De Gids. Jaargang 150

[p. 152]

Robert P. Swierenga
Migratie overzee: een spiegel van de Nederlandse cultuur

‘[...] gaat uit naar de Vereenigde Staten, vrienden! [...] naar het Westen wijst de Starre den weg!’ Aldus schreef Everardus Jan Potgieter in 1855 in De Gids. Meer dan een kwart miljoen landgenoten van Potgieter volgden die raad op en emigreerden in de daaropvolgende halve eeuw naar Noord-Amerika.

De Nederlanders zijn altijd al een mobiel volk geweest; hun zeevaarders en scheepsbemanningen doorkruisten zeeën en oceanen. Dagloners passeerden regelmatig in het seizoen de grens van Duitsland, België en Frankrijk. Ook zijn duizenden ambtenaren, legerofficieren, eerzuchtige kooplui en jonge ambachtslieden de ster van het koninkrijk in oostelijke richting gevolgd, naar Nederlands Oost-Indië. Het hoeft dus geen verbazing te wekken dat tienduizenden naar de Verenigde Staten trokken op zoek naar economische mogelijkheden, vooral eigen grond, terwijl weer anderen er godsdienstige en politieke vrijheid zochten.

Een zorgvuldige beschouwing van de mensen die in de laatste honderd jaren naar Amerika emigreerden zegt veel over de Nederlandse cultuur, gewoonten en idealen van die tijd. Uit hun gedrag blijkt vooral dat ze van plan waren kolonist te worden en geen immigrant. ‘Immigranten,’ schreef Andrew Kuijvenhoven, ‘willen horen bij het land waar ze zich hebben gevestigd; kolonisten willen een stuk van het Oude Land overplanten en er dan een schutting omheen bouwen.’ De Hollanders in Amerika wilden meer dan alleen maar een ‘stuk’ van het Oude Land overbrengen; ze namen alles ervan mee wat ze maar konden dragen. Overal waar ze zich vestigden, bouwden ze hun eigen Klein-Friesland, Klein-Zeeland, Klein-Gelderland, of Klein-Groningen, compleet met kerken, scholen, winkels en boerderijen. De banden met de familie en de kerk stonden centraal in het hele proces van overplanting.

De Nederlanders richtten zich in de eerste plaats op Amerika. Van de tien emigranten uit het Nederland van voor 1895 vestigden zich er negen in de Verenigde Staten. In de voorhoede kwamen de boeren, arbeiders en handwerkslieden die afkwamen op het land dat hun in het Amerikaanse middenwesten goedkoop werd aangeboden. Slechts de Noren overtroffen de Nederlanders in hun verlangen naar ‘eindpunt Amerika’. De concentratie van overzeese Nederlanders in de Verenigde Staten deed hen zeer opvallen, temeer doordat ze zich ook nog in dichte groepen vestigden. Tegen 1870, na vijfentwintig jaar ononderbroken immigratie, woonde meer dan de helft van alle Nederlanders in Amerika in slechts achttien districten, die vooral langs de oevers van het Michiganmeer lagen, en in het westen van de staat New York aan de route van het Eriekanaal tussen de Newyorkse haven en de Grote Meren. Daarna hebben de Nederlanders zich over een veel groter gebied van de noordelijke prairies en de westkust verspreid op zoek naar goedkopere landbouwgrond. Onder de immigranten waren slechts weinig groepen van vergelijkbare omvang die nog meer opeenhokten dan de bijna overdreven saamhorige Nederlanders. Het feit dat zij in de Nieuwe Wereld zo dicht op elkaar leefden heeft het oprichten van etnische

[p. 153]

instellingen bevorderd zoals kerken, scholen, krantebedrijven, clubs, verenigingen en handelsfirma's. Ook het sterke besef Nederlander te zijn, dat nog tot op heden duidelijk naar voren komt in bepaalde delen van de Verenigde Staten, soms nog tot in de vijfde of zesde generatie, wordt erdoor gevoed en onderhouden.

