De Gids. Jaargang 150

Willem G. Weststeijn
Postmodernisme en later

Renaissance, barok, classicisme, romantiek, realisme, symbolisme, modernisme. De Europese cultuurgeschiedenis van de laatste vijfhonderd jaar kan verdeeld worden in een beperkt aantal globale, vaag omschreven, maar toch op hoofdpunten duidelijk van elkaar te onderscheiden stromingen of tijdperken. De ene stroming bestaat wat langer dan de andere, of is in het ene land sterker vertegenwoordigd dan in het andere (het classicisme in Frankrijk, de romantiek in Duitsland, het realisme in Rusland). Niettemin kan men spreken van een betrekkelijk regelmatige, paneuropese ontwikkeling, waarbij stromingen opkomen, een tijdlang floreren, om vervolgens geleidelijk plaats te maken voor een nieuwe ontwikkeling. Het mechanisme is steeds hetzelfde, het proces zelf is uiterst ingewikkeld en moeilijk te beschrijven.

Als we ervan uitgaan dat er sinds circa 1500 zeven hoofdstromingen zijn geweest en dat het modernisme in het begin van de twintigste eeuw is begonnen, met een bloeiperiode in de jaren twintig, dat is het duidelijk dat we nu in een nieuwe periode zijn aangeland. Misschien is het zelfs zo - sinds de jaren twintig is er tenslotte al meer dan een halve eeuw verstreken - dat ook die nieuwe periode over zijn hoogtepunt heen is en we ons in de overgangsfase naar het volgende tijdperk bevinden.

Het is bepaald niet eenvoudig de voornaamste tendensen en ontwikkelingen van de

[p. 85]

eigen tijd te onderkennen. Er zijn zo veel bijgeluiden, er is zo veel achtergrondlawaai, dat het belangrijkste geluid niet of nauwelijks wordt gehoord. De hoofdkenmerken van een stroming of periode worden dan ook bijna altijd naderhand vastgesteld, wanneer de periode voorbij is en de ‘ruis’ voor een groot deel is verdwenen. Hetzelfde geldt overigens ook voor de benamingen. Vaak komen ze op in een tijd dat een stroming in ontwikkeling is, maar worden ze pas later algemeen toegepast.

De steeds bredere consensus die er in de kunst- en literatuurkritiek bestaat de periode vanaf circa 1950 als postmodernisme te betitelen wijst dan ook, denk ik, op twee dingen. In de eerste plaats is de hedendaagse kunst, ondanks de schijn van het tegendeel, niet zo heterogeen dat bepaalde algemene tendensen zouden ontbreken, of een aantal zaken niet onder dezelfde noemer te brengen zouden zijn. In de tweede plaats is de eenstemmigheid ten aanzien van de benaming postmodernisme - getuige de recente, aanzwellende stroom van publikaties die dit begrip hanteren - zo voortgeschreden dat gesteld kan worden dat de nieuwe periode ‘onder controle’ is. ‘Onder controle’ natuurlijk niet in de zin dat men nu precies kan vaststellen wat postmodernisme is, wel in die zin dat het postmodernisme zich min of meer heeft uitgekristalliseerd als de hoofdlijn in de voorlopig laatste fase van de ontwikkeling van de westerse cultuur.

Modernisme-postmodernisme. Is het uiterst gevarieerde, buitengewoon heterogene beeld dat de twintigste eeuw biedt werkelijk te vangen onder deze twee begrippen? Ja en nee. Ja als men in het oog houdt dat een term waarmee een cultuurperiode wordt aangeduid noodzakelijkerwijs heel globaal is en alleen een bepaling inhoudt van enkele algemene tendensen. Het antwoord nee is in de voorafgaande zin eigenlijk al opgesloten. Een deel van de kunst in een bepaalde periode onttrekt zich altijd geheel of gedeeltelijk aan de algemene bepaling. De cultuur is niet iets homogeens, maar een complex van aan elkaar tegengestelde, vaak tegenstrijdige elementen. Nog afgezien van het feit dat de grenzen tussen verschillende cultuurperioden heel moeilijk te trekken zijn, bevat elke periode veel dat niet in overeenstemming is met de ‘dominant’ ervan.

