De Gids. Jaargang 150

[p. 241]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Beerta, Formentera of Suzhou...

Wie Schierbeeks werk kent, kon wel voorspellen dat hij geraakt zou worden in Suzhou, de Stad van de Tuinen, het Venetië van het Oosten, waar hij met een delegatie van wvc in mei 1985 op werkbezoek was. De schrijver is altijd bezig geweest met problemen rond het vormloze en de vorm. Het ging en gaat hem om het opheffen van de grens tussen natuur en cultuur. In Suzhou hebben de Chinezen sinds duizend jaar tuinen aangelegd in harmonie met het landschap: ze werden ‘geleend van het landschap’.

Schierbeek publiceerde in 1959 De tuinen van Zen, een essay waarin hij een methode tot vrijmaking beschreef. In het zenboeddhisme kent men ‘koans’, korte anekdotes met een paradoxaal moment die tot doel hebben de dichter-toehoorder-lezer in een flits iets te laten zien van de ‘satori’, het punt waarop ik en wereld samenvallen. Het gaat hier om beelddenken, het wilde denken, prelogisch, mythologisch.

De schrijver vertelt in De tuinen van Zen hoe de ongeletterde Hui-neng de geestelijke vader van het zenboeddhisme werd. De beste leerling van de heersende patriarch maakte een vers waarmee hij zijn bekwaamheid als opvolger moest bewijzen. Hij dichtte:

Ons lichaam is de Bodhi-boom
onze geest een schitterende spiegel
wij wrijven hem zorgvuldig uur na uur
opdat er geen stof op komt.

Men droeg kennelijk luidkeels voor, want in de stal hoorde Hui-neng het gedicht. Hij reageerde met de volgende strofe:

Er is geen bodhi-boom,
noch een heldere spiegel.
Als alles leeg is,
waar kan dan stof op komen?

Een andere leerling schreef haar op, de patriarch kreeg de woorden te lezen en benoemde Hui-neng tot zijn opvolger.

Deze geschiedenis is kenmerkend voor het zenboeddhisme, de school van het plotseling ontwaken. Het denken is niet in staat de volledige eenwording van subject en object - doel van het boeddhisme - teweeg te brengen. Het denken blijft staan voor een blinde muur. ‘Het ziet er geen gat in.’ Pas als we door de muur heen stappen, de leegte in, pas als we voorstellingloos worden, kunnen we de ‘unio mystica’ bereiken. Ook christelijke mystici als Meister Eckhart zagen dit in: ‘Warum wir sogar Gottes ledig werden sollen.’ De paradoxale leegte: vol-ledig.

De bovengenoemde geschiedenis is eveneens kenmerkend voor Schierbeek. De dichter heeft ondanks zijn woordenrijkdom, zijn kennis en eruditie altijd iets van de ongeletterde gehouden: de jongen in de molen van Schiphoes in

[p. 242]

Beerta, die de hele wereld ziet ‘wel aan Winschoten, Wedde tot Nieuweschans boven in de kap boven de houten tandwielen op de as van de wieken [...] en wel heel het land in korengeel en grasgroen en de beesten en ook de mensen heel klein midden in het gele zinderende koren kleine zwarte vogels maaiend met hun armen in de gele massa tussen de groene weilanden en de bruine velden onder de kolkende zon.’ Hij haalde dit citaat nog eens naar voren in zijn dankrede ter gelegenheid van de uitreiking van de Hendrik de Vries-prijs. Groningen of China, wat doet het ertoe? De wereld waarin we leven, het land, de aarde, de zee, wind, regen. Formentera of Suzhou, wat doet het ertoe?

In de bundel Formentera staat: ‘soms het licht / tegen de zee / soms het zand / tegen het licht / en wij daartussen // stroom en onderstroom / een ontmoeting / op een dwarsligger’ (p.47), en in De tuinen van Suzhou: ‘soms het licht / tegen de zee / soms het land / tegen het licht / en wij daartussen’ (p. 30). Deze variant geeft de eenheid van beide bundels weer, waarbij ik wil opmerken dat de tweede tekst een uitgezuiverde vorm is, en niet alleen door de alliteratie van de liquida. De tweede strofe van het gedicht Formentera komt als aparte tekst voor in de nieuwe bundel, op p. 29.

