De Gids. Jaargang 150

[p. 208]

Herman Liebaers
Noorderlicht over de Brusselse [of] (Zuiderse?) Koninklijke Bibliotheek

Op een onschuldige vrijdagmorgen, vele jaren geleden, stapte een stedelijk ambtenaar van Rotterdam mijn werkkamer in de Koninklijke Bibliotheek binnen en vroeg de Sgrooten atlas te leen. Zomaar, dacht ik. Van deze atlas wist ik dat hij bijzonder kostbaar was, dat de eerste in Brussel werd bewaard en de tweede in Madrid, telkens in de nationale bibliotheek. Waarom zulk een overweldigende vraag? Omdat die atlas de oudste kaart van de haven van Rotterdam bevat en de stad zou er graag een kleurenreproduktie van laten maken om een voorname gelegenheid te herdenken, die ik nu weer vergeten ben. De fierheid, die kaart in de verzameling van de Koninklijke Bibliotheek te bezitten, bepaalde mijn inschikkelijkheid. De zware inelephanto-band ging naar het Noorden, de kaart werd gereproduceerd en iedereen was tevreden. (Inmiddels is de Madrileense tweede atlas in Brussel geweest naar aanleiding van Europalia 85 Espanña, voor de tentoonstelling Belgische Cartografie in Spaanse Verzamelingen georganiseerd in het Koninklijk Museum van het Leger en van Krijgsgeschiedenis.) Christiaan Sgrooten werd geboren te Sonsbeek rond 1530 en woonde in Kalkar dat inmiddels, langs een Ripuarisch reisje, van Nederland naar Duitsland verhuisde.

In ruil voor mijn gulle vrijgevigheid bood de goede man uit Rotterdam mij zijn dochter aan. Zij had een voortreffelijke kunsthistorische opleiding genoten en had ongevraagd van de Belgische ambassade in Den Haag een gelijkwaardigheidsverklaring van haar vele Noordnederlandse diploma's gekregen, want hij, de vader, was een uitgeweken Belg van na de Eerste Wereldoorlog. Mensen van mijn generatie weten welke Duitsgezindheid daar schuil achter gaat, maar een kind draagt nooit de schuld van zijn ouders. Ik deed navraag bij Nederlandse vrienden en collega's uit de vele universiteiten waar zij gestudeerd had en alle adviezen waren gunstig. Zeggen dat de oudste kaart van de haven van Rotterdam een jeugdig, vrouwelijk staartje had gekregen lijkt mij een door laagtij ingegeven beeldspraak te zijn en ik zal mijn ontrouw aan de Antwerpse haven niet langer aanhouden.

Van Antwerpen gesproken. Toen koningin Beatrix er in 1981 op staatsbezoek was, bood de gouverneur van de provincie - de commissaris van de Koningin, zegt men boven de Moerdijk - Hare Majesteit een reproduktie aan van het oudste handschrift van het Wilhelmus, dat eveneens in de Brusselse Koninklijke Bibliotheek wordt bewaard. Een provinciaal ambtenaar had er een geleerde beschrijving aan toegevoegd, waaruit onder andere bleek hoe taai de hervormde gedachtenstroming in de Zuidelijke Nederlanden was gebleven. De scriptor had een wondermooie spreuk: Naer't suer compt zoet. Dit koninklijk bezoek heeft nog een bibliofiel curiosum nagelaten. Door een regeringscrisis konden koning Boudewijn en koningin Fabiola hun hoge gasten niet vergezellen en moest de gelegenheidsdruk van het Museum Plantin Moretus in allerijl overgedaan worden. Men fluistere het in het oor van Noord- en Zuidnederlandse verzamelaars.

