De Gids. Jaargang 150

[p. 194]

Margret Brügmann
Lekker voelen tussen twee stoelen

‘Sonst hör ich immer, man soll verwurzelt sein. Ich bin überzeugt, die einzigen Geschöpfe, die Wurzeln haben, die Bäum, hätten lieber keine, dann könntens auch in einem Flugzeug fliegen.’

B. Brecht, ‘Flüchtlingsgespräche’

In de trein Nijmegen-Amsterdam ontmoet ik een Amerikaans echtpaar dat het ‘war cemetery’ bij Arnhem bezocht heeft. Zij zijn op reis door Europa, twaalf dagen, van Stockholm, via Hamburg, Parijs, Rome et cetera naar Londen. ‘Oh, you come from Hamburg,’ vriendelijke belangstelling en geenszins verbazing dat ik in Amsterdam woon. Zij hebben familie in Heidelberg. En of ik die ken? Europa is één bont, cultureel rijk land voor hen. Tijdens het gesprek betrap ik me er stiekem op dat ik hun nauwelijks kan uitleggen dat ik in Holland eigenlijk tot de buitenlanders hoor.

Op weg naar huis - langs intens bekende en geliefde pleinen en straten - denk ik verder na over het vreemde begrip ‘buitenlander’. Ben ik na vijftien jaar leven in Nederland nog wel een buitenlander? Zijn buitenlanders mensen die gedwongen door hun omstandigheden en niet vrijwillig in een ander land zijn gaan wonen? Of blijf je tegen wil en dank buitenlander als je uit een ‘moeilijk’ land zoals Duitsland komt? Of word je weer buitenlander als je lastig bent, dus buitenlander ‘auf Abruf’? Kun je je ook half buitenlander en half ‘inlander’ voelen? Of voelt iedereen zich af en toe buitenlander?

Eén ding staat vast: in dit land, in Nederland, en met name in Amsterdam, voel ik me thuis, de stad past als een jasje om me heen. Met deze stad zijn emotionele relaties, mijn studietijd en mijn werk als wetenschappelijk medewerkster vrouwenstudies verbonden. Als ik terugdenk aan mijn begintijd in Nederland, dan zijn daar slechts heel kleine flitsen van over: smalle trappen waarvan je 's nachts droomde dat je in de bocht zou blijven steken; koffie met één koekje (dan gaat de trommel dicht); Amsterdam beleven met verbazing (een stad die niet door bombardementen verwoest is). Binnen deze verwarrende romantiek de pijnlijke confrontatie met het Duits-zijn, juist in Amsterdam. Vooral de taal verraadt je; je wilt je aanpassen, alles goed vinden en goed doen. Het is moeilijk. Met het woordenboek op de Albert Cuypmarkt ‘uien’ kopen. Machteloos zijn ten aanzien van de taalbarrière. Nu nog voel ik de onmacht en woede als ik niet kon zeggen wat ik dacht, wilde. De glazige blik van onbegrip tijdens mijn gestuntel. Mijn leven was teruggebracht tot een rompexistentie. Bijna in alle kennismakingsgesprekken werd ik bestookt met vergelijkingen tussen Duitsland en Nederland. De antwoorden werden gestandaardiseerder naarmate ik vaker de meest uiteenlopende (voor-)oordelen moest bediscussiëren.

Op het eerste gezicht is Nederland een verleidelijk land met zijn accenten op gezelligheid en sociale omgang. Alles lijkt haalbaar, eenvoudig. Ik zie de verschillen in de grote poging om mijn weg te vinden en om me aan te passen eerst over het hoofd. Na het universitaire leven in Hamburg is de kleinschaligheid van het

[p. 195]

Duitse Instituut op de Herengracht een verademing: het intensief werken met docenten, de charme van een zeventiende-eeuws grachtenhuis met een bibliotheek naar de tuin toe. Het lijkt na de onpersoonlijke hectische sfeer in Duitsland een sympathieke stap terug in de tijd. Op het instituut worden de eerste differenties tussen Duitsers en Nederlanders pijnlijk zichtbaar. Het opgepoetste academische taalgebruik van de Duitsers irriteert, de tijdrovende sociale reidans van de Nederlanders idem. Aan dit instituut ervaar ik de Duitse opvoeding als een voorsprong en tevens als een nostalgische enclave met alle nadelen vandien. De Duitse taal verstart tot een encyclopedie van ‘Schwere Wörter’. Duits wordt hier tot een studie van een buitenlandse taal, los van een vanzelfsprekend voedend cultureel achterland.

