De Gids. Jaargang 150

[p. 159]

Jan Zielonka
De Europese politiek van Nederland: een Poolse visie

In principe behoeft het Polen geen moeite te kosten om de politieke cultuur van West-Europa te begrijpen. Behoorlijk opgeleide Polen zijn meestal vertrouwd met de Europese geschiedenis. In hun jeugd lezen ze op school dezelfde klassieke romans als de Fransen, de Duitsers of de Nederlanders. Later dienen ze zich tijdens hun studie de werken van grote Europese politieke filosofen als Erasmus, John Locke of Hegel eigen te maken. Dank zij de westerse radio kunnen ze actuele internationale gebeurtenissen volgen. En via onafhankelijke uitgeverijen kunnen ze aan boeken van Carl Popper, Raymond Aron, George Orwell of Hannah Arendt komen.

Polen kunnen over de verschillende visies op Europa discussiëren, zoals die zijn uitgedragen door De Gaulle, Adenauer of Churchill. Ze kunnen zich voorstellen waarom E.P. Thomson het waarschijnlijk nooit met Jean-François Revel over iets eens zal zijn.

Toegegeven, ze zullen er waarschijnlijk moeite mee hebben om het systeem van commerciële reclame te begrijpen of om tot in alle nuances te verklaren hoe de Londense beurs werkt. Maar ze weten meestal wat Friedrich Hayek over vrijheid schreef en ze begrijpen Milton Friedmans monetaristische credo even goed als de principes van de kapitaaltheorie van Marx.

Dit alles doet vermoeden dat een Pool geen cultuurschok hoeft te ondergaan wanneer hij in het politieke milieu van West-Europa belandt. Wat ikzelf heb waargenomen wijst er echter op dat Polen die naar Nederland komen gewoonlijk ten prooi vallen aan een zekere verwarring en verbazing. Hoe komt dat? Waarom zou een Pool er moeite mee hebben om het Nederlandse politieke denken te doorgronden? Wat zijn de fundamentele verschillen tussen de Nederlandse en de Poolse perceptie van politiek? Ik zal proberen deze vragen te beantwoorden door zes gevallen te onderzoeken die duidelijk maken hoe men in Nederland naar de Europese politiek en de relaties tussen Oost en West kijkt. Uiteraard zal ik bepaalde generalisaties niet kunnen vermijden die kunnen leiden tot het scheppen van nationale stereotypen die niet met de werkelijkheid overeenkomen. Dit essay is daarom niet meer dan dat, een aanzet tot een serieuze politieke theorie.

Twee visies op Europa

Voor de Polen bestaat er één Europa en ze zijn trots dat ze daar deel van uitmaken. In hun visie vertegenwoordigt Europa een speciale culturele, economische en politieke eenheid die in de loop van de geschiedenis is ontstaan. Deze eenheid, gegrondvest op vrijheid der volkeren en op nationale onafhankelijkheid, dient te worden verdedigd tegen iedere politieke overheersing en ieder particularistisch belang. ‘Polen zegt tegen het volk: Laat alle plaatselijke belangen varen en streef naar de vrijheid,’ riep de negentiende-eeuwse Poolse dichter Adam Mickiewicz. De echo daarvan klinkt na in het Polen van deze tijd. Nu is het een oproep om de verdeeldheid van Europa te overwinnen.

In Polen gaat men niet voorbij aan de proble-

[p. 160]

men van de Derde Wereld. Zo heeft Lech Walesa zich herhaaldelijk negatief uitgelaten over het apartheidsbeleid van Zuid-Afrika en de repressie in Chili. Niettemin is men er overwegend eurocentrisch ingesteld. Bij iedere politieke afweging komen Europa en zijn problemen op de eerste plaats, ongeacht de technische, economische of politieke ontwikkelingen van de laatste decennia.

Je kunt van alles over de Nederlanders zeggen, maar niet dat ze eurocentrisch zijn. Bij de meeste politieke discussies is het Nederlandse uitgangspunt eerder mondiaal dan Europees. Soms hoor je zelfs wel eens de suggestie dat Nederland niet echt tot het Europese continent behoort. Een Nederlands parlementslid zei eens tegen me: ‘Nederland is een soort eiland.’

Nederlanders rechtvaardigen hun afstandelijke, zo niet onverschillige houding tegenover de Europese problemen met twee soorten argumenten. Gewoonlijk komen de historische argumenten het eerst: Nederland hield zich altijd eerder bezig met overzeese problemen dan met de Europese politiek als zodanig. De banden met de voormalige kolonies worden nog steeds in stand gehouden. En de handel met landen over de hele wereld is voor de Nederlandse economie nog steeds van cruciaal belang.

