De Gids. Jaargang 150

Juridisch leven
F.E. Frenkel
Afscheid van de criminologie

Al geruime tijd voor Deetmans tweede ronde van herverkaveling en opheffingen de universiteiten verontrustte, was voor een bepaald vakgebied al te voorzien dat dood of emeritaat van leerstoelhouders het einde van deze zetels en bijbehorende instituten (als zelfstandige eenheden) zouden inhouden. Het betreft de criminologie, waarvan najaar 1986 de leerstoel aan de Universiteit van Amsterdam fors geamputeerd is. Min of meer ter gelegenheid van zijn afscheid heeft de plaatsbekleder Jac. van Weringh in een boekje De afstand tot de horizon zijn eigen groeiende afstand tot zijn vakgebied onder woorden gebracht. Bij mijn weten wordt zijn gelatenheid door de volgende slachtoffers - aan de Vrije Universiteit en in Rotterdam - niet gedeeld. Trouwens, zijn slotregel: ‘'t kan vriezen, 't kan dooien’, geeft aan dat ook Van Weringh niet alle hoop heeft laten varen dat criminologie ooit een zelfstandige en produktieve wetenschap zou kunnen worden.

Een korte - en schetsmatig weergegeven - historische analyse leverde mij al jaren geleden een tegengestelde verwachting op. Drieërlei wortels lagen ten grondslag aan de vestiging van het vak criminologie, eind vorige eeuw:

- Reeds voor de Franse Revolutie kwam het inzicht op dat strafrechtspleging een vorm van law and order betrof die voornamelijk de toen zelfs wel zeer talrijke kansarmen trof en nog ellendiger maakte dan zij al waren.

- Tegen het midden van de vorige eeuw verschenen statistische publikaties waaruit af te leiden viel dat bijvoorbeeld af- of toename in frequentie van bijvoorbeeld diefstal geen enkele samenhang vertoonde met de zwaarte van de toegemeten straffen, maar daarentegen wél met de stijging of daling van de graanprijzen. (Marx bracht beide elementen samen.)

- De in de negentiende eeuw opkomende

[p. 244]

artsenstand - en nog weer in het bijzonder daarvan de psychiatrie - leidde tot een bemoeienis van medici met bestuursaangelegenheden ten behoeve van de volksgezondheid in het algemeen - en van psychiaters bij de strafrechtspraak in het bijzonder. Dezen meenden daarbij in toenemende mate psychische stoornissen bij delinquenten te kunnen aantonen.

Dit leidde eind vorige eeuw tot een heftige ‘scholenstrijd’ waarbij de tegenstanders gemeen hadden dat zij de bestaande theorieën over rechtvaardiging en effectiviteit van strafrechtspleging als volstrekt wetenschappelijk achterhaalde antiquiteiten beschouwden. De ene school, vaak met duidelijk politiek-socialistische signatuur, zocht de ‘oorzaken’ van misdaad echter bij euvelen in de inrichting van de samenleving; de andere bij genotypisch bepaalde afwijkingen bij individuele criminelen. Uiteraard waren de spraakmakers in deze scholen zelf juristen of psychiaters; sociologie als academisch vak lag nog enige decennia in de toekomst. En met uitzondering van Bonger werd zelfs tot ver na de tweede wereldoorlog de leeropdracht criminologie, voor zover niet uitbesteed aan de leerstoelhouder strafrecht zelf, vervuld door uit de boot gevallen juristen als Kempe, Nagel, Bianchi en Hoefnagels. In Groningen werd in de jaren vijftig bij de afsplitsing van strafrecht voor de leeropdracht criminologie een pater aangetrokken die, als ik mij niet vergis, niet eens filosoof maar theoloog was...

