De Gids. Jaargang 150

[p. 156]

Tom Eekman
Nederland - Amerika - Rusland

Het is wat afgezaagd om te zeggen dat de Verenigde Staten geen land, maar een werelddeel zijn. Naar bevolking zijn ze eigenlijk méér dan een werelddeel: een kosmos (geen micro-) van alle mensensoorten en -rassen. In Nederland hebben wij Molukkers en Surinamers, Turken en Marokkanen - problemen genoeg, en toch zijn dat maar luttele groepjes vergeleken met de duizenden Aziaten en Latijns-Amerikanen die per dag de Verenigde Staten binnenstromen. Dat kán allemaal maar - zo lijkt het tenminste, maar de influx van vele honderdduizenden uit één geografisch, en vooral één taalgebied moet op den duur tot grote problemen en conflicten leiden als het verzadigingspunt, het maximale absorptievermogen bereikt is en de integratie gaat stokken. Zo staat het werelddeel usa voor gigantische moeilijkheden, en voor wie er gaat wonen lijken onze Nederlandse problemen in te schrompelen tot minuscule, onernstige, lokale probleempjes. Het is eigenlijk verwonderlijk dat een land en een natie die uit zoveel heterogene elementen bestaan toch, aan de andere kant, zo'n eenheid vormen. Enerzijds is er die overvloed en gevarieerdheid van produktie, die de immigrant verbijsterd door een Amerikaanse supermarkt doet dwalen. Anderzijds zijn alle wc-potten en -systemen in de hele Verenigde Staten precies gelijk en wordt elke deur er met dezelfde draaiknop geopend - een gewone deurklink is er haast niet te vinden. Ondanks de verbazende verscheidenheid schikken de massa's Amerikanen zich naar heel homogene patronen van consumptie, amusement, onderling gedrag. Een belangrijk onderdeel van, en een belangrijke voorwaarde tot die homogeniteit is natuurlijk de taal. Aan de positie van het Engels als eenheidstaal wordt nu trouwens ook getornd (in Californië en andere gebieden met een sterk Spaans-sprekend bevolkingssegment), en dat kon weleens het begin zijn van het einde der Amerikaanse unity in diversity.

Nederlanders komen zich niet bij duizenden, maar slechts druppelsgewijs in de vs vestigen. Toch heeft ook een stad als Los Angeles, in de verste hoek van het land, een flink contingent Nederlanders van geboorte en/of nationaliteit. Er bestaat daar een heel spectrum van Nederlandse verenigingen; maar, gelukkig!: er is ook een overkoepelende organisatie van Nederlandse organisaties. De meest elitaire is de Netherlands-American Association, die al vele decennia bestaat, de Nederlandse consul-generaal tot erevoorzitter heeft en maandelijkse bijeenkomsten houdt bij leden thuis (er zijn nogal wat leden met kasten van huizen). Een vaste prik is koninginnedag en Sinterklaas, want zijn er Nederlandser symboolfiguren dan de koningin en St.-Nicolaas?

Ik wilde het echter hebben over een andere, kleinere club: het Netherlandic Studies Project op de University of California, Los Angeles. Op ucla worden Nederlandse taal en literatuur gedoceerd (door professor Robert Kirsner), maar er zijn ook docenten die zich met andere aspecten van Nederland bezighouden (geschiedenis, schilderkunst, muziek etcetera). Het Project houdt enkele malen per jaar een bijeenkomst met een lezing, vaak van een bezoekend

[p. 157]

Nederlands geleerde of kunstenaar. Tot de aanwezigen behoren dan ook Nederlandse of in Nederland geïnteresseerde docenten aan andere universiteiten in de omgeving: de University of Southern California, de Loyola University en Caltech. Dit Studies Project zou een veel actievere rol kunnen spelen: studenten aantrekken en steunen, dissertaties stimuleren en de uitgave ervan financieren, bij de uitwisseling van studenten en hoogleraren betrokken zijn, de image van Nederland aan Californische hogere onderwijsinstellingen verbeteren (wat geen overbodige luxe zou zijn). Maar daarvoor zijn financiële middelen nodig, Den Haag zou over de brug moeten komen, en wie durft daarop te rekenen in een tijd van stringente bezuinigingen?

De hoofdtaak van ondergetekende is overigens een geheel andere: al twintig jaar doceert hij in het Department of Slavic Languages and Literatures van ucla vooral Russische (ook andere Slavische) literatuur, soms ook de talen. Het aantal studenten is niet groot: een handjevol (op een totaal van 34.000 studenten); ondanks de stimulering die van Washington uitgaat om meer Russisch te leren groeit dat aantal niet erg: Amerikanen zijn nu eenmaal niet sterk in, of geestdriftig voor, het leren van vreemde talen - tenminste de meeste niet. Afgestudeerden vinden moeilijk emplooi - meestal ergens op een universiteit of college, soms bij een der ministeries in Washington, de inlichtingendienst, Radio Free Europe en dergelijke.