[p. 209]

Koningin Beatrix zag het manuscript van het Wilhelmus toen zij nog prinses was en haar moeder vergezelde bij een bezoek aan de zogenaamde Nassaukapel te Brussel. Dit gebeurde op het ogenblik dat een perscampagne was ingezet om die laat-gotische kapel, die sedert eeuwen op de plaats stond waar de nieuwe bibliotheek opgetrokken werd, in situ te bewaren. De herrie was even hartstochtelijk als dwaas. Een van de wijzigingen die ik aan de stervende architect had voorgesteld en die hij aanvaard had, was juist het behoud van de kapel en haar verplaatsing volgens de verticale en horizontale assen van de nieuwbouw. Terwijl binnen van gedachten gewisseld werd over de beste techniek om de kapel te verplaatsen, klonk buiten de kreet in situ luider en luider, iedere journalist voor een tijdje Latijn sprekend. Om te bewijzen dat de nederlaag mij niet zwaar viel, vroeg ik aan Sem Hartz een glasraam te ontwerpen met het heraldieke wapen van het Nederlandse vorstenhuis. Het prijkt daar nu in het gotische vensterraam en nooit heeft mijn intiemste flamingantische vijand mij gevraagd Je maintiendrai in het Nederlands te vertalen. Allicht om de ongenaakbare kalligrafie van Sem Hartz.

De verdedigers van de St. Joriskapel in situ waren erin geslaagd koningin Juliana naar de kapel te lokken, die voor de gelegenheid van naam veranderde en in de pers de Nassaukapel werd genoemd, hetgeen trouwens niet onjuist was. De avond vóór het bezoek kwam ik laat thuis omdat ik wilde dat de kapel, die nog gerestaureerd moest worden, er zo goed mogelijk zou uitzien en daarom had ik enkele voorname Hollandse stukken uit de collecties bijeengezocht. Ik stond klaar om naar bed te gaan, toen er gebeld werd. Een gemotoriseerde rijkswachter kwam mij een klein pakje afgeven en toen ik het openmaakte had ik de versierselen van het Commandeurschap in de Orde van Oranje Nassau in mijn handen, samen met de instructie deze de volgende dag tijdens het bezoek te dragen.

De zestig seconden die de koningin in de kapel doorbracht, hadden zeshonderdduizend frank aan de aannemer gekost om een fatsoenlijke toegang te maken.

Het bezoek duurde evenwel te lang voor een protocollaire dame van Buitenlandse Zaken (Buitenlandse Betrekkingen zeggen wij nu met een Frans mondje) die vond dat de documenten die ik had neergelegd onooglijk waren. Naast het Wilhelmus lag daar nog een ander kleinood, namelijk het prachtige Wapenboek van Gelderland, een tiental Middelnederlandse manuscripten en nog zo het een en ander.

De vermelding hier van een tiental Middelnederlandse handschriften staat mij toe de rijkdom van de Koninklijke Bibliotheek op dit gebied in herinnering te brengen. Het is de rijkste verzameling ter wereld en tijdens mijn bestuur heeft Jan Deschamps er nog haast tweehonderd aan toegevoegd. In mijn Meestal in Opdracht ('s-Gravenhage 1982) heb ik niet minder dan tien bladzijden nodig gehad om mijn verhouding tot deze voortreffelijke kenner van de Middelnederlandse taal- en letterkunde te beschrijven. Ik ga dat hier niet herhalen, tenzij nog eens onderstrepen dat zijn catalogus van een tentoonstelling van Middelnederlandse manuscripten door Sijthoff heruitgegeven werd - iets dat toch niet alle dagen gebeurt - en dat ik, tegen de vigerende regels in, een Franse versie van de catalogus vervangen heb door een bloemlezing van Middelnederlandse poëzie in Franse vertaling, onder de titel Le Cercle des Choses, naar Hadewychs Die Cierkel der Dinghe.

