De Gids. Jaargang 150

Maarten Steenmeijer
Mag de Spaanse literatuur niet modern zijn?

‘De enige positie die de Spaanse schrijver in Europa heeft veroverd is die van de aanklager, die van de vervolgde, in nauwe samenhang met het sombere en onuitwisbare beeld dat we jarenlang hebben geboden,’ aldus de Spaanse auteur Alejandro Gándara. Hij schreef dit op de open forumpagina's van El País, naar aanleiding van zijn bittere ervaringen op de begin oktober in Rotterdam gehouden manifestatie Writers of all countries, de proza-pendant van Poetry International.

Wat was er gebeurd? Tijdens een forum bleven de twee gespreksleiders, beiden universitair docent Spaans, volhouden dat er in Spanje nog steeds geen volledige artistieke vrijheid bestaat. Er zou nog steeds sprake zijn van censuur, vervolging en opsluiting. Aan Gándara de twijfelachtige eer deze wel zeer verrassende bewering te bevestigen.

Vanzelfsprekend weigerde hij dat. Na afloop van de onaangename gedachtenwisseling vroeg hij waarop deze stelling was gebaseerd. De bron bleek dicht bij huis te liggen: Juan Goytisolo zou dit beweerd hebben. Juan Goytisolo, de enige Spaanse schrijver die de afgelopen jaren uitgebreid aan het woord is geweest in Nederland.

Mocht Gándara's versie van het incident juist zijn, dan is er alle reden voor verontwaardiging. In de eerste plaats omdat het van gemakzucht getuigt om alleen maar af te gaan op de woorden van één man, zeker als die woorden zelfs niet door het kleinste krantebericht worden bevestigd. Maar ook omdat Goytisolo helemaal niet heeft gezegd dat de Spaanse literatuur van staatswege of anderszins wordt gemuilkorfd. Wel heeft hij gesproken over zijn (zelf gekozen) isolement in de Spaanse literaire wereld en over het provincialisme van veel schrijvers, die in het kielzog van de eindelijk gerealiseerde autonomie van de diverse streken

[p. 88]

op zoek zijn naar de Catalaanse, Baskische, Galicische, Andalusische essentie. In Goytisolo's ogen betekent dit een voortzetting van het geborneerde denken dat Spanje eeuwenlang heeft geteisterd, van de overtuiging dat er zoiets als een Spaanse essentie zou bestaan. Hij pleit daarentegen voor een zo open mogelijke instelling, voor beïnvloeding door andere culturen, voor promiscuïteit.

Maar zelfs al is er sprake geweest van een jammerlijk misverstand in Rotterdam, dan nog is Gándara's verhaal opmerkelijk genoeg om er wat langer bij stil te blijven staan. Het was namelijk niet de eerste keer dat hij het gevoel had dat hij als Spaanse schrijver een rol kreeg opgedrongen die hij niet wenste te spelen: die van vertegenwoordiger van een onderontwikkelde cultuur. Overigens voelde Gándara zich nog om een andere reden geschoffeerd in Rotterdam: hij mocht niet deelnemen aan de discussie over de Europese literatuur, maar diende zich met zijn Aziatische en Zuidamerikaanse collega's naar een andere zaal te vervoegen. Economisch mag Spanje dan volwaardig lid van Europa zijn geworden, cultureel is dat nog geenszins het geval.

Aanleiding voldoende dus om Gándara's stelling als zou de Europese houding ten aanzien van de Spaanse literatuur niet veranderd zijn sinds de dood van Franco onder de loep te nemen. De vraag is dan: wat was het imago van de Spaanse literatuur destijds?

Het is buiten kijf dat dat beeld voor het grootste deel werd bepaald door de sinds de burgeroorlog vertaalde contemporaine literatuur. Overziet men de in het Westen verschenen titels, dan valt op dat de ontwikkelingen die het Spaanse proza (poëzie en toneel van na de burgeroorlog werden nauwelijks vertaald) tot het begin van de jaren zestig doormaakte vrij goed te volgen is. Het zogenaamde existentialistische proza van de jaren veertig (Cela, Laforet, Delibes) en - vooral! - de sociaal-realistische romans uit de jaren vijftig werden overal in meer of mindere mate vertaald en uitgegeven. Ook voor de romans die niet in Spanje konden verschijnen en die ook in deze realistische traditie passen bestond belangstelling.