Het hoeft ons niet te verbazen dat ook het migratieproces zelf de Nederlandse cultuur en normen weerspiegelde. Men kan dit het beste vergelijken met een reeks bewegingen van plaats tot plaats, een soort migratieketen die bepaalde Nederlandse dorpen aan bepaalde Amerikaanse gemeentes bond. Het meest specifieke aspect was dat in de loop van de tijd een aantal met elkaar verwante families en vrienden emigreerden. Het begon met enkele gezinnen die dan hun familieleden en vrienden overhaalden om hun voorbeeld te volgen. Volgens een gedetailleerde studie van de passagierslijsten van schepen in de jaren 1820-1880, staken vier van de vijf Nederlanders die naar Noord-Amerika emigreerden de Atlantische Oceaan over in het gezelschap van familieleden. Twee derde van deze emigranten waren jonge echtparen met een groeiend gezin en het overige deel werd gevormd door éénoudergezinnen en echtparen zonder kinderen. Dit familiepatroon sprak bij de Nederlandse emigratie veel duidelijker dan bij de Duitse, Scandinavische en Ierse emigranten. De kans dat zij zich in Amerika in concentraties zouden vestigen, dicht bij familieleden en vrienden, was daardoor ook veel groter.

Vanwege die transatlantische verbindingen tussen Nederlandse en Amerikaanse dorpen, was een emigratiebeweging die op het eerste oog misschien willekeurig leek in werkelijkheid een gereguleerde overplanting, bepaald door dorps- en familiebanden. De Nederlandse overzeese emigratie was eerder gekanaliseerd dan versplinterd; er zat een vast patroon in de richting en het einddoel van de migratie. Nederlandse dorpen waar de migratietraditie al rond 1840 ontstond, bleven emigranten uitzenden in een zichzelf voortbrengend proces. Buurdorpen konden mee aangestoken worden naarmate het nieuws over kansen en successen in Amerika zich verspreidde. Toch bleven grote gebieden van Nederland, met name het midden en westen, betrekkelijk onaangetast door de landverhuizerskoorts.

De economische toestanden op het platteland waren hierbij doorslaggevend. Meer dan de helft van alle emigranten was landarbeider en boer van de vruchtbare kleigronden in Groningen, Friesland en Zeeland, waar boerenbedrijven werden samengevoegd en gemechaniseerd. Deze ‘overtollige’ landarbeiders waren extra kwetsbaar tijdens de periodieke agrarische depressies, ook al doordat ze niet in staat waren werk te vinden buiten het boerenbedrijf vanwege het verlate en trage tempo van de industrialisatie in Nederland. De langdurige agrarische crisis die aan het eind van de jaren 1870 begon en in de jaren 1880 zich voortzette, bracht tienduizenden van deze zogenaamd ‘vrije’ landarbeiders ertoe om naar Amerika te emigreren waar ze onder de royale Homestead Law mochten verwachten eigenaar van een boerderij te worden.

Ook van de Nederlandse zandgronden emigreerden in de jaren 1840 en 1850 zelfstandige boeren in grotere aantallen om hun kleine boerenbedrijfjes met lage opbrengst te ontvluchten en er zeker van te kunnen zijn dat hun zoons landeigenaar konden worden. Deze kleine boeren hadden zich generaties lang staande kunnen houden door hun boerenbedrijf te combineren met spin- en weefwerk voor de textielindustrie. Maar toen het manufactuursysteem na 1840 werd vervangen door het stelsel van fabrieken, raakten de boeren een belangrijke inkomstenbron ‘van buiten’ kwijt en velen besloten te verhuizen naar de overkant van de oceaan.

Ook de handwerkslieden uit de dorpen vertrokken in groten getale, nadat ze uitgezogen waren door de vergunningskosten, de drukkende belastingen en het gebrek aan werk in een statische economie. Melkveehouders daarentegen profiteerden van vaste prijzen en hadden dus weinig reden om weg te gaan.

[p. 154]