Te vroeg heb ik de Nassaukapel verlaten, want Willem van Oranje heeft in het gelijknamige paleis enkele merkwaardige herinneringen nagelaten, die niet lieten vermoeden dat hij eens Willem de Zwijger zou worden. Een spaarplan van de regering verplichtte hem ineens achtentwintig keukenpieten te ontslaan. Het archiefdocument vermeldt niet dat hij ook zijn bed, waarin twaalf personen konden slapen, moest verkopen. Zijn huis werd als de eerste gastronomische school van Europa beschouwd. Filips 11, met wie hij toen nog goede maatjes was, ver-

[p. 210]

telde hem dat zijn meesterkok overleden was en vroeg of hij van de prins ‘meester Herman’ kon overnemen, men had er hem zoveel goeds van verteld.

Tot de merkwaardige kunstverzameling in of naast de kapel, behoorde ook de Tuin der Lusten van Hieronymus Bosch. J.K. Steppe heeft het akelige verhaal uit een duister archief opgedolven van de gevierendeelde bewaker die het drieluik verborgen hield. Blijkbaar was er inmiddels iets misgelopen tussen Filips 11 en Willem de Zwijger.

Laat ik nog wat in de buurt van de Nassaukapel blijven en tevens terugkeren tot het koninklijk gezelschap. ‘Godevaert van Buljoen’, zo staat op het voetstuk van zijn standbeeld gebeiteld, troont in het midden van het Koningsplein en ligt halverwege tussen de kapel en het hek van de Brusselse warande, waar in 1830 wat gemoedelijk heen en weer is geschoten door Hollanders en Belgen. Honderdvijftig jaar later heeft de Cercle Gaulois, die aan het andere einde van het park ligt, Hollandse karikaturen over die woede oorlog getoond. Zij kwamen uit de beroemde verzameling Atlas van Stolk, die in Rotterdam wordt bewaard. Waarom precies in de Cercle Gaulois? Niet om de reden die u denkt, maar omdat deze privé-club een uitwisselingsakkoord heeft met De Witte in 's-Gravenhage.

Nog steeds honderdvijftig jaar na het einde van het Verenigd Koninkrijk - of zoals Belgische kinderen op school hebben geleerd: na de Hollandse bezetting - en aan dezelfde kant van de warande werd op de avond van 23 september 1980 de roemrijke veldslag herdacht, vooral met laser-beelden in de wolken, maar ook met kanonschoten, die koningin Beatrix niet stoorden terwijl zij precies onder de kanonnen, in de Koninklijke Loge van de Grote Zaal van het Paleis voor Schone Kunsten, samen met koning Boudewijn zat te luisteren naar het Rotterdams Filharmonisch Orkest onder leiding van David Zinman.

Dat weet ik zo goed omdat ik achteraan in de loge zat, het kanon hoorde bulderen en het secretariaat van de Grootmaarschalk van het Hof alles zorgvuldig bijhoudt.

In 1830 hadden enkele welgestelde burgers en dat waren dus Orangisten de vensters van hun herenhuis in de Hertogsstraat afgeschermd met boeken. Een verloren kogel ging dwars door een exemplaar van La vie admirable de la très-illustre Princesse de S. Aldegonde, Vierge Angélique, miroir des Vertus, Patronne de Maubeuge, par le Père André Triquet, s.j. (Doornik 1665). Het wordt zorgvuldig bewaard in de Koninklijke Bibliotheek en in 1980 ging het op reis naar Washington, alwaar een tentoonstelling An Exhibition in honor of the 150th Anniversary of the Independence of Belgium in de Library of Congress een beeld trachtte te geven van de oorsprong van de onafhankelijkheid van België. In welke mate het doorboorde boek daartoe bijgedragen heeft, is vatbaar voor min of meer serieuze interpretaties.

Vanuit de Koninklijke Bibliotheek ging ik meestal naar de warande met buitenlandse collega's. Zij is uitermate geschikt om de vaderlandse geschiedenis in een notedop samen te vatten. Zo bij voorbeeld de as met links en rechts of rechts en links, al naargelang het invalshek, het Koninklijk Paleis en het Paleis der Natie. Bij ieder bezoek herhaalde ik het woord van Leopold 11 le cirque d'en face, hetgeen aanleiding werd tot een diepzinnige beschouwing over de evolutie van de constitutionele monarchie.

