De Gids. Jaargang 150

Dood en leven
Herman de Lange
Het nieuwe denken in Moskou of oude wijn in nieuwe zakken?

In 1985 verscheen in het Westen het boek Nieuw denken in het kernwapentijdvak. Het was geschreven door Anatoli Gromyko en Vladimir Lomejko. Beide auteurs zijn hier geen onbeken-

[p. 70]

den.^1. Zij behandelden drie wereldomvattende vraagstukken: de bewapeningswedloop; de kloof tussen Noord en Zuid en de milieuproblematiek. Deze drie problemen zullen naar hun mening van beslissende betekenis zijn voor het overleven van de mensheid. Het overlevingsvraagstuk vraagt volgens hen om nieuwe houdingen en oplossingen. Om deze reden is een nieuw denken over de wereldpolitiek noodzakelijk. Elementen hiervan zijn het concept gemeenschappelijke en algemene veiligheid en wereldpolitieke verantwoordelijkheid.

Zijn deze laatste termen bedoeld om het éénzijdige perspectief van Moskou op de wereldvraagstukken te vervangen door het zien van de rivaliteit tussen de grootmachten als bron van dreiging of zijn ze slechts politieke cosmetica? In sommige passages wekken de auteurs de indruk dat zij een eind willen maken aan het traditionele denken in blokken van de Sovjetunie. Elders duiken passages op waaruit blijkt dat zij slechts nieuwe woorden hebben gezocht voor de traditionele buitenlandse politiek van de Sovjetunie. Wanneer zij vreedzame coëxistentie en samenwerking slechts een nieuw jasje aantrekken, is hun boek niet meer dan een nieuwe vorm van propaganda of zelfs desinformatie.

In elk geval is het boek invloedrijk geweest, want het preludeerde op ontwikkelingen in de politieke meningsvorming in de Sovjetunie. Nieuw denken werd - zo bleek spoedig - het wachtwoord van partijleider Gorbatsjov. In oktober 1985 wees hij bijvoorbeeld in een toespraak voor het Franse parlement op het feit dat het menselijk denken zich zo moeilijk weet aan te passen aan nieuwe sociale en politieke realiteiten. Op het 27ste partijcongres (februari-maart 1986) beschreef Gorbatsjov gedetailleerder dit nieuwe denken. Kapitalisme en socialisme worden in gelijke mate bedreigd door een nucleair inferno. Momenteel bestaat er voor beide partijen dank zij de nucleaire krachtsverhouding gelijke onveiligheid. Bij een voortzetting van de bewapeningswedloop kan deze gelijke onveiligheid zo groot worden dat pariteit niet langer een factor van politieke en militaire afschrikking zal zijn. Voortaan moeten alle partijen zich in gelijke mate veilig voelen, want angst en onrust als gevolg van het kernwapen kunnen het politieke handelen onberekenbaar maken.^2. Uit deze zinnen blijkt dat Gorbatsjov de beheersing van het kernwapen in de internationale politiek rekent tot de vitale kwesties van nu. Draagt het kernwapen bij tot wederzijdse zelfbeheersing en politieke behoedzaamheid? Dobrynin, sinds maart 1986 secretaris buitenlands politiek binnen het Centrale Comité van de Sovjetunie, meent dat het kernwapen in handen van de Verenigde Staten niet als een matigend instrument heeft gefunctioneerd. Sowieso - zo gelooft hij - kunnen wapens geen pacificerende werking hebben. Niettemin ruimt hij een plaats in voor politieke zelfbeheersing, hoewel hij in dit verband de Verenigde Staten niet noemt. Volgens hem speelden bij het voorkomen van een kernwapenoorlog de volgende factoren een rol: ‘...het gezonde verstand van politici, van meer betekenis waren echter de inspanningen van de Sovjetunie en andere vreedzame staten evenals de opbloei van de anti-oorlogsbeweging die de massa's beroerd had.’^3. In elk geval hebben dergelijke opvattingen ertoe bijgedragen dat vraagstukken van afschrikking en internationale politiek in het Oostblok voor het eerst wat serieus worden doordacht. De bijdragen zijn weliswaar éénzijdig, omdat de afschrikkingspolitiek en -arsenalen van de Sovjetunie niet onderzocht en besproken worden, maar in elk geval is het perspectief verruimd.^4.