In deze romans en verhalen werd een grauw, somber beeld gegeven van de onrechtvaardige, achterlijke franquistische samenleving, die het gevolg was van de tragisch afgelopen burgeroorlog, eveneens een belangrijk onderwerp. Dat moest zo duidelijk mogelijk gebeuren, zodat taal, structuur en boodschap van deze werken weinig geraffineerd waren.

Hiermee onderscheidde Spanje zich op dat moment sterk van de elders in Europa geschreven literatuur, waarin niet in de eerste plaats de werkelijkheid, maar de gecompliceerde relatie tussen individu en werkelijkheid, tussen schijn en wezen centraal stond (en staat).

Juist in dit anderszijn moet een groot deel van de aantrekkingskracht van de Spaanse literatuur hebben gescholen. Ze was in zekere zin exotisch en gaf de vrije wereld bovendien de gelegenheid zich het lot van de slachtoffers van een repressief systeem aan te trekken. Maar ook paste de sociaal-realistische literatuur binnen de eeuwenoude zwarte legende. De broederstrijd die in het voordeel van ‘de slechten’ werd beslist en de daaropvolgende dictatuur konden toegevoegd worden aan het rijtje Indianenmoord, inquisitie, contrareformatie, carlistenoorlogen. Spanje als de hardvochtige, intolerante, wrede staat die vele onschuldige slachtoffers heeft gemaakt (Indianen en negers in Amerika; boeren, arbeiders, Catalanen en Basken in Spanje).

In het begin van de jaren zestig hadden de meeste smaakmakende schrijvers genoeg van de bijna documentaire literatuur die zij schreven. Hun hoop het proletariaat te bereiken en het franquisme te ondermijnen bleek ijdel. Bovendien begon het tij in Spanje omstreeks 1960 voorzichtig ten gunste te keren: onder invloed van het groeiende contact met het buitenland (onder meer door de hordes toeristen die vanaf toen Spanje binnenvielen) en de groeiende welvaart zette de liberalisatie in.

Een andere factor waardoor de bakens verzet werden was het besef dat er aan de andere

[p. 89]

kant van de oceaan een literatuur in het Spaans werd geschreven die veel levendiger, subtieler, complexer en moderner was dan de Spaanse. De Spaans-Amerikaanse collega's bleken ondanks evenmin al te florissante politieke en economische omstandigheden in staat te zijn geweest het realistische, provinciaalse juk af te werpen en waren de wereldliteratuur binnengestapt.

De vonk sloeg over naar Spanje. De toonaangevende schrijvers vonden dat ze lang genoeg de rol hadden gespeeld die in een democratische samenleving door de pers wordt vervuld, namelijk misstanden in het openbaar aan de kaak stellen. Er moest vanaf nu literatuur worden geschreven, geen documentaires en getuigenissen met een literair vernisje. De zogenaamde structurele roman was geboren. De draad van de modernisering in de Spaanse literatuur die in de eerste decennia van deze eeuw met veel allure was begonnen maar door de burgeroorlog rigoureus was afgebroken, werd weer opgepikt. De Spaanse literatuur begon weer Europees te worden.

Hoe reageerden de lezers? In Spanje volgden de kritiek en de universiteiten de nieuwe ontwikkelingen nieuwsgierig en enthousiast. De verkoopcijfers van deze veel moeilijker literatuur baarden de uitgevers echter enige zorgen. Het publiek bleef liever de romans uit de jaren veertig en vijftig lezen.

In het buitenland was de publieke weerzin tegen de nieuwe literatuur nog manifester: er werd vrijwel niets van vertaald. Het realistische proza bleef tot ongeveer 1970 doordruppelen.

