De Gids. Jaargang 150

[p. 140]

Marc Galle
Tolerantie in de Nederlandse Letteren

Het woord wordt door sommigen - vooral gezagdragers -, hier en elders, dikwijls als een gevaar beschouwd. Dit weten we voldoende uit de ons bekende geschiedenis. De reacties van degenen die dit woord vrij gehanteerd hebben, of hadden willen hanteren, kunnen gaan van lankmoedigheid naar vlucht of opstand. Hierbij heeft onder meer Nederland zich een aantal keren getoond als een veilige haven.

De tolerantie in onze letteren is nog onvoldoende systematisch bestudeerd. Over de tegenkanting die Multatuli heeft ondervonden is wel geschreven, maar de overheid kan ook een schrijver negeren. Dat is gebeurd met Louis Couperus, die wél (maar dat is dan de vrijheid van het woord) door de predikanten, onderwijzers en literaire critici op de korrel werd genomen. In mijn studie Couperus in de Kritiek (1963) heb ik dit omstandig beschreven. Het zal wellicht Couperus weinig hebben gestoord dat de anti-revolutionaire en streng gereformeerde krant De Standaard hem trachtte te ridiculiseren en hem bij de publikatie van De Stille Kracht zonder meer de ‘Gids-pornograaf’ noemde, en dat de beruchte dr. H.J.A.M. Scheepman het had over de pornografie die De Gids van Couperus had opgenomen, of dat ds. Hulsman hem uit de maatschappij wilde bannen, enzovoort. Maar het zal hem zeker wél gedeerd hebben, dat de overheid hem negeerde. En het deert óns, dat een minister werd gehekeld omdat hij de crematieplechtigheid van Couperus had bijgewoond.

Schreef F. Bordewijk niet: ‘Het heeft Couperus niet ontbroken aan miskenning [...] Hij ondervond wat in ons land nog steeds geldt, en helaas in toenemende mate: dat nevengedachten die met kunst niets te maken hebben de waardering vertroebelen, juist al te vaak bij de openbare critiek. Het is thans aldus gesteld dat in het zogeheten bolwerk der vrijheid van gedachte en woord bekrompenheid, afgunst, haat, nepotisme en de opzettelijke misverstanden hoogtij vieren, en Nederland de titel dreigen te bezorgen van Olympisch-recordhouderlange-tenen.’

Een ander figuur uit onze letteren, Cyriel Buysse, heeft tot het einde van zijn leven moeten wachten om opgenomen te worden in de Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. De staatsman en filoloog Camille Huysmans had hem enkele jaren voordien als volgt toegesproken:

‘Gij zijt nog geen lid van de Vlaamse Academie.
Jongen, dat zal u leren de waarheid te vertellen,
In de poelen van Vlaanderen zonder permissie te hengelen,
Schotels voor te zetten zonder suiker of caramellen,
En de boeren van Beernem niet te verkleden in engelen.

...
Uw naam begroet de Vlaming, eerbiedig en fier,
Al heeft hij in uw spiegel zijn eigen tronie herkend.’

Toen Stijn Streuvels voor de tweede keer de Prijs van de Vlaamse Academie kreeg, en Buysse alweer over het hoofd werd gezien, was er uitermate veel protest.

In een interview met E. d'Olliveira zei Buys-

[p. 141]

se zelf: ‘Eén ding is waar, ik ben helemaal niet een vriend van de clericalen. Die hebben telkens veel aan mijn boek af te keuren gehad en van hen heb ik een gevoelige tegenkanting ondervonden. Ik ben voor mijn globale werken in de ban geslagen.’ Vier dagen voor zijn dood werd hij getroost met de titel van baron...

Een ander Vlaams schrijver, Gerard Walschap, is uitgegroeid tot een verpersoonlijking van de tolerantie, van geestelijke vrijheid, van het protest in Vlaanderen tegen de overmacht van het clericalisme in de cultuur. Zoals nu iedereen die zich met de Nederlandse letteren bezighoudt al weet, heeft deze schrijver een groot deel van zijn leven moeten boeten voor het vrije woord. Niet vanwege de burgerlijke overheid, wel van de kerkelijke. Deze is overgegaan tot broodroof. Gelukkig voor hem - vader van vijf kinderen - konden invloedrijke vrienden, ook democratische socialisten, hem voor het ambt van inspecteur van de openbare bibliotheken aanduiden, wat hem uit de materiële beslommeringen kon halen.