Het aantrekkelijke van zo'n hoogleraarschap in de Verenigde Staten is dat het de betrokkene in staat stelt naast zijn colleges behoorlijk wat tijd te besteden aan eigen onderzoek en publikaties. Geen tijdverlies en ergernis door eindeloos vergaderen, geen zinloze, gedwongen opstelling van studieprojecten en andere overheidsbemoeienis waardoor het Nederlands wetenschappelijk leven bezig is te verstikken. Ik kan me permitteren jaarlijks naar Nederland te komen en desgewenst onderzoek te doen of congressen en symposia te bezoeken in Joegoslavië, Tsjechoslowakije, Polen, Bulgarije - en in theorie ook de Sovjetunie, al ligt dat wat moeilijker. Behalve dat reis en verblijf zoveel meer kosten, zijn de mogelijkheden om er te werken zoveel beperkter. De Lenin-bibliotheek in Moskou en andere grote bibliotheken stellen boeken en tijdschriften alleen beschikbaar onder zekere, nationaal en politiek bepaalde voorwaarden. De archieven (bijvoorbeeld het Centraal Staatsarchief voor Oude Akten te Moskou of de Saltykov-bibliotheek te Leningrad) laten de onderzoeker niet gemakkelijk toe, en als hij het groene licht krijgt kan hij slechts hopen inzage te krijgen in die stukken waarom hij tevoren schriftelijk gevraagd heeft, indien die aanwezig zijn en het niet inopportuun geacht wordt dat hij ze in handen krijgt (wat het geval kan zijn als bijvoorbeeld een Rus dezelfde stukken ook al bestudeert en ze wellicht wil publiceren). Van snuffelen in de archieven of het aanvragen van hele pakken materiaal, zoals dat elders mogelijk is, is geen sprake.

Ik vermeld dit alles zo uitvoerig omdat in de archieven van Moskou en Leningrad nog allerlei materiaal ligt dat van belang is voor de oude Nederlands-Russische betrekkingen - brieven, oekazen, verzoekschriften etcetera uit de zeventiende (misschien al zestiende) eeuw en later. Er zou daar veel te vinden zijn dat kan bijdragen tot een geschiedenis van de contacten van Nederland met Moskovië. Die contacten, vooral natuurlijk op het gebied van handel en scheepvaart, maar ook van diplomatie, krijgskunde, industrie, cartografie etcetera zijn ook al gedurende de zeventiende eeuw, vóór Peter de Grote, intensiever en interessanter dan men gewoonlijk denkt. Het ontstaan en de groei van de zeehaven Archangel is grotendeels aan Nederlanders te danken. Nederlanders richtten de eerste ijzergieterijen op, die niet alleen het leger dienden maar onder andere ook de Russische theeketel (samowar) massaal gingen produceren. Een Nederlander was de oprichter en eerste directeur van de Russische posterijen. Verschillende Nederlandse doctoren waren hofarts

[p. 158]

van een der tsaren. Kooplieden namen grote risico's, maar deden vaak grandioze zaken. Amsterdams burgemeester Nicolaas Witsen was een der Nederlanders die geschriften aan het geheimzinnige Moskovië gewijd hebben. Gedurende een groot deel van de zeventiende eeuw, en tot in de negentiende eeuw, stond er in Moskou (dat wil zeggen in de buitenlanderswijk) een Hollandse gereformeerde kerk.

Noch Russische, noch Nederlandse historici hebben zich intensief met deze zaken beziggehouden, al is er natuurlijk wel het een en ander onderzocht en gepubliceerd.^* Misschien zal de tentoonstelling die binnenkort in het Rijksmuseum aan deze oude Russisch-Nederlandse contacten gewijd wordt de belangstelling hiervoor gaande maken.

Meer materiaal, en veel toegankelijker dan dat in de Sovjetunie, wordt bewaard in het Rijksarchief in Den Haag en in sommige andere Nederlandse archieven (bijvoorbeeld het Amsterdams Gemeentearchief). Zo liggen er in Den Haag honderden ongepubliceerde brieven van ‘residenten’ (diplomatieke vertegenwoordigers) in Moskou aan de Staten-Generaal, die natuurlijk niet allemaal sensationeel van inhoud zijn, maar die kunnen helpen een brok weinig bekende Nederlandse geschiedenis te belichten. Het is te hopen dat al die documenten eens de aandacht krijgen die ze verdienen.

Bovenstaande regels vertonen heel weinig samenhang - en van zo'n kort stuk met zo'n veelomvattende titel kan men ook niet veel anders verwachten. De trait-d'union die de drie landen verbindt is dan ondergetekende, die als Nederlander in Amerika Russisch onderwijst. Daarmee doet hij eigenlijk gewoon wat Nederlanders altijd hebben gedaan en nog doen: waren, en waarden, overbrengen van de ene kant van de wereld naar de andere. Het gevaar is dat we daar zo druk mee bezig zijn dat onze eigen Nederlandse waarden op de achtergrond raken, vergeten worden; en dat is nogal eens het geval met Nederlanders in den vreemde, want wij passen ons - zo heet het - zo gemakkelijk aan. Een goed aanpassingsvermogen is een positieve eigenschap, maar een zeker nationaal bewustzijn misstaat niemand, ook een Nederlander niet.

Nu ik dit heb opgeschreven moet ik er toch aan toevoegen dat ik blij ben niet tot een van die naties te behoren waarvan de leden er behoefte aan schijnen te hebben zich voortdurend op de nationale borst te slaan - zich te bewijzen, niet als individuen, maar als leden van die éne natie. Die akelige eigenschap, het nationalisme, is de movens geweest - en is het nog - van zoveel conflicten en oorlogen dat we verheugd en trots mogen zijn dat we daar als Nederlanders niet mee behept zijn. Maar ook dat is natuurlijk hovaardij, want is het soms onze eigen verdienste dat wij als Nederlanders, niet als Russen of Amerikanen geboren zijn?

* Zie bv. een aantal bijdragen in het recente Rusland in Nederlandse ogen, red. J. Driessen, M. Jansen, W. Roobol, Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1986.