De tweede reeks argumenten heeft betrekking op de huidige politieke toestand in Europa. De Nederlanders zijn er duidelijk niet gelukkig mee dat ze in een verdeeld Europa leven, in de schaduw van een confrontatie tussen de supermogendheden. Dikwijls achten ze het echter te riskant om bij deze confrontatie betrokken te raken. Bovendien zijn ze tamelijk sceptisch over hun mogelijkheden om de Oost-Westrelaties te beïnvloeden. Sommigen betwijfelen het trouwens of er voor Nederland grote belangen bij de Oost-Westrelaties op het spel staan.

Mijn studenten aan de Universiteit van Leiden zijn geenszins cynisch. Toch beschouwen ze het begrip Europese identiteit als erg idealistisch, zo niet a-historisch. Ze sympathiseren met Solidariteit en Charta 77, maar demonstreren op straat tegen de Amerikaanse raketten of voor de revolutie in Nicaragua. Ze hechten grote waarde aan de principes van politieke vrijheid, maar laten vaak merken dat het Poolse Solidariteit ‘te ver wil gaan’ of dat berichten van Russische dissidenten de toestand ‘te zwart afschilderen’ en te ‘eenzijdig’ zijn om volledig betrouwbaar te zijn.

Natuurlijk heeft Nederland relatief minder kansen om de Europese politiek te beïnvloeden dan Duitsland of Frankrijk. Niettemin wordt door sommige Nederlanders aangevoerd dat het merendeel van de grote Europese omwentelingen Nederland sterk heeft geraakt en dat er ook nu geen reden is om aan te nemen dat Nederland zich kan onttrekken aan de huidige conflicten in Europa. De vraag blijft of Nederland bewust probeert zijn betrokkenheid bij de Europese politiek te beperken of dat het er zijns ondanks bij betrokken raakt, zowel door de elkaar opvolgende conflicten en andere politieke gebeurtenissen als door de beslissingen van anderen.

Tot dusver ziet het er echter naar uit dat veel Nederlanders zich er veilig en prettig bij zouden voelen als de actieve betrokkenheid van Nederland bij de Europese politiek zou beginnen en eindigen bij deelname aan de besprekingen over melkproduktiequota binnen de Europese Gemeenschap. En de Nederlanders die desalniettemin vinden dat Nederland bij Europa hoort, gewagen eigenlijk nooit van de Oost-Westrelaties in een andere context dan die van de dreiging van een nucleaire confrontatie op dit continent.

Zijn de supermogendheden gelijk?

Voor de doorsnee Pool kan de Nederlandse kijk op de beide supermachten een volgende bron van verrassing en verbazing zijn. Er zijn maar weinig Nederlanders die uitgaan van het Russische standpunt wanneer ze de huidige toestand in de internationale politiek verklaren. (Veel en veel minder dan in landen met een sterke communistische partij.) Toch heb ik de

[p. 161]

indruk dat het merendeel van de Nederlandse commentatoren er inzake het Europese beleid van zowel de Sovjetunie als de Verenigde Staten een symmetrische perceptie op na houdt.

De meeste Polen, daarentegen, zouden iedere symmetrie tussen de Sovjetunie en de Verenigde Staten als volslagen bezijden de waarheid beschouwen. Ze zouden aanvoeren dat het tenslotte de Sovjetunie was die de drie Baltische staten en delen van Polen en Roemenië bij de ussr heeft ingelijfd. Ook was het de Sovjetunie die met geweld marionettenregeringen in Oost-Berlijn, Boedapest en andere Oosteuropese hoofdsteden heeft geïnstalleerd. Het was het Rode Leger dat op wrede wijze Hongarije en Tsjechoslowakije binnenviel. Het was en is nog steeds de Russische partij die het communistische systeem van economisch wanbeheer bewaakt, die schending van de mensenrechten wettigt en die het culturele sociaal-realisme bevordert. Dit punt zou met veel meer voorbeelden kunnen worden geïllustreerd. In Polen zou men daarom met nadruk stellen dat de Amerikaanse betrekkingen met West-Europa in geen enkel opzicht serieus zijn te vergelijken met de Russische betrekkingen met Hongarije, Polen of de ddr.