In 1951 stelde een jury aan de Bestendige Deputatie van de Provincie Antwerpen voor, de literaire prijs toe te kennen aan Marnix Gijsen voor zijn Boek van Joachim van Babylon. De Deputatie weigerde dit te doen, omdat het niet ‘strookte met de opvattingen van de meerderheid der inwoners van de provincie’. Hierover schreef Gijsen later in zijn Zelfportret: ‘Het was trouwens nooit in mijn hoofd opgekomen de tolk te willen zijn van de inwoners van Achter-Olen of van Berendrecht maar ik meende dat elke overtuiging het recht heeft zich te uiten. [...] Het gebeurt slechts heel zelden dat men een boek veroordeelt omdat het ons vertrouwen in het kapitalistisch systeem of in de democratie zou ondermijnen. [...] Evenzeer als religieuze schrijvers zich het recht aanmatigen dikke boeken te schrijven over bijvoorbeeld het leven van Onze-Lieve-Vrouw, evenzeer heeft iedere auteur het recht eerlijk voor zijn twijfel of zijn ongeloof uit te komen. Zijn non-conformisme komt hem soms duur te staan maar zijn zwijgen zou lafheid zijn.’

In 1953 werd hem dan de Prijs van de Vlaamse Provinciën aangeboden. In een brief aan het Provinciebestuur van Antwerpen reageerde hij als volgt: ‘Ten eerste zou het van mijnentwege een gebrek aan fatsoen en zelfrespect zijn indien ik vanwege de provincie Antwerpen iets zou aanvaarden na de voor mij beledigende manier, waarop ik door de Bestendige Deputatie van die provincie werd behandeld. [...] Voor het bedrag mij toegekend en dat ik niet aanvaard, zal wel een ander bestemmeling kunnen worden gevonden. Dat heeft de geschiedenis bewezen.’ Hiermee duidde Gijsen op priester Baers, die tegen hem had geageerd en zelf een deel van het geld had ontvangen. We lezen nog in een interview dat Gijsen op 3 januari 1969 aan Humo toestond: ‘toen is pastoor Baers overal gaan intrigeren en zijn apostolische aktie heeft vruchten afgeworpen. [...] Maar drie jaar later hebben ze het toch willen goedmaken, hoor [...]. Ik zei: “Drie jaar geleden was ik een volksverderver, welnu, ik ben nog even slecht als vroeger, het wordt zelfs alsmaar erger!”’

Als protest stichtte Herman Teirlinck met zijn redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift de Ark van het Vrije Woord. In deze Ark wordt elk jaar de naam van een schrijver gegrift. De tekst die Teirlinck toen ter begeleiding schreef, luidt als volgt: ‘Wij, schrijvers, leven en werken in het licht van het Vrije Woord. Deze vrijheid is ons boegbeeld. Met een zo felle onverzettelijkheid bekleed werd zij ons veropenbaard naar aanleiding van een incident dat ons allen met één slag tot opstandige verbondenheid dreef. Een onzer, Marnix Gijsen, moest door een literaire jury met provinciale lauweren worden bekroond. Onderscheidingen van die aard zijn wel vleiend maar niet in staat een collectieve opwinding in onze rangen teweeg te brengen. Toen naderhand echter bleek dat de administratieve instantie, die de prijs had uitgeschreven, weigerde hem uit te reiken om redenen van politieke of ethische aard, volkomen vreemd aan onbevangen letteren, ging plots het boegbeeld in het gelid overeind staan. Het

[p. 142]

zou daar door geen macht ooit aan het wankelen worden gebracht. Dit bracht er ons toe de volgende ondubbelzinnige belijdenis af te kondigen:

Wij heiligen het Vrije Woord.

Het Vrije Woord binnen de perken van de menselijke waardigheid en het wederkerig huldebetoon.

Wij aanvaarden elke discussie maar weren elke dwang.

Wij eerbiedigen elke gezindheid, maar weigeren de aanmatiging van elke opgedrongen leer - van elke politieke leer, elke esthetische leer, elke zedenleer. De waarheid zoeken wij in ons, - in het licht van ons geweten, in een harmonische betrachting van rechten en plichten, in onze liefde voor alle mensen, in onze moedige aanvaarding van het leven.

Een geboeide waarheid erkennen wij niet.

Daarom zijn alle geknevelden en ontaarden onze vijanden.

Een vrij man is onze vriend.

Wij weten dat een echte en oprechte kunstenaar deze opvatting deelt. Derhalve kan de waardering die schrijvers, ook van ongelijke of tegenstrijdige meningen, elkander mede uit zelfrespect verschuldigd zijn, niet door een aanranding van laag allooi verbroken worden.