Een andere vitale kwestie van het kernwapentijdvak die Gorbatsjov in zijn toespraak tot het Partijcongres aansneed, was de beheersing van de bewapeningswedloop en de technologie. Nieuwe bewapeningsrondes, in het bijzonder het Strategisch Defensie Initiatief, zouden een bewapeningswedloop kunnen veroorzaken die die grens zou benaderen vanwaar geen terugkeer mogelijk is.

De Sovjetunie heeft in haar officiële verkla-

1. A. Gromyko en V. Lomejko, Wie kann die Menschheit überleben, Köln 1985. Deze Duitse titel is geen letterlijke vertaling van de Russische titel.

2. P.H. Lange, ‘Aspekte der sowjetischen Wehrpolitik Mitte der achtziger Jahre’, in Osteuropa 1986 nr. 8/9 p. 792.

3. A. Dobrynin, ‘Grundlagen der neuen sowjetischen Aussenpolitik’, in Blätter für deutsche und internationale Politik 1986 nr. 11 pp. 1314-1315.

4. M. Schmidt en W. Schwarz, ‘Friedenssicherung durch “Abschreckung”’, in ipw Berichte 1986 nr. 11 pp. 1-9.

[p. 71]

ringen sinds jaar en dag de gevaren van de bewapeningswedloop beklemtoond. Wanneer we luisteren naar Gorbatsjov, schijnt hij op twee gevaren te wijzen die eigenlijk niet thuishoren in het typische sovjet-jargon. Wanneer men de eigen veiligheid vergroot ten koste van de andere partij, zal diens wantrouwen toenemen en vermindert de stabiliteit. In deze politiekpsychologische situatie zal de andere partij ook stappen nemen. Hier breekt kennelijk inzicht door over de wederkerigheid van het veiligheidsdilemma van staten. Het tweede gevaar houdt verband met de nieuwe militaire technologieën aan de horizon. Zullen de beslissingen over oorlog en vrede politieke beslissingen zijn of worden ze genomen door machines?^5.

Kortom: het nieuwe denken wil duidelijk maken dat naar de opvatting van de sovjetleiding kernwapenoorlogen niet meer gewonnen kunnen worden, dat autarkische nationale veiligheid een illusie is, dat veiligheid alleen maar wereldomvattend, samenhangend en interdependent kan zijn en dat daarom wereldvraagstukken als milieu en economisch welzijn hoogste prioriteit verdienen. Deze nieuwe benaderingen moeten worden ingepast in de politieke traditie en mogelijk moet deze aangepast worden. Wanneer Gorbatsjov zijn concept ‘nieuw denken’ serieus neemt, zal dit gevolgen hebben voor zijn opvattingen over en benaderingswijzen van de internationale politiek. Blok- en barricadedenken moet in dat geval plaatsmaken voor tweezijdige perspectieven, voor werkelijke compromissen en hervormingen. Dan dienen ook zelfgenoegzaamheid, zelfbewieroking en zwart-wit denken te verdwijnen. Dat zou een enorme breuk met de tradities zijn. Dit nieuwe denken moet allereerst wortel schieten in de binnenlandse verhoudingen van de Sovjetunie. Wanneer het uitsluitend wordt gebruikt in de buitenlandse politiek, dreigt het een exportartikel te worden dat al snel als propaganda kan worden ontmaskerd. Gaan de Sovjets hun specifieke wapenbeheersingsvoorstellen of omvattender ontwapeningsplannen aanprijzen als produkten van dit nieuwe denken, dan zullen ze rekening moeten houden met groeiende argwaan in het Westen. Want het criterium om te beoordelen of dit nieuwe denken oprecht is, kan men niet ontlenen aan topontmoetingen en wapenbeheersingsconferenties. De daar gebezigde woorden en verklaringen zijn veel te algemeen en soms bijna betekenisloos. De toetssteen is de wijze waarop in de Sovjetunie zelf de buitenlandse en defensiepolitiek van de Sovjetunie verwoord, gepland en uitgevoerd wordt.