Maar laat ik terugkeren tot de criminologische scholen. Deze hadden, als gezegd, gemeen dat zij zich met ‘deterministische’ uitgangspunten (een verabsoluteerde vorm van onderkennen van wetmatigheden, ook in menselijk gedrag) opstelden tegen het absurde hersenspinsel ‘wilsvrijheid’ dat algemeen als postulaat voor strafrechtspleging werd aangenomen. In de praktijk slaagde men er echter in gaandeweg deze twee uitgangspunten met elkaar te verzoenen. Zo vervaagde ook - op heel wat betere gronden - de scherpte in de tegenstelling ten aanzien van de ‘oorzaken’ van misdadigheid. Criminologie werd een academische schildknaap van ridder strafrecht, om zowel die oorzaken in kaart te brengen alsook om - natuurlijk zonder iets aan dat recht af te doen - te adviseren hoe daarop een humaner en adequater bejegening af te stemmen.

In de wetgeving rondom strafrechtspleging van de eerste helft van deze eeuw zijn van dit laatste de nodige sporen aan te treffen. Een apart kinderstrafrecht, de mogelijkheid van voorwaardelijke straffen en een verruiming van bijzondere maatregelen ten aanzien van psychisch gestoorden behoren al vanaf het begin van de eeuw tot de bakens in een ontwikkeling die vooral na 1945 werd versneld en tot aanzienlijk grotere mogelijkheden voor differentiëring in de strafrechtelijke bejegening leidde. De criminologie werd anderszins steeds meer dienstbaar aan de strafrechtspleging en verloor haar oorspronkelijk maatschappijkritisch karakter. Het streven naar achterhalen van oorzaken maakte plaats voor het willen voorspellen van criminaliteit in een reeds zeer vroeg voorstadium. Of het nu aanleg of een ongunstig milieu betrof: men kwam zelfs met aanbevelingen om op die gronden kinderen reeds in een vroeg stadium bij hun ouders weg te plukken en van staatswege te laten opvoeden of behandelen voor het tot criminaliteit zou komen.

(Hoewel ik het hier voornamelijk over de Nederlandse situatie heb, moet toch als opvallende vergelijking de ontwikkeling in de Sovjetunie worden vermeld. Na de revolutie was daar - uiteraard op basis van de ‘socialistische’ scholen - de strafrechtspleging aan vankelijk sterk teruggetreden. Reeds in 1926 kwam er echter al weer een sedertdien nog verder aangescherpt wetboek van strafrecht. En in vrijwel alle socialistische Oosteuropese landen vindt men heden ten dage een aanzienlijk ‘klassieker’ strafrechtsopvatting dan althans in de Noordwesthoek van Europa kan worden aangetroffen.)

De jaren zestig brengen een verandering. Voor het eerst wint de opvatting veld dat criminologen eigenlijk sociologen moeten zijn. Bo-

[p. 245]