Want onder de schrijvers die eigen schoonheid dienen, is een onberaamd verbond ontstaan, dat juist wegens zijn spontane wording vaster is dan elk berekend of geschreven verdrag.

Die edele Ark ligt buiten het bereik van farizeese handen.

Uit adellijke hoek vrezen wij aanslag noch verraad.

Voor wie, na meer dan tien jaren, inschikkelijk of lankmoedig genoeg is geworden om er thans de mening op na te houden dat een herhaling van zulke plechtige woorden misschien als overbodig en romantisch kan worden beschouwd, beweert steller dezes, zoon van een schoolmeester die een kleine eeuw geleden het schrijnend Arm Vlaanderen heeft geschreven, dat de gevaren die een vrij mens loopt, onder welke hemelen ook, altijd actueel zullen blijven. De vrijheid is een nood, een weldaad in alarmtoestand. Het langzaam afgruizelen van haar wallen is dodelijker dan een openlijke stormloop. Omdat een schrijver uiteraard haar meest secure schildwacht is, moet hij, wanneer hij faalt, bloediger worden geschandvlekt dan een deserteur of een overloper. Hij is de doodgraver van welke cultuur ook. Dat zij nu autonoom wordt uitgeroepen, kan daar niets aan veranderen. Derhalve staan zulke schrijvers onwrikbaar gekant tegen enigerlei cultuur of culturele autonomie die de vrijheid van het woord niet in absolute zin weet te waarborgen. Wij beseffen maar al te goed dat een macht (zij moge aanvankelijk nog zo onontbeerlijk zijn gebleken voor de sociale orde) zo gauw de waakzaamheid harer onderhorigen gaat slinken, geneigd is in geweld te ontaarden en haar gezag te misbruiken.

Wij vrezen in de eerste plaats de autoritaire uitspattingen van het vervaarlijk één-dagsmonster, de politiek, die elke morgen uit zijn corrupties verrijst, zijn partizanen in dwangbuizen steekt, kleppen aan hun ogen vestigt, en hun tong voorziet van leuzen die de reuk hebben van het vuur en de smaak van het bloed.

En in de tweede plaats vrezen wij de schijnmystiek van wie zijn naam niet noemt en die de naam van God bezoedelt door hem aan te wenden voor de verknechting van een kudde bloodaards en zieltogenden, in vertwijfeling gedwongen door de verschrikkingen van de dood.

Wij vrezen alle machten, ook die welke wij hoopvol hebben aanvaard en daarom wisten te eerbiedigen, - zodra zij verraad op hun oorzaak plegen en uitmonden in despotisme en dictatuur.

Zulks belet niet dat een schrijver politieke of confessionele opdrachten mag aanvaarden, en andere nog bovendien. Maar zijn “geëngageerdheid”, hoe ze ook weze gericht, sluit elke

[p. 143]

slaafse onderdanigheid uit, en hij zal er nooit in toestemmen zijn mond, zijn pen, het slaken van het vrije woord te verbieden.’

Dat ik deze auteurs heb uitgekozen is toe te schrijven aan het feit dat ik over hen heb gepubliceerd. Degenen die hiervan op de hoogte waren, zullen dan ook niet verwonderd zijn geweest over de houding die ik heb aangenomen ten aanzien van de beslissing van de Nederlandse minister van cultuur, L.C. Brinkman, om, het unanieme advies van zijn jury negerend, te weigeren de P.C. Hooftprijs toe te kennen aan een andere auteur, namelijk Brandt Corstius. Ik oordeelde niet meer te kunnen deelnemen aan vergaderingen van het Ministercomité van de Taalunie gedurende het (eenjarig) voorzitterschap van mijn collega. De regering waarvan ik toen lid was, heeft dan beslist mij definitief als haar vertegenwoordiger in het Ministercomité terug te trekken. Het kan de lezer wellicht interesseren welke brief ik tot L.C. Brinkman richtte, in zijn hoedanigheid van Voorzitter van het Comité:

‘Mijnheer de Voorzitter,

Betreft: literaire vrijheid in de Nederlanden

Ik ben diep geschokt door de houding door U aangenomen met betrekking tot het niet toekennen van de P.C. Hooftprijs.

Zonder mij op het gladde pad van een binnenlandse aangelegenheid van Uw land te willen wagen, meen ik dat het mijn plicht is, als voorstander van de vrije meningsuiting en de vrije literaire schepping, U mijn diepe ongerustheid mede te delen.