Men kan zich afvragen of de verhoudingen in de Sovjetunie zodanig zijn dat nieuw denken echt wordt toegelaten. Onder Chroesjtsjov werd eveneens een begin gemaakt met een heroriëntatie. Na enkele jaren liep deze stuk. In 1971 lanceerde Brezjnev een vredesprogramma dat een herziening van de rol van de Sovjetunie in de wereldpolitiek beoogde. Dat programma bleef een torso gezien de weerstand van de kaders en de bureaucratie.^6. Het is allerminst zeker dat Gorbatsjov succes zal hebben waar zijn voorgangers faalden. Let men bovendien op de verschillende verklaringen van de kant van de sovjet-leiding, dan ontstaat er een onduidelijk beeld van voorzichtige stappen voorwaarst en passen op de plaats. Gorbatsjov kan de vraag oproepen of strategische pariteit in de toekomst de wederzijdse afschrikking intact zal houden, maar het partijprogramma van maart 1986 houdt onverminderd vast aan het bewaren van het militair-strategische evenwicht tussen de Sovjetunie en de Verenigde Staten als een belangrijke factor ter handhaving van internationale vrede en veiligheid. Deze stereotiepe formulering rechtvaardigt bij voorbaat al alle toekomstige bewapeningsstappen van de Sovjetunie zonder dat men zich het hoofd hoeft te breken over veiligheidsinterdependentie en het wederzijdse veiligheidsdilemma. Wanneer Dobrynin het moratorium op kernproeven dat de Sovjetunie enkele malen verlengd heeft, een uitvloeisel noemt van het nieuwe denken, bedrijft hij onnozele propaganda en ontkracht hij het tevens. Het nieuwe denken wordt er niet geloofwaardiger op wanneer het Westen in

5. International Affairs (Moscow) 1986 nr. 9 pp. 6-9. Uitspraken van Gorbatsjov.

6. P.M.E. Volten, Brezhnev's peace program, Boulder 1982.

[p. 72]

naam hiervan overdonderd wordt met voorstellen tot het kernwapenvrij maken van de gehele wereld op voorwaarde dat ontwikkelingswerk en proefnemingen op het terrein van sdi worden stopgezet. Zonder meer moeten de voorstellen van Gorbatsjov in Reykjavik (oktober 1986) al wantrouwen wekken omdat beide partijen nog nooit in staat zijn geweest één procent van hun kernwapenarsenalen te reduceren. Het wantrouwen neemt toe wanneer zulke ‘edelmoedige’ voorstellen afhankelijk worden gemaakt van condities (stopzetting sdi ontwikkelingswerk) waarvan men bij voorbaat weet dat de tegenpartij deze niet kan en wil aanvaarden. Persoonlijk heb ik ernstige politieke, economische en culturele bezwaren tegen sdi. Voorlopig zal dit programma echter niet van invloed zijn op de militair-politieke verhoudingen in de wereld. Misschien zal het totale militaire programma wel mislukken. sdi is nog lang geen wapenprogramma. Er zijn natuurlijk redenen te vinden waarom de Sovjetunie zich massief keert tegen sdi. Aan de andere kant is dit gedrag wat onbegrijpelijk, want sdi is zoals gezegd geen wapenprogramma zoals mx-raketten, Trident, Pershing II, kruisraketten en andere wapensystemen die ooit binnen vijf tot tien jaar in dienst genomen konden worden. sdi houdt geen onmiddellijk gevaar in. Wanneer de Sovjetunie militaire tegenmaatregelen noodzakelijk acht, kan zij nog vele jaren wachten. Traditionele maatregelen als vergroting van het aantal manschappen en uitbreiding van de wapenarsenalen zijn voorlopig geheel overbodig. Gorbatsjov kan dus sparen op defensie. Met enige ironie kan men beweren dat sdi het beste defensieprogramma is dat Gorbatsjov zich kon wensen. De Amerikaanse uitdaging kan hij beantwoorden met civiele programma's op het terrein van wetenschap en technologische toepassingen zoals computers en computer software. Zulke programma's kan hij laten starten in de civiele sectoren van de militaire industrie en zo kan hij eventueel de gehele industrie en technologie van de Sovjetunie tot nieuw leven wekken.^7.

Er is dus reden een afwachtende houding aan te nemen ten aanzien van de vraag hoe het nieuwe denken in de Sovjetunie zich zal gaan uitkristalliseren. Bij voorbaat al een jubelhouding aannemen is even ongewenst als de uitspraak dat het niets voorstelt en slechts neerkomt op een gemoderniseerde propaganda. De eerste reactie maakt het de Sovjets te gemakkelijk. Dat zal hun neiging vergroten om het nieuwe denken te hanteren als een beïnvloedingsmiddel. De andere reactie is voorbarig omdat de tijd te kort is om werkelijk inzicht te krijgen in de reikwijdte en de betekenis ervan, terwijl het Westen voldoende tijd heeft om de ontwikkelingen in de Sovjetunie te evalueren en eventueel daarop te reageren. De ideologen uit het Westen hebben inmiddels al duidelijk gemaakt dat het nieuwe denken een vod is, zij het geschikt voor tegen-propaganda. Zij gaan overigens verder. Nieuw denken is een misleidingscampagne van Gorbatsjov om het Westen te beroven van zijn nucleaire afschrikking waardoor West-Europa blootgesteld wordt aan de conventionele militaire overmacht van de Sovjetunie, en om een wig te drijven tussen West-Europa en de Verenigde Staten.^8.