vendien treedt met name in de woelige tweede helft van die jaren ineens de maatschappijkritische kant weer sterk op de voorgrond. Deze wordt mede gevoed door de invloed van de sociologen in het algemeen, die bij hun in kaart brengen van maatschappelijke conflicten minder vastzaten aan rechtssystemen als onaantastbaar uitgangspunt. Marxisme en fenomenologie werden verweven met opvattingen dat misdaad zowel uitvloeisel was van een maatschappelijke organisatie die allerminst aan eenieder gelijke kansen bood of dat misdadig gedrag normaal gedrag was dat slechts als zodanig werd benoemd door machthebbers die daar belang bij hadden. Strafrechtsopvattingen waren niet meer dan ideologie. Dit werd bijna de heersende opvatting tot Buikhuisen aan het einde van de jaren zeventig plannen bekend maakte om zich met zijn instituut te Leiden vooral te richten op wat in de jaren dertig - en daarom na 1945 snel herdoopt en gezuiverd - Kriminalbiologie heette. Hiermee was men weer terug bij het uitgangspunt dat criminaliteit een soort van zelfstandige grootheid was waarvan de oorzaken gezocht moesten worden in de lichamelijke toerusting van de individuele misdadiger. Dit in tegenstelling tot de opvatting dat niet alleen die oorzaken in de maatschappelijke organisatie zelf gezocht moesten worden, maar dat het bestaan van misdaad op zichzelf reeds de ondeugdelijkheid van de maatschappij aantoonde. Mede doordat Buikhuisen in de voorafgaande jaren de leiding had gehad van een door het ministerie van justitie zelf opgezet Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatie Centrum ging men de scholen nu aanduiden in termen als ‘gouvernementele’ versus ‘kritische’ criminologie. De laatste zou alleen bij universitaire onafhankelijkheid kunnen gedijen. Zowel de financiering van universiteiten als van het departement van justitie zijn - zeker op dit gebied - beiden afhankelijk van wat de regering in het budget opneemt. Op die grond wordt van universitair-criminologische zijde argwaan uitgesproken jegens de opbouw en voorspoedige groei van het wodc enerzijds en de besnoeiing c.q. opheffing van de universitaire criminologie anderzijds. Of dit nu al of niet juist is, het lijkt mij dat er sprake is van een veel algemener tendens, al zeker tien jaar aan de gang. Wetenschappelijk onderzoek werd steeds meer beperkt tot onderzoek dat binnen een vastgestelde termijn een antwoord op een nauwkeurig omschreven vraagstelling trachtte te vinden.

Een dergelijke vorm van onderzoek past natuurlijk geheel in beleidsonderzoek. Wanneer op dat gebied behoefte aan onderzoek bestaat plegen immers uitgangspunten en te bereiken doelstellingen al vast te staan. Het onderzoek moet erop gericht zijn om binnen de voor het beleid vereiste termijn de meest adequate werkwijze uit te stippelen. Bij wetenschappelijk onderzoek zijn daarentegen uitgangspunten en doelstellingen niet zonder meer vaste gegevens. Het resultaat van wetenschappelijk onderzoek kan die nu juist kwestieus stellen. Het kan blijken dat die uitgangspunten ondeugdelijk zijn. En de doelstellingen kunnen op die grond alleen al niet te verwezenlijken blijken en veranderd moeten worden.

Het is echter wel duidelijk dat het recente systeem van voorwaardelijke financiering van het wetenschappelijk onderzoek aan de universiteiten ook dáár het type ‘beleidsonderzoek’ sterk in de hand werkt door de eisen die aan het aldus te financieren onderzoek worden gesteld. Niettemin is althans in theorie bij de universiteiten een kritische opstelling tegenover uitgangspunten en doelstellingen mogelijk - zeker in vergelijking met een instituut dat rechtstreeks ressorteert onder een departement terzake van het te voeren beleid.

Daaruit vloeit echter niet zonder meer voort dat criminologie op wetenschappelijke gronden als een universitaire discipline bestaansrecht heeft. Een beschouwing daarover is van een geheel andere orde.

Gedurende een paar millennia rechtspleging en vooral in het universitair wetenschapsbedrijf met betrekking tot die activiteiten heeft ‘Recht’ een op zijn minst impliciete metafysi-

[p. 246]

sche basis gehad. Het begrip ‘Gerechtigheid’ als baken bij deze activiteiten zegt genoeg. Deze basis bleef behouden in het seculariserings- en democratiseringsproces dat zich rond de Franse Revolutie voltrok. Dit behoud onttrok zich echter aan het oog door de feitelijke omwenteling in de machtsverhoudingen en de daarop betrekking hebbende legitimeringstheorieën. En dat ‘Recht’ een wetenschap was met competentie om uitspraken te doen over de motivering van menselijk gedrag bleef buiten discussie. Op deze competentie stuitte de in de negentiende eeuw begonnen wetenschap met betrekking tot empirisch bevonden andere wetmatigheden in menselijk gedrag toen vrijwel geheel af.