De door U getroffen beslissing belangt het gehele Nederlandse taalgebied aan, daar zij de Nederlandse letterkunde over de landsgrenzen heen wil appreciëren naar haar al dan niet gezagsvriendelijk karakter. Ik meen dat het de taak van de Nederlandse Taalunie is de letterkunde te beschermen tegen elke vorm van censuur. Indien dit niet zo zou zijn, lopen wij in Noord en Zuid het gevaar onze letterkunde te degraderen tot broodschrijverij of propaganda voor orde en gezag.

Ik heb na rijp beraad bijgevolg besloten niet meer deel te nemen aan de werkzaamheden van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie onder Uw voorzitterschap.

marc galle

Lid Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie’

Uit de talrijke spontane reacties van bekende schrijvers, citeer ik er enkele.

- Gerard Walschap

‘Beste Vriend,

Van ganser harte wens ik u geluk met uw protest tegen de schandelijke houding van uw nederlandse collega Brinkman. Ge neemt het initiatief en stapt op aan het hoofd van een aantal vlaamse contestanten dat nog dagen lang zal aangroeien. Ik juich dat geestdriftig toe.

Ik ken Hugo Brandt Corstius niet. Ik ken wel de Prf. Brandt Corstius die ik in Utrecht bezocht heb toen hij voor ons ministerie van Nationale Opvoeding enz. een monografie over mij schreef en ik hoop dat Hugo een zoon van hem is. Ik ken evenmin Hugo's werk. Maar als een jury voorgezeten door een Corneel Verhoeven voorstelt hem de belangrijkste literaire prijs van zijn vaderland toe te kennen en de minister weigert dat voorstel uit te voeren, dan wordt niet alleen het ons na mijn en Marnix Gijsen's ervaringen met de onverdraagzaamheid zo heilig geworden recht van het vrije woord geschonden, maar zelfs ook het elementair administratief en intermenselijk fatsoen. Marc, ik ben trots op uw snelle, kordate daad en ik feliciteer er ook Elsa om.’

- Hugo Claus

‘Excellentie,

Mag ik U van harte feliciteren met uw optreden in het sinister geval Brinkman. U heeft in deze zaak een helder inzicht en een standvastigheid getoond die het begrip politiek eer aandoen, een zeldzaamheid tegenwoordig.’

[p. 144]

- Jef Geeraerts

‘Beste Marc,

Een moedige daad stellen als politicus is in het huidige bestel van dit land zo uitzonderlijk, dat ik je er mijn vriendenhand voor aanbied. Ik hoop dat je de volgende dagen zult kunnen weerstaan aan de druk die waarschijnlijk zal uitgeoefend worden door iemand die behoort tot een partij, die steunt op een der meest intolerante godsdiensten die ik ken.

De zaak Brinkman-Brandt Corstius verbaast me enerzijds niet zo erg, omdat uiteindelijk (wanneer men hun systeem fundamenteel raakt) lieden van respectabel-rechts - zelfs degenen onder hen, die de vrije meningsuiting als iets heiligs beschouwen - altijd repressief zullen reageren.

Het verbaast me anderzijds wel dat dit in Nederland moet gebeuren, een land met een eeuwenoude democratische traditie, waar Vlamingen tot nu toe altijd met een zekere afgunst naar hebben opgekeken.

De Heer Brinkman moet als politicus wel bijzonder weinig flair hebben om op zo'n flagrante manier tegen zijn eigenbelang te handelen. Wat hij bereikt heeft is m.i. net het tegenovergestelde van wat een mens met gezond verstand normaal uit de beschikbare informatie zou hebben gededuceerd. Noemt men dat niet dwaasheid?

Toch is er een positief aspect aan deze zaak: de macht van het Woord (ik bedoel literatuur die ware feiten aanhaalt en daar de echte namen opplakt) werd bevestigd: het Woord is en blijft een der meest adequate middelen om maskers af te rukken, façades neer te halen en mythologieën door te lichten. Ik weet dat jij gefascineerd wordt door het Woord. Misschien gedeeltelijk daarom heb je zo prachtig gereageerd.’

Marnix Gijsen - die toen zwaar ziek was en niet meer kon schrijven - betuigde mij mondeling zijn adhesie.

De bel was weer aangebonden. In die periode had mijn partij mij kandidaat gesteld voor een belangrijk ambt. De Voorzitter van de Vlaamse Regering, lid van de Christelijke Volkspartij, deelde mij mee, dat mijn houding de aanduiding voor die functie zou helpen bemoeilijken. Maar dit is een ander hoofdstuk.

Intussen hopen we dat, samen met ons, de verdedigers van het vrije woord in onze vrije wereld verder waakzaam zullen blijven, de boodschap van Herman Teirlinck en anderen indachtig.