Het emigratiepatroon werd ook beïnvloed door religieuze bewegingen, vooral in de eerste periode na 1840. Een bijkomend aspect was dat de religieuze conflicten en disputen van het Oude Land werden meegenomen naar de Nieuwe Wereld, waar ze steevast scheuringen en controverse veroorzaakten in de dochterkerken in Amerika. Vooral de Afscheiding in 1834 en de Doleantie in 1886 hadden een sterk schokeffect. Ongeveer vijfduizend Afgescheidenen emigreerden tussen 1846 en 1850 naar de Verenigde Staten. Hun nederzettingen vormden de kern van de Nederlandse kolonies Holland en Zeeland in Michigan; Pella in Iowa; en Sheboygan en Alto in Wisconsin. Hun rechtzinnigheid, individualistische geloofsleven en cultureel conservatisme hebben generaties lang vorm en inhoud gegeven aan het Nederlandse gemeenschapsleven in de Verenigde Staten. Zo waren de emigranten uit de Doleantiebeweging, vaak bekend als ‘kuyperianen’ naar de naam van hun gids en geestelijke leider Abraham Kuyper, ook doordrongen van een calvinistische wereld- en levensopvatting, en ze streefden ernaar hun maatschappelijke, economische en educatieve leven te organiseren volgens de gereformeerde principes. Hoewel de volgelingen van Kuyper een minderheid vormden onder de Amerikaanse Nederlanders, zorgden zij in de twee decennia voor de Eerste Wereldoorlog voor intellectuele leiders en drijfkracht door de oprichting van calvinistische dagscholen, instellingen van maatschappelijk hulpbetoon, en politieke actiegroepen.

Het godsdienstig leven in Nederland beïnvloedde de migratie zelfs nog rechtstreekser. Terwijl de afgescheiden dominees hun kerkelijke gemeentes aanmoedigden om te emigreren en hun gelovige schare vaak begeleidden naar Amerika, deden de rooms-katholieke geestelijken precies het tegenovergestelde. Zij spraken er openlijk hun afkeuring over uit wanneer er parochianen wilden emigreren, vooral wanneer dat naar het protestante Amerika was. Dit zou immers het gezag van de kerk kunnen doen verslappen, het geloof ondermijnen en tenslotte kunnen leiden tot het uiteenvallen van de kerkelijke gemeenschap. Dus terwijl de katholieken in 1849 38.5 procent van de Nederlandse bevolking vormden, maakten zij slechts 20 procent uit van de immigrantenpopulatie. Dit hield in dat zij voor bijna de helft ondervertegenwoordigd waren. De afgescheidenen daarentegen, die in 1849 slechts 1.3 procent vormden van de Nederlandse bevolking, vormden 13 procent van alle emigranten. Zij waren dus tienvoudig oververtegenwoordigd. De hervormden waren eveneens oververtegenwoordigd, maar met slechts 10 procent. De neiging van de Nederlandse katholieken, en in het bijzonder van hun priesters, om in het thuisland te blijven, hield in dat de katholieken die toch emigreerden dit in hun eentje deden of in klein gezinsverband. En wanneer ze eenmaal in Amerika waren, verleerden ze hun Nederlandse taal en cultuur doordat ze zich aansloten bij katholieke parochies die werden gedomineerd door Duitsers, Ieren en Belgen. De historicus Henry L. Lucas, zelf een katholieke Nederlandse Amerikaan, schrijft hierover: ‘De gemeenschappelijke banden van het geloof maakten het hun mogelijk om zich gelukkig te voelen bij mensen die geen Nederlander waren [...] De Nederlandse katholieken hadden niet zo'n uitgesproken neiging om zich in Nederlandse gemeenschappen te vestigen. Ze verspreidden zich, werden al snel geassimileerd en lieten dus weinig karakteristieke sporen na.’ In de jaren twintig waren er vijhonderd Nederlands-calvinistische kerkgemeentes in de Verenigde Staten, en slechts drie Nederlandse katholieke parochies, die bovendien geen onderlinge contacten onderhielden en slechts kort bleven bestaan. Kort gezegd: het gevoel Nederlands te zijn samen met het gereformeerde geloof vormde voor een Amerikaanse calvinist van Nederlandse afkomst de kern van zijn bestaan, terwijl de internationale rooms-katholieke kerk het vaste oriëntatiepunt vormde voor een katholiek van Nederlandse afkomst.

Deze korte beschrijving van het gedrag van de

[p. 155]

Nederlandse immigranten in de negentiende eeuw die de ster naar het westen volgden, geeft ons een uitzicht op het bredere cultuurpatroon. In het Nederlands huiselijk leven zien we sterke familiebanden, een intense religieuze betrokkenheid, bereidheid om elkaar te helpen, en een onbedwingbaar verlangen naar eigen grond. De spreekwoordelijke Nederlandse gehechtheid aan gezin, geloof en vaderland heeft het gedrag bepaald van zowel hen die vertrokken als van hen die achterbleven.

vertaling Henny Scheepmaker