Vooral in deze eeuw echter ontwikkelden zich buiten dit strafrechtelijk-criminologisch conflictveld met een sneltreinvaart talloze vormen van onderzoek die tot het terrein van gedragswetenschap gerekend kunnen worden. Op het gebied van ethologie, endocrinologie, culturele antropologie en organisatiesociologie - om maar een kleine greep te doen - ontstonden gaandeweg leerstoelen, gehele onderzoeksinstituten en zelfs faculteiten. Bij de talrijke heterogene factoren die menselijk gedrag bleken te bepalen, was uiteraard vaak sprake van wisselwerking. Daarbij kan zeker ook een normatieve component bij beïnvloeding van menselijk gedrag niet ontkend worden.

Het probleem van mogelijke reduceerbaarheid daarvan laat ik als hier niet relevant terzijde. Aan geen van deze factoren in die wisselwerking zal een exclusief primaat worden toegekend. Hoogstens zal men in het geval van problematisch gewaardeerd menselijk gedrag een verklaring daarvan in ongebruikelijke overheersing van een of meer van deze factoren zoeken. Bij de genoemde normatieve component denk ik nu vooral aan de relatie daarvan met de rechtsstructuur van onze samenleving. Daarvan kan nu slechts gezegd worden, dat, voor zover onze kennis reikt, deze zich steeds heeft ontwikkeld binnen een samenleving waarin bepaalde machtsverhoudingen voorhanden waren. Die ontwikkeling kon zich alleen in wederzijdse afhankelijkheid voordoen. Zonder een zekere mate van legitimering van die machtsverhoudingen zou die rechtsstructuur nimmer effectief kunnen zijn, anderzijds impliceerde het boven die verhoudingen uitgaande (en daaraan zijn gezag ontlenende) normatieve verwijzingskader van recht dat deze verhoudingen zelf aan de hand van die rechtsstructuur ter discussie konden worden gesteld.

Slechts bij rechtsfilosofen kan men nog wel ideeën aantreffen over ‘Recht’ als een ‘Idee’ dat geheel onafhankelijk van deze feitelijke omstandigheden bestaat. Slechts daar koestert men bespiegelingen over een soort oercultuur waarin recht nog niet bestond maar redelijke mensen bijeenkwamen om daarover te overleggen. En het krijgt dan gestalte in de vorm van een boven alle menselijke ongelijkheid uitgaande vereveningsfactor als ultieme maatstaf. Nu is om te beginnen zo'n ontwerp, als volstrekt in strijd met alles wat wij omtrent ontwikkeling van het recht weten, als pure metafysica te kwalificeren. Bovendien kan worden gezegd dat in een dergelijk geval, gezien onze kennis van gedragsmotivatie van mensen, het recht van de sterkste slechts overging in handen van de slimste. Een dergelijke reductie, die niet eens feitelijke grondslag heeft, kan ons niets verder brengen. Ter vergelijking herinner ik aan de in de jaren zestig geruchtmakende discussie of de mens nu van een herbivore dan wel van carnivore aapachtige voorouder afstamde. Bij deze reductie, die tenminste nog enige feitelijke grondslag had, ging men totaal voorbij aan de vraag of niet juist de menselijke ontwikkeling van abstractievermogen en cultuur van veel doorslaggevender aard zou zijn voor enigerlei premisse over de toekomst van de menselijke soort. Terwijl bovendien de herbivoor-carnivore scheiding zelf niet meer dan een in de ontwikkelingsgeschiedenis ontstane selectie was.