Ondanks vele twijfels heb ik de indruk dat het nieuwe denken in de Sovjetunie een bescheiden poging is tot heroriëntatie. De bevolking die afzijdig staat van partij en nomenclatura, schijnt dit nieuwe denken al aangegrepen te hebben om onafhankelijker te discussiëren. In de verschillende media worden onderwerpen aan de orde gesteld die kort tevoren taboe waren. Het zal dus ongetwijfeld invloed hebben op de binnenlandse verhoudingen in de Sovjetunie en het Oostblok. Wanneer dat denken inderdaad gestalte krijgt, zal het ook inwerken op de internationale politiek. Veel invloed heeft het daar nog niet. Gorbatsjov moet wel een vreemdeling in de internationale politiek zijn wanneer hij had gedacht dat hij daarmee de regering Reagan tot concessies zou kunnen bewegen. Wanneer hij met dit denken grotere invloed op de vredesbeweging en oppositie in West-Europa beoogde te verwerven, is

7. J.W. Kiser, ‘How the arms race really helps Moscow’, in Foreign Policy fall 1985 nr. 60 pp. 40-51.

8. G. Wettig, ‘Alte Doktrin mit neuen Etikett’, in Europäische Wehrkunde 1986 nr. 9. pp. 502-504.

[p. 73]

dat evenzeer een illusie gebleken. Natuurlijk is het mogelijk dat het nieuwe denken geleidelijk verwatert tot propaganda. De achtergrond ervan is echter niet uitsluitend politieke berekening geweest. Sinds 1980 is de invloed van de Sovjetunie in de wereld aanzienlijk verkleind. Aanvankelijk kon de Sovjetunie deze teloorgang wijten aan het agressieve imperialisme onder leiding van de Verenigde Staten. Straaten toeterdiplomatie tegenover het Westen in antwoord hierop had een averechts gevolg. Een politiek van afwisselend concessies en diplomatieke dreigementen sorteerde evenmin effect. Invloed op de oppositie en de vredesbewegingen in het Westen kon de Sovjetunie evenmin verwerven. Wannneer zij in deze kringen nog enig krediet bezat, werd deze alsmaar kleiner. Vermoedelijk zijn onderzoekers in de Sovjetunie in deze jaren gaan begrijpen dat internationale politieke processen gecompliceerder verlopen dan het Moskouse dogma leert. Het prestigeverlies van de Sovjetunie kon natuurlijk gemakkelijk geweten worden aan de Koude Oorlog en aan oorlogshitserij van de Amerikaanse defensieconservatieven, maar deze verklaring was te oppervlakkig. Was het politieke perspectief van de Sovjetunie in de tweede helft van de jaren zeventig niet te eenzijdig? Had de Sovjetunie haar zelfgenoegzaamheid niet opgeschroefd tot machtsarrogantie in denken en gedrag? Er was in die tijd nog sprake van ontspanning en samenwerking, maar dit alles berustte op blokdenken en de onverzoenlijke tegenstelling tussen goed en kwaad. Nieuw denken in het kernwapentijdvak kan dan worden gezien als het eerste openlijke signaal van twee wetenschapsbeoefenaren en diplomaten dat de buitenlandse politiek van de Sovjetunie een wending behoefde. Op de uitdagingen van Reagan had de Sovjetunie evenzeer met een confrontatiekoers geantwoord die uiteindelijk het risico van een militaire botsing met de Verenigde Staten op een gevaarlijke wijze vergrootte.^9. Misschien beoogden Gromyko en Lomejko op een omslachtige wijze duidelijk te maken dat voorkoming van oorlog in het kernwapentijdvak ook afhankelijk is van de houding en het gedrag van de Sovjetunie en de wijze waarop deze worden waargenomen. Dan is hun perspectief een stap voorwaarts.

9. ‘Ein Jahr Gorbatschow’, in Osteuropa 1986 nr. 10 pp. 856-858.