Dit alles geldt niet alleen voor de twintigste eeuw die, naar veler opvatting, chaotischer is dan welke tijd daarvoor ook. De negentiende eeuw bijvoorbeeld, met de stromingen romantiek en realisme, is niet minder ingewikkeld. Onder ‘realisme’ valt onder meer: romantisch realisme, visionair realisme, objectiviteit en wetenschappelijkheid pretenderend naturalisme, subjectief - beschrijven of schilderen hoe je het ziet - impressionisme. Hebben al deze realismen nog iets gemeenschappelijks? In elk geval het uitgangspunt: de werkelijkheid weergeven. ‘De werkelijkheid’ is echter voor de ene realist iets anders dan voor de andere. Toch is het niet zinloos te spreken van de periode van het realisme: de uitingen ervan zijn heel verschillend, maar bepaalde hoofdtendensen komen toch naar voren, zeker als de periode vergeleken wordt met andere.

Zonder de principiële heterogeniteit van de hedendaagse cultuur uit het oog te verliezen kan men proberen tot een zekere invulling van het begrip postmodernisme te komen. Net zoals ‘realisme’ meer is dan een tijdsaanduiding en iets zegt ten aanzien van de houding van de kunstenaar ten opzichte van de werkelijkheid, is ook ‘postmodernisme’ meer dan alleen maar een andere naam voor ‘de kunst sinds 1950’.

Het woord ‘postmodernisme’ legt al een directe relatie met de stroming die eraan voorafgaat, het modernisme. Inderdaad kan veel van de huidige kunst gezien worden als een voortzetting van datgene wat er in het begin van deze eeuw is ontstaan. Het modernisme bracht in veel opzichten een omwenteling in de cultuur teweeg. Het loslaten van het tonale systeem in de muziek, de ontwikkeling van allerlei vormen van abstracte schilderkunst, het doorbreken van eeuwenoude conventies in roman en drama veranderden de kunst totaal, zeker gezien tegen de achtergrond van het

[p. 86]

negentiende-eeuwse realisme. Van bijzonder belang was ook de ontdekking van het onderbewuste, met de daaruit voortvloeiende ontwikkeling van de psychoanalyse. Hierdoor ontstond een geheel nieuwe opvatting van de mens als een gespleten, zichzelf niet kennend, niet aan de ratio onderworpen individu.

Het postmodernisme bouwt voort op de modernistische revolutie, maar heeft natuurlijk ook zijn eigen kenmerken. Gedeeltelijk worden die bepaald door de reactie op het modernisme. Het centrale gegeven van het postmodernisme en iets dat onze cultuur ingrijpend bepaalt is het ontkennen van en het absolute wantrouwen tegenover iedere autoriteit. Men gelooft niet meer in godsdienst, politieke systemen, wetenschap, kunst, of wat dan ook. De chaos, onzekerheid en twijfel aan bestaande waarden die de tijd van de Eerste Wereldoorlog achterliet is na de Tweede Wereldoorlog met zijn concentratiekampen en door de ontwikkeling van de atoomwapens alleen maar groter geworden. In naam van de democratie werd een zinloze oorlog gevoerd in Vietnam; in naam van het communisme vindt in Afghanistan een meedogenloze volkerenmoord plaats. Het ontzag voor politieke leiders is nihil, de wetenschap leidt tot onbeheersbare wapensystemen en gevaarlijk ingrijpen in het erfelijk materiaal.

Het verdwijnen van alle zekerheid, van alles wat enig houvast kan bieden, komt in de kunst op verschillende manieren tot uiting. Reeds in het modernisme onderkende men de chaos van de eigen tijd en het verval van traditionele waarden. De modernisten verzetten zich echter tegen deze chaos en trachtten daarvoor een alternatief te geven. T.S. Eliot beschreef het Waste Land van na de Eerste Wereldoorlog, maar stelde daar een krachtig pleidooi voor de waarde van de godsdienst en de geschiedenis tegenover. In Ulysses van James Joyce wordt de triviale, banale, gebeurtenisloze wereld die de schrijver ons presenteert ‘gered’ doordat deze wordt afgezet tegen een esthetische structuur - de mythische wereld van Homerus. De Russische dichter Mandelsjtam bestreed de chaos van de revolutie en zijn uitzichtloze, persoonlijke strijd met de totalitaire staat in een zich vastklampen aan de wortels van de Europese beschaving, de klassieke cultuur en de cultuur van de Italiaanse renaissance.