Waarom houden zoveel Nederlanders er dan een symmetrische perceptie van de supermogendheden op na? Ten minste drie factoren kunnen hieraan bijdragen. De eerste factor komt voort uit de Nederlandse geneigdheid tot neutraliteit en het denkbeeld dat neutrale staten bij een confrontatie tussen de supermachten geen partij moeten kiezen. Zoals ik zei, in Polen stelt men zich bijna nooit op een dergelijk standpunt.

De tweede factor komt voort uit de speciale bezorgdheid van de Nederlanders over de nucleaire wapenwedloop. Op het nucleaire vlak, zo betoogt men in Nederland, hebben de Sovjetunie en de Verenigde Staten heel veel met elkaar gemeen. Dit argument wordt ook al niet door veel Polen gehanteerd. Volgens hen wordt de dreiging niet in het leven geroepen door de wapens, maar door de mensen achter die wapens. Hierbij mag men met name niet de enorme militarisering van het maatschappelijk leven in Oost-Europa uit het oog verliezen.

Het anti-Amerikanisme dat bepaalde invloedrijke intellectuele kringen in Nederland kenmerkt, vormt stellig de derde factor die de Nederlandse perceptie van de supermachten beïnvloedt. Zo kunnen mijn studenten in Leiden urenlang, zonder ophouden, werkelijke én denkbeeldige Amerikaanse zonden bekritiseren. Het kost hun veel meer moeite om zich even welbespraakt te tonen tijdens een debat over de Sovjetunie. Velen van hen geloven dat de Goelag-kampen tot het stalinistische verleden behoren en niet meer bestaan. Zij die beter op de hoogte zijn van Russische repressiemaatregelen, brengen dit onderwerp in een openbaar debat meestal niet ter sprake. Als we vragen waarom ze stil blijven, is het antwoord dat het ‘oneerlijk’ of ‘demagogisch’ is om de Russen te bekritiseren zonder tegelijkertijd de Verenigde Staten te bekritiseren. Op een Poolse universiteit is een dergelijke stand van zaken nauwelijks denkbaar.

Zijn er toversleutels?

In Nederland vermijdt men liever actief betrokken te raken bij de Oost-Westrelaties. Niettemin zijn de Nederlanders meesters in het uitdragen van alles-oplossende universele regelingen voor het Oost-Westconflict. In de jaren zestig en zeventig had je het denkbeeld van de ‘convergentie’, waardoor alle problemen tussen Oost en West uit de wereld zouden worden geholpen. Een soort toversleutel tot blijvende vrede en welvaart in Europa.

Volgens de theorie van de convergentie, bedacht door een beroemde Nederlander, groeien het kapitalistische en het communistische systeem naar elkaar toe door de ontwikkeling van de handel tussen Oost en West. De economische banden tussen Oost en West werken bevorderend op de ontwikkeling van gemeenschappelijke institutionele structuren en vergemakkelijken het wederzijdse begrip tussen de

[p. 162]

tegengestelde ideologische stelsels. De economische banden zijn voorlopers van grote wijzigingen in het sovjetsysteem zelf. Aldus redenerende is de handel het middel om de democratisering van Oost-Europa te bevorderen en de vrede op het gehele Europese continent te waarborgen.

Toen de theorie van convergentie een illusie bleek te zijn nam de nucleaire ontwapening de rol van toversleutel in de Oost-Westrelaties over. Sinds het eind van de jaren zeventig zijn de activisten gaan stellen dat de Russische avonturen aan het thuisfront en het internationale front eenvoudig binnen de perken te houden waren door wederzijdse of eenzijdige ontwapening. Sommigen van hen gingen nog verder en betoogden dat het lot van de onderdrukten in Oost-Europa afhangt van de vorderingen die er bij de onderhandelingen over wapenbeheersing worden geboekt. Zoals een parlementslid het onlangs stelde: ‘Zonder relevante wapenonderhandelingen en afspraken over het niveau van de bewapening denk ik niet dat er een mogelijkheid komt om de situatie van de mensenrechten te verbeteren of om een aantal beperkte vrijheden in Oost-Europa tot stand te brengen.’

In Polen gelooft men niet in toversleutels voor de Oost-Westrelaties, niet op het terrein van de handel en niet op het terrein van de ontwapening. De ervaring van veertig jaar Russische overheersing heeft geleerd dat er alleen maar concessies van de Sovjetunie te verkrijgen zijn door middel van hard en pijnlijk onderhandelen. Dit onderhandelen bestaat uit het uitoefenen van politieke pressie op een breed terrein, maar ook uit bepaalde inspanningen om met Moskou zaken te doen en compromissen te sluiten. Hier bevinden we ons op het terrein van de ervaring, van de vaardigheid in het balanceren en uitruilen. Er bestaat geen eenvoudige manier om met Moskou te onderhandelen. Vooruitgang op het ene terrein is geen garantie voor vooruitgang op ander terrein van de Oost-Westbetrekkingen.