Wanneer word je in Duitsland een buitenlander? Misschien als je moet zoeken naar het gevoelsmatige gehalte van modale werkwoorden. Als je ‘durfen, sollen und müssen’ op de Nederlandse manier gebruikt. Het wegglijden uit de vanzelfsprekendheid van de eigen taal voelde ik als een ongewilde straf, als een verbanning uit mijn vader- of moederland. Naarmate ik langer in Nederland ben, zijn steeds meer ervaringen uitsluitend in de Nederlandse taal ingeschreven, ik moet ze in het Duits vertalen. In de taal zou ik me geen buitenlander willen noemen, maar een tussenlander, met idiosyncratisch taalgevoel en taalgebruik.

Mijn studietijd werd gekenmerkt door de roep naar maatschappelijke relevantie van wetenschap. De studentenacties hebben er voor vrouwelijke studenten toe geleid dat ze hun eigen ongenoegens en belangen formuleren. In een literatuurstudie betekende dat voor mij een groeiende belangstelling voor de wijze waarop vrouwelijke personages geschilderd werden. Een gloeiend engagement om alle literatuur ‘gegen den Strich’ te lezen was het gevolg. En toch meteen teruggeworpen worden op een elitair standpunt: het codewoord van het uur was ‘actie’, ook in de vrouwenbeweging. Toen vrouwenstudies aan de universiteit vorm kregen, legitimeerden zij zich door het sociaal emancipatorisch karakter van hun leerstof. Als je deze ontwikkeling met de situatie in Duitsland vergelijkt, zijn er weinig verschillen zichtbaar. In Bremen en Berlijn werden in deze periode ook de eerste seminars over vrouwenonderdrukking, moederschap, geweld tegen vrouwen et cetera gegeven.

Kenmerkend voor de Nederlandse situatie lijkt mij dat in de laatste tien jaar aan alle universiteiten - niet zonder strijd, maar toch - formatieplaatsen voor vrouwenstudies met leer- en onderzoeksopdracht geschapen werden, onder het motto ‘wat je niet kunt weren, dat moet je maar integreren’. In Duitsland daarentegen hangt het van het persoonlijk initiatief van de wetenschapsters af of er vrouwenstudies-seminars gegeven worden. De schaarsheid van deze werkgroepen leiden dikwijls tot overtrokken verwachtingen en teleurstellingen, zowel bij de docenten als bij de studenten, zoals bleek tijdens een congres in Salzburg 1984, waar docenten met interesse voor vrouwenstudies over hun ervaringen met dit ‘vak’ verslag uitbrachten. De teneur van de verslagen was een aanklacht tegen de onderdrukking van een nieuw en specifiek studiegebied. Dit beklag leidde tot een snelle, maar wankele solidariteit. Verschillende hoogleraren die wel het een en ander op het gebied van vrouwenstudies gerealiseerd hadden, konden het gapen van verveling over de jammerklachten haast niet bedwingen. Zij zetten zich heftig af tegen de ‘onderdrukten’, en na een tijdje tegen vrouwenstudies als ‘vakdiscipline’ zelf. Het leek hun ondenkbaar hun baan met ‘alleen maar’ vrouwenstudies te vullen.

Met de Nederlandse situatie in het achterhoofd sta je enigszins verbaasd te kijken. Je zit klem tussen de cynici en de slachtoffers en je moet vreselijk uitkijken om niet in de rol van pleitbezorger voor vrouwenstudies en zijn mogelijkheden verzeild te raken. Met andere woorden, preken voor eigen parochie. Tijdens dit congres werd ik mij de unieke situatie van Nederlandse vrouwenstudies weer duidelijk

[p. 196]

bewust, maar ook de verschillen ten opzichte van de Duitse situatie.

Wat opvalt in vergelijking met Duitsland - maar ook met andere landen - is dat de Nederlandse vrouwenstudies van alle hedendaagse (theoretische en methodologische) markten thuis zijn. In Duitsland is heel sterk te merken dat vrouwenstudies aansluiten bij de theoretische discussies uit de studentenrevolutie, die wederom beïnvloed zijn vanuit theorieën uit de ‘Frankfurter Schule’. Tegenwoordig waait de wind uit Frankrijk. In vele opstellen is merkbaar hoeveel moeite men heeft om het ene paradigma met het andere te verbinden. Zeker speelt de jongste geschiedenis daarbij een rol. Het speelse, lichtvoetige soms antihumanistisch getinte onderzoek uit Frankrijk stuit in Duitsland op een vrij moreel en politiek gekleurde wetenschap. De effecten zijn ook op het terrein van vrouwenstudies zichtbaar. Die hebben in eerste instantie nog steeds een politiek emancipatoir karakter. De invloed van de Amerikaanse vrouwenstudies is in Duitsland dan ook nog veel sterker dan in Nederland.