In het postmodernisme is van een dergelijk ‘tegenwicht’ niets meer te bespeuren. De dreigende desintegratie van de persoonlijkheid, waartegen de modernisten nog stelling nemen, is in het postmodernisme een voldongen feit. De ontkenning van orde, eenheid, samenhang leidt ook tot de ontkenning van de eenheid van het eigen ik. Heidegger spreekt van de inauthenticiteit van de moderne mens. In het werk van Beckett, een van de eerste postmodernistische auteurs, is het subject volledig afgebroken, nagenoeg non-existent. Dat zien we ook in veel moderne poëzie: Paul Celan, de Poolse dichter Herbert, in ons land Hans Faverey.

In de verhalende literatuur is er geen vaste plotlijn meer, geen unificerend thema, geen coherente personages. De Franse nouveau roman en de Amerikaanse postmodernistische roman hebben onlogische of volstrekt onontwarbare plots. Borges en Fowles presenteren verschillende alternatieve verhaallijnen binnen één tekst. Omdat thematische eenheid niet meer nodig is, bewust ontkend wordt, ontstaat er vaak een collage van heterogene elementen. Dat geldt ook voor de schilderkunst. In de modernistische collage wordt de eenheid van het kunstwerk nog gevoeld en hebben de onderdelen een functie ten opzichte van die eenheid. De postmodernistische collage is een toevallige verzameling ongeordende, afzonderlijke elementen, waarbij het aan de beschouwer wordt overgelaten of deze een samenhang wil construeren of niet.

De ontkenning van iedere autoriteit en van waarden en normen verklaart ook het eclectische karakter van veel postmodernistische kunst. Alles is aan elkaar gelijk en alles is geoorloofd. Vroegere kunstwerken en genres worden schaamteloos gebruikt en misbruikt (de Mona Lisa met het hoofd van Mao, Letters van John Barth, die de briefroman weer naar

[p. 87]

voren haalt, de moderne architectuur, die elementen aan de meest heterogene stijlen ontleent). Tussen kunst en werkelijkheid is geen verschil (pop-art), tussen realiteit en fictie ook niet (Reve). En de schrijver heeft niet meer te zeggen dan de lezer. Integendeel, de lezer aanvaardt geen enkele instantie boven hem en bepaalt zelf welke betekenissen hij aan een tekst toekent, hoe hij een tekst interpreteert. Ideologieloze semiotische benaderingen en strikt individuele deconstructivistische lezingen van een tekst komen hierbij in principe op hetzelfde neer.

Volgens de Russische formalist Joeri Tynjanov verloopt de ontwikkeling van de kunst zo dat een nieuwe periode zich verzet tegen dominante kenmerken van de voorafgaande, maar tegelijkertijd aansluit bij bepaalde minder in het oog springende aspecten daarvan. Niet alles is postmodernistisch in een tijd waarin het postmodernisme overheersend is.

Ik heb de indruk dat sinds de jaren tachtig het postmodernisme op zijn retour is, althans over zijn hoogtepunt heen is. Welke richting de kunst in zal slaan is echter onmogelijk te voorspellen. We staan aan het begin van het computertijdperk en wat in de Sovjetunie genoemd wordt de W(etenschappelijk) T(echnische) R(evolutie). Voeren deze tot een nog verdere depersonalisatie en afbraak van waarden of zal er juist een omgekeerd proces plaats vinden, zoals in de toneelstukken van Václav Havel, waar de volstrekt absurde situatie waarin de hoofdpersonen zich bevinden niet leidt tot beckettiaanse uitzichtloosheid, maar op een subtiele, verrassende manier de menselijke waardigheid als iets ‘positiefs’ aan de orde wordt gesteld. Een definitief antwoord is niet te geven. De ontwikkeling van de menselijke samenleving en de evolutie van de kunst zijn niet beheersbaar. Maar uitgesloten is het niet dat de reactie op het postmodernisme de aandacht weer richt op de mens als subject en individu.