Goeden tegenover slechten

Er is geen reden om aan te nemen dat men in Polen de geheimen van het Kremlin beter kent dan in Nederland. Maar de Polen hebben ervaringen met hun eigen communistische partij opgedaan en zien daardoor het sovjetbeleid misschien toch in een ander licht dan de Nederlanders.

Nederlandse studenten beschrijven de sovjetpolitiek wel eens in termen van tweespalt. In de Russische communistische partij zouden hervormingsgezinden en conservatieven bestaan. Soms worden de laatsten stalinisten genoemd en de eersten kádáristen, of ze heten progressief en reactionair, dan wel haviken en duiven. Het heeft iets van een klassieke western: in de Russische partij heb je goeden en slechten.

De goeden zouden graag economische hervormingen willen bevorderen, de censuur verminderen en de joden laten emigreren. Ook willen ze de Russische defensie-inspanningen verminderen, troepen terugtrekken uit Afghanistan of de vrije hand geven aan Jaruzelski, Ceausescu of Kádár. De slechten geven de voorkeur aan een Stalin-achtige overheid. Ze zijn tegen iedere politieke of economische hervorming, drukken de oppositie de kop in en verhogen de defensie-uitgaven voortdurend.

Uit een dergelijke simpele tegenstelling volgen een paar voor de hand liggende politieke aanbevelingen voor het Westen. Dit zou zijn best moeten doen om de hervormingsgezinde groepering in de Russische partij sterk te maken en op die manier de stalinistische vleugel te verzwakken.

In Polen beseft men dat er binnen de sovjetleiding en binnen de hoogste elitegroeperingen significante meningsverschillen bestaan, zo niet over de algehele koers van het sovjetbeleid dan wel over de afzonderlijke fasen van dat beleid. Het beschikbare materiaal acht men in Polen echter onvoldoende om bepaalde leiders met een specifieke lange-termijnvisie te kunnen identificeren of om binnen de diverse bureau-

[p. 163]

cratische complexen, zoals Politburo, kgb of buitenlandse zaken, het bestaan te kunnen aannemen van groeperingen met een politieke lange-termijnoriëntatie.

Bovendien zou men in Polen waarschijnlijk stellen dat de meest significante scheidslijn in de sovjetpolitiek loopt tussen de sovjetsamenleving en de bevoorrechte politieke klasse, de zogeheten ‘nomenklatura’. In de Poolse visie ligt daarom de werkelijke keuze van het Westen niet in de steun aan stalinisme of kádárisme, of aan haviken of duiven in het sovjet-Politburo. Die keuze ligt tussen daden die een versterking van de nomenklatura tot gevolg hebben en handelingen die een liberaler alternatief ten goede komen.

Wat zit er achter het Russische beleid?

Ook de oorsprong van de Russische politiek wordt door Polen en Nederlanders in een verschillend licht gezien.

In Nederland schijnt men te geloven dat de Russische leiders handelen op grond van universele vereisten van nationale veiligheid. Regelmatig reizen er dus Nederlandse ministers, parlementariërs en opiniemakers naar Moskou om te praten over ‘terreinen van wederzijds belang’. Deze mensen voeren die gesprekken op dezelfde manier als waarop ze dat met hun gesprekspartners in Parijs, Londen of Washington doen. Uiteraard weten ze dat het Kremlin de marxistisch-leninistische ideologie aanhangt, een ideologie die aanzet tot een proletarische revolutie over de hele wereld. Niettemin wijzen de gesprekken in Moskou erop dat de Russen eerder in rationele dan in ideologische termen spreken. En dat ze reageren op prikkels en dreigementen van andere staten, zoals ook Nederlandse politici dat gewoon zijn te doen.

In deze situatie is het makkelijk te concluderen dat de marxistische ideologie een louter declaratoir karakter heeft. En dat het Westen zich dan ook moet concentreren op het terugdringen van de Russische gevoelens van onveiligheid, die in het leven worden geroepen door de militaire ontwikkelingen in het Westen. Het denkbeeld van eenzijdige ontwapening lijkt in deze context voor veel Nederlanders heel redelijk. Zij die gekant zijn tegen eenzijdige ontwapening, willen wél dat er beschaafde Nederlands-Russische gesprekken gevoerd blijven worden, om daarmee dan oplossingen te vinden voor het wederzijdse, zij het niet even grote onveiligheidscomplex van Den Haag en Moskou.