In de jaren zeventig was ook de belangstelling voor het oude proza sterk teruggelopen. Kenmerkend is ook dat het werk van de enige toneelschrijver die tot het buitenland wist door te dringen, Fernando Arrabal, wiens bloedige, wrede Spanje-beeld ook binnen de zwarte legende past, beduidend minder werd gepubliceerd. Van de nieuwe, ‘structurele’ literatuur werd alleen een enkel werk van een al gevestigde naam vertaald (Goytisolo, Cela).

Met andere woorden, de naoorlogse literatuur uit Spanje bestond niet meer in het buitenland. De sociale roman was blijkbaar gedateerd, de nieuwe literatuur oninteressant. Oudere auteurs als Juan Benet en Gonzalo Torrente Ballester, die omstreeks 1970 tot de belangrijkste naoorlogse schrijvers zijn gaan behoren, schitterden door afwezigheid in het buitenland; de nieuwe generatie kon evenmin de Pyreneeën oversteken. In de landen met een solide hispanistische traditie (Frankrijk, West-Duitsland, Engeland en Italië) werd de Spaanse literatuur gereduceerd tot de klassiekers (Cervantes, Calderón, Lope de Vega, Pérez Galdós, García Lorca), in de overige landen (waaronder Nederland) verdween zij geheel van het toneel.

De dood van Franco en de daarop in versneld tempo doorgezette modernisering heeft geen wezenlijke verandering in deze situatie gebracht. De enige twee namen van na de burgeroorlog die nog enige weerklank vinden in het buitenland zijn oude bekenden: de al eerder genoemde Juan Goytisolo en Camilo José Cela. Optimistische berichten die ieder jaar naar aanleiding van de Frankfurter Buchmesse in de Spaanse pers opduiken als zou er (eindelijk!) een sterk groeiende belangstelling in het buitenland zijn voor de contemporaine Spaanse literatuur staan in schril contrast met het aantal vertalingen dat uiteindelijk het licht ziet. Ook de prijzenswaardige promotieactiviteiten van het Madrileense Ministerie van cultuur mochten tot nu toe nauwelijks baten. Van de subsidies voor vertalingen heeft vooral de klassieke literatuur geprofiteerd. De moderne Spaanse literatuur wordt nog steeds genegeerd in het buitenland.

Vanzelfsprekend zou het van kortzichtigheid getuigen om deze onbekendheid alleen toe te schrijven aan het hardnekkige vasthouden aan het oude Spanje-beeld, aan de onwil het nieuwe Spanje onbevangen tegemoet te treden. Maar het zou evenzeer van kortzichtigheid getuigen alleen strikt literaire verklaringen te geven. Het is waar dat de huidige

[p. 90]

Spaanse literatuur geen overzichtelijke, coherente indruk geeft zoals destijds met het dominante sociaal-realisme. En het is ook waar dat er veel middelmatigs en slechts verschijnt. Maar het mag op zijn minst vreemd heten dat de oorspronkelijke, verfrissende manier waarop de stormachtige modernisering van de Spaanse samenleving zich in de literatuur heeft weerspiegeld (in literaire thrillers, dito detectives, absurdistische kronieken met de allure van het fantastische verhaal, romans en verhalen van vrouwen, punkliteratuur) geen enkele nieuwsgierigheid heeft gewekt in het buitenland, dat de Spaanse democratisering toch meer dan welwillend heeft begroet.

Heeft Spanje haar charme verloren voor het buitenland? Allerminst. Op het moment dat ik dit schrijf staan er voor het Centraal Station in Amsterdam twee grote aankondigingsborden om de lantaarnpalen: de een voor het Carmenballet van Antonio Gades, dat voor de tweede maal Carré gedurende enkele dagen zal bezetten, de ander voor een concert in dezelfde zaal van flamenco-gitarist Paco Peña. Dit soort voorstellingen trekt vele duizenden mensen, terwijl de anderhalf miljoen Nederlanders die jaarlijks Spanje met een bezoek vereren en het resterende deel van de bevolking dat de krant leest en televisie kijkt al lang hadden moeten weten dat het huidige Spanje weinig meer te maken heeft met dit soort folkloristische uitingen, hoe virtuoos en indrukwekkend deze op zichzelf ook zijn.

