De Gids. Jaargang 150

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Leven en Dood - Liefde en Literatuur

De dood is het thema van de meeste gedichten in de achtste bundel die Theo van Baaren na zijn emeritaat samenstelde. Een wonderlijke paradox is de energie en produktiviteit van deze dichter. De titel Trommels van marmer klinkt in de taal hard en koud en door het opgeroepen beeld zwaar, angstwekkend en hopeloos. Deze adjectieven kenschetsen ook de opgenomen gedichten en de erin vervatte visie op de dood. De dood is geen verlossing die uitzicht biedt op een ander leven. Er is geen hoop op wederopstanding. Wel gaat wat wij leven noemen eeuwig door: ‘De dood is maar een komma in de zin / van ons bestaan in ruimte en in tijd, / wij wisselen van vorm en functie in / het groot spiraalrif van de eeuwigheid.’, maar dit biedt weinig of geen individuele troost, zelfs geen collectieve: vogels voorspellen in een ver verleden ‘de dodelijke val van Icarus, het eind / van onze overspannen / vlucht door het heelal’. (p. 45)

Het landschap van de dood is een moeras, met lage ruigten, vennen en veen. Het is er duister of ‘Er is een soort van licht dat lijkt, / alsof de duisternis in brand / gevlogen is...’ (p. 13).

De dood in de mensen is een bloedziekte, een schimmel die voortwoekert en als ze gestorven zijn, vervloeken ze ‘mompelend hun botten [...] / nadat hun vingers, ogen en geslacht / allang als bloemen zijn uitgelopen, / allang als zaden zijn gerijpt voor nieuwe;’ (p. 23).

De dood kleurt het leven, zodat het vanaf de geboorte onbetrouwbaar is. De mens die nog leeft is voorlopig ontsnapt, maar met de jaren groeit de schuld om hen die je voorgaan, en de spijt om wat je verloren hebt, al was het maar een teddybeer:

Dat was de nacht, zijn eerste zonder.
Het was heel vreemd alleen in bed,
een klein een eenzaam ventje onder
de dekens, huilen tot en met,
zijn Teddy in de kou gezet.

Het heeft nog weken lang geduurd,
eer hij zijn speeldier kon vergeten
en weer normaal zijn bord leegeten,
maar iets in hem was rauw geschuurd.
Een kleine pijn bleef onversleten
en heeft tot aan zijn dood geduurd.

Dit gedicht leidt een aantal gedichten in die je voor een deel kinderlijk, fantastisch kunt noemen, voor een ander deel surrealistisch. Het beeldende karakter is sterk aanwezig, spookachtig, onheilspellend. Ook in de beschreven schilderijen, landschappen, steden, gebouwen. Soms staat de taal niet voldoende onder

[p. 414]

spanning en blijft het gedicht steken in de beschrijving (‘Robinson Crusoë’) of anekdote (‘Wie zijn hoofd’).

De bundel eindigt met een mooie, heldere vertaling van ‘How still the riddle lies’ van Emily Dickinson, met als eerste regel: ‘Het raadsel ligt doodstil’.

*

De geliefde is weg. De dichter verwijlt nog bij beelden van haar, in zijn herinnering, droom, op foto's, achtergelaten tekens: een stem op de band, een brief, een ansicht in een boek.

Al te vaak zoekt de lezer van een bepaald soort gedichten naar de werkelijkheid, de biografie, de anekdote achter het gedicht. Het gedicht wordt dan een biografisch, psychologisch cryptogram en dat kan de bedoeling van poëzie niet zijn. Voor het vertellen van een persoonlijke geschiedenis bestaan andere genres in de literatuur.

De bundel Het meer in mij geeft de lezer geen kans de biografie te achterhalen. De gedichten zijn weggeschreven van de anekdote, maar er zijn resten van achtergebleven. In de eerste afdeling ‘Door de deur’ is de geliefde vertrokken, terug naar waar zij thuishoorde, tussen de bergen. Zij troost hem: de mist zal uiteindelijk wel optrekken. Zij heeft hem gewaarschuwd, per brief, tussen de regels, wat hij later pas begrijpt. Een roman heeft een rol gespeeld bij haar besluit. Volgens de flaptekst ‘praat hij [Barnard, volgens de vorige zin, R.E.] tegen een volle kleerkast in een leeg huis. Een jurk wil maar niet belichaamd worden, schoenen belóven alleen maar een zoen...’, maar de schrijver vergist zich. In Maatstaf '85-5 stond een stond een gedicht ‘Garderobe’ dat aanleiding heeft gegeven tot deze eenzaamheidsbeschrijving, maar dat in de bundel ontbreekt. Misschien is het in een laat stadium uit de bundel verwijderd?