In Polen beschouwt men de huidige Russische leiders niet als ideologische fanatici die proberen alle dogma's van Marx' visie toe te passen, ongeacht alle politieke en economische obstakels van dit moment. Toch gelooft men niet dat de Kremlinleiders politieke realisten westerse stijl zijn. Het zou met name verkeerd zijn om aan te nemen dat hun marxistische intellectuele achtergrond en hun langdurige binding met de communistische partij hoegenaamd geen uitwerking hebben gehad op hun perceptie van de internationale politiek. Men zou zich bijvoorbeeld kunnen afvragen waarom Moskou van regeringen uit de Derde Wereld verlangt dat ze Moskou niet alleen een warm, maar ook een communistisch hart toedragen. Of waarom Moskou zich verzet tegen iedere hervorming in Oost-Europa, ondanks de enorme bedragen die worden aangewend om de economieën van Polen, Tsjechoslowakije en de ddr te subsidiëren.

Zo heeft de ideologie bijvoorbeeld een belangrijke legitimeringsfunctie. Aangezien het communisme het Russische volk economische welvaart noch sociale rechtvaardigheid heeft gebracht, probeert het Kremlin de macht van de nomenklatura te rechtvaardigen door internationale successen op te eisen. Hier komen we bij een Sovjetrussisch idee van veiligheid dat sterk verschilt van het westerse. De Russen voelen zich naar het schijnt inderdaad onveilig. Niettemin vloeit volgens de Polen de Russische onveiligheid voor een groot deel eerder voort uit het Russische expansiebeleid dan uit de dreigementen van ‘westerse revan-

[p. 164]

chisten’, zoals Moskou ze pleegt te noemen.

In beginsel is men in Polen niet tegen diplomatieke gesprekken in Moskou. Maar men heeft wel moeite met het accepteren van misleidende beelden van de Russische politieke motieven.

Geheime dromen

Ten slotte komen we bij het beeld dat Nederlanders en Polen van de toekomst hebben. In Nederland zou men er waarschijnlijk tevreden mee zijn als de status quo in Europa gehandhaafd kon blijven; de beschuldiging dat de Sovjetunie zich als einddoel heeft gesteld om het hele Europese continent te veroveren wordt er niet geuit. Niettemin is men onbewust bang voor Russische expansie.

In de grond geloven de Nederlanders dat de navo een bepaalde veiligheid voor hun land waarborgt. Tegelijkertijd voelen ze er echter weinig voor om Moskou op ieder door de Verenigde Staten gesuggereerd gebied te tarten, met name niet op dat van de nucleaire defensie. Met zowel de supermogendheden als de Europese partners proberen ze te praten over de dingen waarvoor ze bang zijn; maar dat hun argumenten in Washington, Londen, Bonn of Moskou serieus worden genomen, daarvan merken ze niet veel. Daardoor gefrustreerd proberen sommige Nederlanders in het buitenlandse beleid van Nederland liever de prioriteit van binnenlandse factoren uit te dragen dan die van internationale. Maar dan beseffen ze dat de morele leuzen van straatdemonstraties nauwelijks kunnen voorzien in wat de Europese Realpolitik vereist.

Het gevolg is dat een groot aantal Nederlanders zich afwendt van de Oost-Westbetrekkingen. Ze doen liever alsof het lot van hun eigen land nauwelijks door de Europese problemen wordt beïnvloed. Aangezien Nederland buiten directe Russische invloed ligt, is deze verwaarlozing van de Europese problemen mogelijk en heeft ze praktisch geen prijs.

Sinds 1944 moeten de Polen in hun land leven met Sovjetrussische tanks; het ligt voor de hand dat ze dromen over een verandering van de status quo in Europa. Men kent echter in Polen de kracht van de Russische vuist en rekent niet op aanzienlijke westerse steun. Daarom probeert men de Russische invloed uit te hollen door aardig te blijven en de ene nederlaag in evenwicht te brengen met de andere. Vandaag de dag hebben de Polen geen andere keus dan te leren leven met de Russen. Zoals zij het zien, is de toekomstige vorm van de Pools-Russische betrekkingen, of algemeen gesteld de Oost-Westrelaties, echter nog steeds in hoge mate een open vraag.

vertaling Rob van der Veer