Typerend voor de hang naar het traditionele Spanje-beeld is ook dat de Spaanse films die hier de laatste jaren met succes wisten door te dringen niet bepaald het moderne Spanje laten zien: La colmena schetst het armoedige, onderdrukte Madrid van vlak na de burgeroorlog, Los santos inocentes de feodale verhoudingen op het platteland in de jaren zestig, terwijl Carmen en El amor brujo het romantische ideaalbeeld van de hartstochtelijke, ongrijpbare Spaanse vrouw gestalte geven.

Dat de vpro de vierdelige serie Cuentos imposibles heeft uitgezonden is alleen al prijzenswaardig omdat hierin eindelijk iets van het moderne Spanje wordt verbeeld. Misschien dat ook de expositie - die onlangs in Amsterdam te zien was - over het dagblad El País, symbool en vleeswording van Spanjes modernisering, een bijdrage heeft geleverd aan de ontmythologisering van het romantische Spanje-beeld en van de zwarte legende.

En de literatuur? Misschien is het waar dat er op dit moment in Spanje geen wereldliteratuur wordt geschreven. Maar het is in ieder geval waar dat er meer interessants verschijnt dan het buitenland wil weten.

Het lijkt me al te gemakkelijk dit gebrek aan belangstelling uitsluitend toe te schrijven aan de literatuur zelf. In Duitsland schrikt men er minder dan hier voor terug om de receptie van buitenlandse literatuur ook aan andere dan literaire factoren te verbinden. Zo is er diverse malen onderzoek gedaan naar de receptie van het werk van Pablo Neruda in Oost- en West-Duitsland. Politiek-culturele factoren blijken van doorslaggevende betekenis te zijn geweest. In Oost-Duitsland werd Neruda al in 1949 vertaald, dank zij de bemiddeling van Duitse schrijvers die hij in de Spaanse burgeroorlog en daarna in Mexico had ontmoet (onder anderen Anna Seghers). De vertaalde titels typeren het politieke klimaat: ze zijn alle afkomstig uit Neruda's tweede, geëngageerde periode.

In West-Duitsland verschenen de eerste vertalingen pas in het begin van de jaren zestig. Hoewel er vrijwel uitsluitend geput was uit het poëtisch werk van zijn eerste, zeg maar individualistische periode, werd er in de besprekingen nauwelijks over poëzie, maar des te meer over Neruda's (verwerpelijk geachte) communistische ideeën en vermeende sympathie voor Stalin gesproken, geheel in de koudeoorlogsfeer van die tijd.

De verkoop was miniem. Daar bracht zelfs de Nobelprijs in 1971 nauwelijks verandering in. Pas de staatsgreep van Pinochet in september 1973, en de enorme belangstelling voor Chili die hiervan het gevolg was, bezorgde Neruda een groot publiek. Nu stond hij ineens aan de goede kant.

[p. 91]

Misschien spelen sociale, politieke, economische en culturele factoren in Nederland een minder grote rol dan in Duitsland als het om literatuurreceptie gaat. Maar dát ze een rol spelen lijkt me onaanvechtbaar. Is het succes van de Latijns-Amerikaanse literatuur niet voor een deel te danken aan de enorm toegenomen interesse voor dat continent? Denk aan Cuba in de jaren zestig, de solidariteitscomités die in de jaren zeventig als paddestoelen uit de grond schoten, de groeiende handel, de nauwere betrekkingen.

De naoorlogse literatuur uit Spanje heeft zich nooit in de grote populariteit mogen verheugen die de Latijns-Amerikaanse literatuur ten deel is gevallen. Maar dat zij vroeger overal in het Westen meer gelezen werd dan gedurende de afgelopen vijftien jaar staat vast. Nu de maatschappelijke ontwikkelingen in Spanje zo'n gunstige kant zijn opgegaan is de sterk gedaalde belangstelling voor haar literatuur des te betreurenswaardiger. Ze beantwoordt niet meer aan de traditionele verwachtingen. Ze is anders geworden, minder different. Europees, maar op een ontegenzeggelijk eigen manier.

Het begrip ‘typisch Spaans’ heeft een andere inhoud gekregen. Daar moet de buitenlandse lezer blijkbaar nog aan wennen.