De tweede afdeling ‘Een alpendroom’ geeft in droombeelden gestalte aan het gemis van de ik-figuur. De telefoon is het enige contact. Er is een gedroomde reis op weg naar de geliefde, over de bergen, in de hoop dat zij van de andere kant naderkomt. De plekken waar ze samen waren of zouden moeten zijn, geven alleen nog eenzaamheid. Herinnering maakt de eenzaamheid meer bewust. De droom droomt de ik-figuur alleen.

Het meer in mij vloeit uit een ander meer,
beneden, voort. Het is niet vergelijkbaar groot.
Het is een woord, waarvan de diepte anders is.
Je kunt erin verdrinken, maar je gaat niet dood.

Zijn oorsprongen verwisselbaar? Alles stroomt
ook naar boven, want wateren zijn van hun bron
al evenzeer de bron. Begin dat nooit begon.
Eeuwig is er een rivier, niets blijvends, tussenin.

Mijn meer is niet beneden. Beneden reflecteert
de zon, de schittering van het verleden. Je naam,
in water opgeschreven, vervalt nog niet daarom.

Het meer in mij is een woord: wat er meer in mij is, een reservoir van gevoelens. Het meer beneden is een bergmeer. Dat meer staat in verbinding met het ‘binnenmeer’. Een stroom van gevoelens en beelden verbindt de twee. Het bergmeer is symbool geworden van de geliefde. Haar naam blijft leven in het binnenmeer. De bundel is een beschrijving van dat meer, een tribuut aan de onmogelijke liefde. De bundel is dan ook ‘für E.S.’ en voor de lezer die

[p. 415]

zo'n liefde herkent. In het titelgedicht komen werkelijkheid en taal op een interessante manier samen. De werkelijkheid van het gedicht vloeit voort uit de werkelijkheid van het leven. Het meer is een woord waarin je kunt verdrinken, ‘maar je gaat niet dood’. Er is een eeuwige beweging tussen bewustzijn en ervaring. Het bewustzijn bepaalt de werkelijkheid en andersom. Het bergmeer schittert in de zon. De herinnering van de dichter behoudt de naam van de geliefde, die zal standhouden zolang het gedicht bestaat. Het hart wordt een steen, die slijt tot kleideeltjes die als suspensie in de oneindigheid blijven hangen. Het is een reis terug in de droom, tevergeefs. Bij het wakker worden staan de kamerwanden als bergen in het rond: onoverkomelijk. In de afdeling ‘Gesprek in gesprek’ is de ik-figuur de geliefde die in gedichten antwoordt op de gevoelens en dromen van de dichter. Hun liefde is onmogelijk. Er is een andere man, ook al is hij voor haar geen man - zoiets blijkt uit het motto uit het Johannes-evangelie: ‘De vrouw antwoordde en zeide: Ik heb geen man’ en uit het gedicht ‘Romanlezeres’ waar de geliefde zegt: ‘Ik sliep niet met/ mijn eigen man omdat ik niet van hem mocht zijn.’

Wat de geliefden hebben beleefd is onwerkelijker dan een droom. Pas na het afscheid zijn de dingen weer duidelijk geworden. Door weg te gaan kan de ander ‘veel erger / blijven’ (p. 40). In de liefde zijn de geliefden in de war. Wat heeft het voor zin om alles te ontrafelen, om in een nadroom nog de liefde te beleven? Elk telefoongesprek roept steeds dwingend het laatste bijeenzijn op en in de herinnering beginnen vraag en antwoord, twee stemmen, door elkaar heen te klinken. Gebeurtenissen en verlangens, feiten en dromen raken eveneens door elkaar. Wat is er gebeurd en hoe? Wat zei jij of ik toen? ‘Een droom lang toch vergeten hoe het zat: / dat het een volgorde om te gebeuren, een logica / van liefde had. Het is eenvoudiger om samen / niet te weten wie wie waarom toen of wat.’ (p. 44)

De roman uit de eerste afdeling (p. 21) komt terug via het perspectief van de vrouw. Bij eerste lezingen was dit nogal verwarrend omdat de lezer geneigd is de zij-figuur te begrijpen als de geliefde van de dichter, maar in het gedicht ‘Romanlezeres’ is ze de vrouw uit de roman en ik de vrouw van de bundel. Zo sterk is de kracht van literatuur dat zij de werkelijkheid kan veranderen.