Dit werd meestal afgewisseld met luchtige opmerkingen over het artificiële karakter van de vlakheid van het park. Albrecht Dürer tekende in 1520 de warande waarschijnlijk vanuit een plaats waar thans de residentie van de Britse ambassadeur in de Hertogsstraat staat - de oorspronkelijke eigenaar van dit mooie gebouw, de prins van Croy, had het aangeboden aan de burgemeester van Brussel als woonplaats, maar die moest de milde gift wel weigeren omdat hij de onderhoudskosten niet kon betalen. Een halve eeuw later beschrijft

[p. 211]

Guicciardini als het ware de tekening van Dürer: ‘Hier by is een schoone ende wyde Warande/rontom bemuert/streckende tot de uyterste stadtmueren: daer/in staen sommige huysen voor den Landtheere ende voor andere: Voorts oock tornoyplaetsen open ende besloten/kaetsspelen/Ende andere konincklycke gherieffelyckheden: hoven ende doolhoven/ende eenen vyver met veel Swanen ende overvloedige visschen: Daer en boven lustighe heuvelen ende dalen/wijngaerden ende allerley fruyt: lieffelycke boschkens ende beemden vol van allerhande wilde ghedierte/welck men te veel plaetsen van 't Paleys/t'aller tijde met groote ghenoechte/siet eten/loopen/spelen ende malkanderen bespringhen.’

Geciteerd uit de Beschrijvinghe van alle de Nederlanden, vertaald door Kiliaan en uitgegeven in Amsterdam in 1612.

Kwam mijn bezoeker uit het Noorden, dat in Breda begint, dan ontsnapte hij niet aan een les in nationale geschiedenis gezien vanuit het Zuiden, waar de historische acribie meestal moest wijken voor een warme verbeelding. Naar gelang mijn humeur sleurde ik er al dan niet Willem de Vreeze bij, een betwiste voorganger van mij aan het hoofd van de Koninklijke Bibliotheek. Eind 1917 werd deze Gentse hoogleraar, tevens hoofdbibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek, door de Duitse bezetter naar de Koninklijke Bibliotheek overgeheveld als hoofdconservator. In november 1918 week hij uit naar Nederland. Erg is dat allemaal niet want de ontegensprekelijke verdiensten van Willem de Vreeze liggen elders dan in de Koninklijke Bibliotheek, bijvoorbeeld in de Rotterdamse Gemeentebibliotheek alwaar hij de Erasmus-collectie op een merkwaardige wijze hielp uitbreiden.

Aangezien Willem de Vreeze niet meegeteld wordt in de officiële statistieken ben ik de elfde directeur geworden, hetgeen niet verhinderd heeft dat ik in 1959 de viering van de vierhonderdste verjaardag van de stichting van de eerste Koninklijke Bibliotheek te Brussel heb kunnen organiseren. De huidige Koninklijke Bibliotheek nadert snel haar honderdvijftigste verjaardag. Zij werd in 1837 opgericht als een van de eerste instellingen waar de toekomst van het nieuwe vaderland op zijn verleden zou dienen gebouwd te worden. Ook de Katholieke Universiteit Leuven heeft eerst haar honderdste verjaardag gevierd in 1934 en haar vijfhonderdvijftigste in 1975. België is een raar land waar discontinuïteit en continuïteit in een pendulum-verhouding tot elkaar staan. Vandaag ziet het ernaar uit dat een overgrote meerderheid van de bevolking tegen de continuïteit aanleunt. Dus maakt de kleine minderheid het grootste lawaai. Eerste minister Theo Lefèvre sprak over het land met drie verdrukte minoriteiten. Hij had dan nog gelijk, want in België is de boutade koning. Soms steken gunstige omstandigheden een handje toe om de staatkundige scheidingsgrens, die de geschiedenis tussen Nederland en België getrokken heeft, uit te wissen.