De Nederlandse vrouwenstudies kunnen zich nauwelijks op een specifieke Nederlandse theoretische discussie binnen filosofie, sociologie en letteren beroepen. Dit heeft zeker niet alleen nadelen. Opvallend is de openheid ten opzichte van verschillende nieuwe theorieën en stromingen. Soms heeft dit modieuze trekjes met alle dwingende en beperkende effecten. Het gedwongen internationalisme leidde wel tot een kwalitatief hoogstaande discussie binnen vrouwenstudies in Nederland. De overwaardering van buitenlandse theoretici kan soms echter ook tot onterechte onderwaardering van eigen onderzoek leiden. Aan deze bescheidenheid is ook het ingebakken puritanisme medeplichtig, dat zich in het jasje van voorgeschreven sociaal gedrag kleedt: ‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ is een van de gesels van de sociale dwang. Samen met het ideaal van ‘gezelligheid’ vormen deze dogma's voor de wetenschapsbeoefening een remmende factor.

Het wantrouwen tegen theoretische discussies binnen vrouwenstudies is evident, alhoewel het de laatste tijd wat afneemt. De theoretische differenties werden dikwijls als persoonlijke aanvallen geïnterpreteerd, misschien een relict uit de vrouwelijke socialisatie. Ook heerste er lange tijd een tendens om elk artikel en elk congres voor iedere vrouw begrijpelijk te maken. Dit leidde tot een taalpurisme en een dusdanige simplificatie dat elk specialistisch artikel bij voorbaat met argwaan gelezen werd als dat het consumptieve leesniveau oversteeg. Een gevolg van deze mentaliteit waren de eindeloze inleidingsartikelen. Deze beantwoordden ook aan de eis binnen vrouwenstudies dat de wetenschapsgebieden voor iedereen die op een of andere manier binnen vrouwenstudies bezig is begrijpelijk zouden moeten zijn. Achter deze eis staat een niet onterechte kritiek op de versnipperdheid van de wetenschap in vaak ontoegankelijke vakgebieden met hun eigen jargon. Het is zeker nog steeds een van de grote - onopgeloste of onoplosbare - problemen binnen vrouwenstudies hoe je als vakvrouw vrouwenstudies kunt bedrijven zonder popularistisch te vervlakken of hermetisch te zijn voor andere vakvrouwen. Hierbij ga ik dan nog voorbij aan het meer algemene probleem van de waardering van vakgenoten uit de eigen discipline, die geen vrouwenstudies bedrijven maar wel over veel vakkennis beschikken...

In Duitsland en in Nederland staat men binnen vrouwenstudies bovendien voor het probleem hoe de universitaire kennis bij de vrouwenbeweging aansluit (afgezien van definitiemoeilijkheden wat men onder de vrouwenbeweging verstaat). Mijns inziens zou het ideaal zijn als vrouwen die zich met vrouwenstudies bezighouden, nauwe banden met de vrouwenbeweging hebben, wat niet zo vanzelfsprekend is. Van twee kanten rijzen problemen in deze relatie: aan de ene kant de primair sociaal gedomineerde doelstelling van de vrouwenstrijd en aan de andere kant de verwetenschappelijking van de vrouwenbeweging.

Van oudsher definieert zich de vrouwenbe-

[p. 197]

weging - ondanks zeer gedifferentieerde partiële doelstellingen - meestal als een sociale beweging, welks doel is achterstanden voor vrouwen uit de weg te ruimen. Deze emancipatoire gerichtheid veronderstelt een maatschappelijke utopie. Het is echter de vraag of de premissen voor de ideale toestand niet vrij opportunistisch aan heersende machtsverhoudingen en sociale coderingen gerelateerd worden. Het heersende pragmatisme wordt gelegitimeerd door economisch en politiek dwingende krachten. Dit is zeker terecht, het zou echter ook tot de geleidelijke teloorgang van de vrouwenbeweging kunnen leiden.

Een ander probleem zou ik een ‘generatieconflict’ willen noemen: vrouwen die al enige strijd en denkwerk verricht hebben, zijn dikwijls niet bereid om aan een ‘traditie’ te werken. Met andere woorden, zij accepteren niet opnieuw de primaire verontwaardiging van andere vrouwen die kennismaken met een bewust beleefde discriminatie op grond van hun sekse. Ondanks dat de vrouwenbeweging voor een deel haar sterkte ontleent aan de emotionele en spontane betrokkenheid en analysemogelijkheid van vrouwen omtrent hun eigen situatie, gedragen ervaren feministes zich dikwijls blasé ten opzichte van primaire, ongereflecteerde uitingen van vrouwen die juist in de toekomst de vlag zouden kunnen overnemen van de feministes van het ‘eerste uur’. Het lijkt bijna alsof vrouwen niet in staat zijn - behalve in socialisatiesituaties - om ervaringen door te geven en nieuwe impulsen te incorporeren in een gezamenlijke geschiedenis.