Ze paste langzaam in mijn leven, groot in klein.
De voetzolen waarop ze deed alsof ze wegliep
droegen op den duur ook mij. Ik sliep niet met
mijn eigen man, omdat ik niet van hem mocht zijn.

Ze ademde, kwam overeind. Ze werd veel echter
dan ik zelf. Een vlinderlicht gewicht van schijn
maakte dat ik een ander was. Ik kon niet eens
met je naar bed, letterlijk belevend wat ik las.

Een droom omgeven door een slaap. Ze ging dus
aan zichzelf kapot. Daarna, een dood van jou
vandaan, ontwaakte ik. Jij was niet meer haar
echtgenoot. Hoe groot was hiervoor levensgroot?

Er is sprake van identificatie: letterlijk. En nu is werkelijkheid in de bundel weer literatuur geworden.

Zoals het gedicht op p. 45 correspondeert met dat op p. 21, zo vinden we de foto van p. 20 terug in ‘Foto met mij’ (p. 46), maar nu vanuit het perspectief van de vrouw. De dichter maakt het zichtbaar in de handen van de vrouw. P. 20: ‘Je hand, die ergens / anders

[p. 416]

was, is half geheven, een onbedoeld / soort zweven boven je colaglas.’ P. 46: ‘Ik til een glas tot halverwege, dat ik al / was het leeg niet eens kon legen.’

Er zijn meer correspondenties, bijvoorbeeld: ‘Blijf, blijf’ zegt de hij, de dichter dus, op p. 46 en in de droom op p. 34 klinkt: ‘Verweile doch, verweile.’ De bundel is ook rijk aan tegenbewegingen: de trein nemen en het kaartje teruggeven; in tijd maar ook in ruimte: wat beneden is vloeit over naar wat boven komt. De droom richt zich tegen de ‘wetten van de waterval’.

In de laatste afdeling ‘Andrew Marvell, de definitie van liefde’ kijkt de dichter terug. Hij schrijft een brief. Hij leest over een man ‘vergeefs naar haar op zoek, omdat de schrijver / heeft gemaakt dat zij niet met hem leven kan’ (p. 53). Leven of literatuur. Hij schrijft: ‘Ik lees het als een derde over. Later is het / pas mislukt, een grap waarin ik per vergissing / heb geloofd. Iemand roept eten in een ander / huis. Ik kom, denk ik in het verkeerde hoofd.’ (p. 54). Leven en literatuur gaan in elkaar over.

De reeks eindigt met ‘De deur in mij’. Hij moet de deur door, weg van de droom, van de jeugd: ‘Ik draai me om, al kan volwassenheid niet meer / veranderen dat je naar binnen bent gegaan.’ De geliefde is voor altijd opgesloten in het gedicht. Het uit acht strofen bestaande gedicht ‘Andrew Marvell, de definitie van liefde’, waarmee de bundel besluit, is een mooie vertaling van het zeventiende-eeuwse gedicht, waarbij het rijmschema van ‘The Definition of Love’ is gehandhaafd. Barnard gebruikt in zijn eigen gedichten een geraffineerd binnenrijm en een steeds verrassend eindrijm. Het gaat in het vertaalde gedicht om een zó grote liefde dat het noodlot uit jaloezie die liefde onmogelijk maakt, zoals noord- en zuidpool elkaar pas zullen raken als de aardbol zo plat werd als een vlak en dus ineen zou storten: een prachtig slot van een intelligente bundel over een onmogelijke liefde.

Theo van Baaren, Trommels van marmer, Meulenhoff, 1986.

Benno Barnard, Het meer in mij, De Arbeiderspers 1986.