Het probleem van de criminologie is terug te brengen op het feit dat zij nu eenmaal haar status heeft gekregen als hulpwetenschap van het

[p. 247]

strafrecht. En dat strafrecht heeft, als gezegd, eeuwenlang gepretendeerd competent te zijn op het gebied van menselijk gedrag en dat op basis van constructies als zojuist besproken. Alleen aan de hand daarvan is te verklaren dat met straf bedreigde overtreding van regels een bijzondere categorie van gedragingen was. Zelfs vandaag de dag benadert men criminaliteit als ware hiermede een criterium gegeven dat een hoogsteigen benadering van het daaronder begrepen gedrag vergt. Wanneer men zich daar echter van losmaakt, kan men de zaak heel anders bekijken. Ik zou eenvoudig willen stellen dat n'importe welk soort gedrag in n'importe welk type samenleving aan het oordeel van een rechter onderworpen wordt, dat gedrag uiting is van een conflict van de betrokkene met een ander persoon, groep personen of de hele rechtsstructuur van die samenleving zelf. Dat in die rechtsstructuur bepaalde gedragingen via omschrijving daarvan gekoppeld zijn aan een sanctiebedreiging daartegen houdt geenszins in dat met deze normatieve beslissingen nu ook in het veld van de sociale werkelijkheid een bepaalde categorie van gedragingen is geschapen. Dronken rijden, steekpenningen geven of aannemen, inbraak of huisvredebreuk plegen hebben als gedragingen niets met elkaar te maken. Met de motivering of met een via de gedragswetenschappen boven tafel te brengen motivatie zal dat zelfs binnen elk afzonderlijk item vaak evenmin het geval zijn.

Voor wat wij vandaag de dag strafrecht (wetgeving en rechtspleging) noemen is nog een enigszins uniforme taakstelling aanwezig. In de verzameling individuele personen die men samenleving noemt concretiseren zich formeel normatieve doelstellingen in de vraag ‘Hoe willen “wij” de samenleving inrichten’ en ‘wat hebben “wij” daarvoor over’? Een meer feitelijk element is daarbij gelegen in de vraag of de daaruit voortvloeiende gedragslijn ‘haalbaar’ is, rekening houdend met alle menselijk tekort dat daaraan in de weg zou kunnen staan. Bij hierop te baseren wetgeving kan men tevens voorzien dat te stellen regels niet altijd door iedereen zullen worden gevolgd. Bij het ‘wat hebben “wij” daarvoor over’ past dan ook een voorziening waarbij normatief afgewogen wordt hoeveel schending van die regels gepermitteerd is jegens (potentiële) schenders van die regels. De rechtspleging dient deze normatieve afweging per geval te individualiseren.

Maar daarmede houdt de uniformiteit, die uitsluitend in het normatieve aspect is gelegen, op.

Bij het uit deze parameters voortvloeiend beleid vindt men een - per definitie niet al te groot - aantal dissenters die met de door het beleid gestelde regels in hun situatie niet konden of wilden leven en daarvan in hun gedrag doen blijken (incidenteel of structureel). De heterogeniteit van type gedrag en ook nog eens van de motivatie daarvan maakt het volstrekt zinloos om dit onder één noemer te categoriseren. Het hanteren van criminaliteit als categorie is dan ook alleen maar historisch te verklaren uit de periode dat in het overheersend juridisch mens- en wereldbeeld de overheid er per definitie ten goede van eenieder was en handelde en dat degenen die uit de boot vielen simpelweg tot kwaad geneigd waren. Gezien de enorme hoeveelheid van diverse wetenschappen die zich met menselijk gedrag bezighouden, zou men met wat goede wil criminologie hoogstens als een soort huisartsengeneeskunde kunnen beschouwen. Maar het gebruik van de term criminaliteit en dus ook criminologie impliceert dat men zich in wezen reeds geafficheerd heeft aan uitgangspunten en doelstellingen van beleidsontwerpers. Die dan bovendien nog te werk gaan met een allang gefalsifieerd en veelal door de criminologen bestreden conceptualisering van het arbeidsterrein.

Criminologie - nog daargelaten de zinloosheid van de term - kan dus per se al niet anders dan gouvernementeel zijn. ‘Kritische Kriminologen’ doen mij dan ook alleen maar denken aan aanhangers van evolutietheorieën die zich ‘kritische creationisten’ noemen.