, août-septembre 1981, blz. 3-166; no. 630, octobre 1981, blz. 3-172.

Crime ou châtiment, Lecto-France, Amsterdam 1984.