In 1473, toen het eerste boek in Aalst en in Utrecht werd gedrukt, was er natuurlijk geen politieke scheidingslijn tussen deze twee Nederlandse steden, maar de toevallige zelfde datum heeft het mogelijk gemaakt de vijfhonderdste verjaardag van de gebeurtenis in de geest van de oude Nederlanden te herdenken. Eenzelfde voortreffelijke expositie werd consecutief in beide Koninklijke Bibliotheken getoond. Een merkwaardige catalogus, geschreven door een aantal Nederlandse en Belgische deskundigen, bewaart er de herinnering van. Bij vele medewerkers zijn er tevens persoonlijke herinneringen aan verbonden. Zo bij mij de levendige band die Dirk Martens is geweest, vele jaren lang, met Kees Reedijk, bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Dank zij de vriendschap tussen Dirk Martens en Erasmus, kon Kees Reedijk, de ongeëvenaarde uitgever van de volledige werken van Erasmus, ook de drukker niet loslaten. Mijn relatie met Dirk Martens is niet zo geleerd geweest. Als jonge bibliothecaris maakte ik een kleine tentoonstelling van zijn werk, dat was in 1950, en, hoe dun ook, er sloop een erge fout in

[p. 212]

de catalogus, waar Kees Reedijk mij onmiddellijk attent op maakte. Dat was het begin van onze vriendschap. Ik heb mijn zoon Dirk genoemd en hij is zo lief geweest zijn vrouw in Aalst te gaan zoeken, terwijl Kees Reedijk ereburger van de stad werd.

De omgang tussen Kees Reedijk en mij heeft een gunstig licht geworpen op de vergelijking tussen beide Koninklijke Bibliotheken, die ik zo vaak en tot vervelens toe heb beschreven. Ik wens het hier niet nog eens over te doen en ga maar onmiddellijk op zoek naar een verklaring voor de grote verschillen tussen beide bibliotheken, die, per slot van rekening, niet veel meer dan hun naam gemeen hebben en, ik geef het grif toe, ook enkele boeken.

In Brussel, naar Frans model, alles onder één dak: muziek, prenten, munten, penningen, kaarten en plattegronden. Een concentratie en een centralisatie, die ik in Den Haag niet terugvind. Als men de middelen samenvoegt van de verschillende instellingen die in Nederland die verantwoordelijkheid van de Koninklijke Bibliotheek verlengen en aanvullen, dan valt de vergelijking in het grote nadeel van Brussel uit. Ik heb dat altijd zeer sterk aangevoeld, doch heb er nooit over geklaagd. Natuurlijk omdat ik tot het Belgisch systeem behoor, bewust en onbewust.

Bekijkt men het verschil van een hoger standpunt uit, hetgeen Nederlanders gemakkelijker doen dan Belgen, dan dient Frans door rooms vertaald te worden. De Franse revolutie heeft niet kunnen verhinderen dat de Fransen, zoals heel Latijns-Europa, naar boven zijn blijven kijken en de Belgen, Vlamingen inbegrepen, mét hen. De Nederlanders daarentegen, zoals trouwens heel het hervormde Europa, kijken naar omlaag. Met andere woorden: de Koninklijke Bibliotheek Den Haag wordt van onder naar de top van de piramide geduwd, de Koninklijke Bibliotheek Brussel daalt (hier ontbreekt een adjectief) naar de bodem. Kees Reedijk en ik hebben dan ook jaren geleden besloten misverstandige brieven te ruilen, waaruit zou blijken dat wij niet dezelfde taal spreken. Hier zou ik daar een eufemistisch tintje willen aan geven door van taal te veranderen: nous parlons la même langue, mais non le même langage. Aardig niet, zowel in het Hollands als in het Vlaams?