Het tweede conflictpunt tussen vrouwenstudies en vrouwenbeweging - en zover ik dit kan overzien geldt dit voor alle westerse landen - is de verwetenschappelijking van de vrouwenbeweging in de richting van vrouwenstudies. Ook hier zijn de problemen in Duitsland en Nederland vergelijkbaar. Het internationalisme is hier geen kwestie van reizen en snelle communicatiemogelijkheden, maar het signaleert een grensoverschrijdende problematiek: in een wereld die het woord ‘vrouw’ of ‘vrouwelijk’ als amusante of storende deviant beschouwt, staan vrouwen onder een sterke dwang tot legitimatie van hun eisen en veranderingsvoorstellen. Dit brengt met zich mee dat vrouwen met gedegen studies, mogelijkheden tot analyses en theorievorming en een welbespraaktheid al snel woordvoersters van de beweging worden. Macht is zoet, en de belezen mandarijnen moeten een behoorlijke dosis relativeringsvermogen hebben om hun positie telkens weer ter discussie te stellen. De kloof tussen de arrivées en de new-comers dreigt daardoor groter te worden dan goed is voor de vrouwenbeweging. Op dit punt - de machtsdiscussie - zou het nuttig zijn als de beschouwende theoretica's zich met politiek bezighielden en de actievoersters met theorie.

De vaak bekritiseerde scheiding tussen vrouwenstudies en vrouwenbeweging bestaat mijns inziens slechts bij de gratie van een conservatieve opvatting van wetenschapsbeoefening en een reactionaire, hersenloze interpretatie van actievoeren. Beide manieren van toeëigening van de wereld zouden misschien als een nietverminkte Siamese tweeling met elkaar verbonden kunnen worden.

Het verbindende derde element zou het primaat van de reflectie kunnen zijn: ‘In de politieke inzetten van wereldomvang raakt de poëzie misschien aan zoiets als het beschermen van een denkminimum. [...] Om te schrijven is er tijd nodig, en die is er niet als er ontploffingen, bombardementen, aanslagen zijn,’ aldus Hélène Cixous. Cixous springt hier in de bres voor het reflectieve element, waartoe zij de kunst rekent. Mijns inziens geeft zij kunst niet de plaats van vrije-tijdsbezigheid of geruststellende levensversiering. Zij zet kunst in als reflectief moment, om de fantasie als kritisch utopische instantie tot haar recht te laten komen. Cixous constateert echter dat het schrijven niet tijdens de ‘bombardementen’ mogelijk is. Dit zou voor vrouwen betekenen dat zij voor altijd moeten zwijgen of moeten leren tussen twee ‘bombardementen’ te denken, te werken, te schrijven.

De noodtoestand voor vrouwen is nog steeds

[p. 198]

alom aanwezig, of zij zich nu als gast aan tafel van een intellectuele studieuze gemeenschap bevinden of als gastarbeidsters in de fabriek. In deze zin zou je vrouwen mondiaal ‘buitenlanders’ kunnen noemen. Dit is zeker een van de oorzaken van het zo dikwijls opgemerkte gespleten bewustzijn van vrouwen dat tussen aanpassing en afwijking heen en weer schommelt.

Deze gedachten zijn geschreven vanuit een zeer persoonlijk perspectief. Het is geen representatieve analyse van de complexe verhouding tussen buitenlander-zijn, vrouw-zijn en de relatie vrouwenbeweging-vrouwenstudies. Er zullen vele breuken in deze associatieketen zijn, die ik slechts kan toelichten met het volgende gedicht, dat de ongerijmdheden voor mij inzichtelijk maakt zonder ze op te lossen:

‘Wir sind jetzt Flüchtlinge in
Finnland.

Meine kleine Tochter
Kommt abends schimpfend nach Hause, mit ihr
Will kein Kind spielen. Sie ist Deutsche und entstammt
Einem Räubervolk.

Wenn ich ein lautes Wort wechsle in der Diskussion
Werde ich zur Ruhe verwiesen. Man liebt hier nicht
Laute Wörter von einem
Der aus einem Räubervolk stammt.

Wenn ich meine kleine Tochter erinnere
Dass die Deutschen ein Räubervolk sind
Freut sie sich mit mir, dass sie nicht geliebt werden
Und wir zusammen.’

B. Brecht, ‘Finnland 1940’

Hoe geruststellend zou het zijn als dit gedicht slechts betrekking zou hebben op een verhaal over Duitsers en de belevenissen van mij en mijn dochter...