Moeilijker te begrijpen is de herhaling van het gedicht ‘walvis’ als ‘geen vis’. Het gaat zo: (de varianten uit De tuinen van Suzhou staan op gelijke hoogte rechts van de oorspronkelijke tekst; respectievelijk op p. 41 en 53)

dit oog
oude walvis van oude walvis
(onze droom)
die ook geen vis was
(in zoveel zee) (huis van Jonas)
een bedrieglijke vorm
bedroog ons oog
in volle zee

Een herhaalde jacht op Moby Dick? Straf voor de ongehoorzame profeet, die steeds weer en overal wordt herinnerd aan zijn opdracht?

Schierbeek is als Hui-neng: actief en levendig. ‘Hij weet dat de geest een slaper is en zo tegemoetkomt aan een lui georganiseerd lichaam. Hij wil de geest levendig houden en slagvaardig. Hij tokkelt op het net van verschijnselen net zo lang tot er een gat in valt en de vormende leegte te zien is. Hij voerde een vorm van snel vraag- en antwoordspel in, waarbij dan op een gegeven ogenblik het woord moest vallen, dat het hele net van gedachten, voorstellingen en begrippen over het vacuüm gespannen aan het trillen bracht tot het brak. Deze vorm heet “mondo”. Verder voerde hij de anekdote in, de “koan”, die hetzelfde doel had. Het is de vonk die over moet slaan, het is de sprong van denken naar weten, van denken over het inzicht naar inzicht. Het is een soort “brain washing” in optima forma, met het hoogste doel.’ (De tuinen van Zen, p.19-20)

De gedichten in De tuinen van Suzhou zijn achter elkaar genummerd. Toch is er wel een verdeling in de bundel aan te brengen: de eerste tien horen bij elkaar. Zij werden gebundeld met tien etsen van Ger Lataster onder de titel ‘Een gat in het geluid’. Zij zijn poëtische paradoxen, waarin ideeën en beelden met elkaar worden verbonden, niet interpreterend maar creërend. De lezer dient hierbij even actief te zijn als de dichter, zonder vooroordelen nieuwe verbindingen ontdekkend. We moeten deze teksten anders lezen dan de ons bekende westerse poëzie, niet analyserend en interpreterend, maar belevend, beschouwend. Een enkele recensent klaagde over haiku-achtige natuurimpressies, nogal mager. Wij zijn geen haiku-lezers. Schierbeek heeft overigens weinig op met indelingen in genres en soorten, proza of poëzie, laat staan vormvaste poëzie.

[p. 243]

 

de tuinen

 

de spontane

 

in mijn hoofd

 

treden naar buiten

 

ongekend in mata

 

cactussen en wild

 

ander gewas dat

 

diep sluimert onder

 

namen en later

 

terugsmelt op de

 

tong en schreeuwt

 

hier zijn wij

 

nooit weg

Na de eerste tien volgen de tuin-gedichten. Schierbeek leende van de tuinen. Sommige tuinen hebben zulke poëtische namen dat zij als ready-made zijn opgenomen in het gedicht, zoals ‘zitten en luisteren / naar muziek bij / westenwind’ of als titel: ‘hier zitten en wachten; op wie?’ In die tuinen past ook die van Monsieur Guichet die een weefsel van mais uit China in zijn pantoffels heeft, ‘onverslijtbaar / roept hij’, maar later: ‘on vit bien ici / gelukkiger hier / dan ergens anders’, zegt Bert: ‘dat ik niet ken’.

Een groep wordt gevormd door de Li-gedichten. Li is een Chinese Jansen, die in veel koans voorkomt en in Schierbeeks werk ook wel Hollandse namen heeft; Marcel of oma of vrouw Bos, maar meestal alleen wordt aangegeven met een persoonlijk voornaamwoord: zegt hij of zeg ik.

Het fraaie ‘vier vrouwen van en voor Corneille’ is hier afgedrukt als één gedicht met vier strofen. Schierbeek: ‘Nu staan ze in de bundel en het zijn heel mooie gedichten geworden, al zeg ik het zelf. En ze passen er ook in. Op die tekeningen stonden allemaal vrouwen, op stranden, onder bomen, met vogels. De sfeer is heel landelijk en vrouwen en vogels heb je overal, ook in China.’ (uit: de Volkskrant, 4-7-1986)