De Gids. Jaargang 150

Binnenlands leven
Hubert Smeets
De wederopstanding van de moraal

Jarenlang was de moraal zoek. Onder het mom van de alom bejubelde ‘no-nonsense’ sloeg het pragmatisme in de politiek zijn slag. Bezuinigingen, minder overheid-meer burger, afslanking, deregulering en financieringstekort. Dat waren de trefwoorden waarmee het eerste kabinet-Lubbers een brede consensus wist te forceren, zo breed dat ook de PvdA in weerwil van acht jaar Max van den Berg op de voorzittersstoel opschoof richting realisme en zakelijkheid. Die eerste vier jaar waren een weerspiegeling van de tijdgeest van de jaren tachtig: liberaal, optimistisch, zakelijk.

Wie had kunnen denken dat vijfentwintig jaar na dato de Nederlandse politiek weer in de ban zou zijn van Daniel Bells voorspelling dat in de ‘post-industriële’ samenleving tevens het einde van het ideologische tijdperk kon worden afgekondigd. Wat Bell begin jaren zestig voorspelde: geen socialistische beweging versus liberale upperclass meer, geen confessionele politiek versus humanisme meer, maar gewoon het ene pragmatische beleid versus het andere pragmatische beleid, leek onder Lubbers ook in Nederland werkelijkheid te worden. Toen, in de jaren zestig, werd daarop slechts enthousiast gereageerd door de snelle middengroepen die zich wilden loswrikken uit de confessionele, oud-liberale dan wel sociaal-democratische greep. Een hele partij - D66 - baseerde er haar bestaansrecht op. Begin jaren tachtig kondigde de doorbraak zich aan, weliswaar niet via de progressieve politieke partijen maar via de vvd van Nijpels en het cda van Lubbers. De oude ideologieën waren, na de heftige maar onproduktieve opflikkering in de jaren zeventig, op sterven na dood.

Maar nu tekent zich alweer een breukvlak af. De moraal in de politiek is weer in opmars. De wederopstanding van het cda was daarvan de eerste illustratie. De winnaar van de verkiezingen van 21 mei glom dan ook van trots en herwonnen zelfvertrouwen. Het was wel eens anders gesteld geweest met de christendemocraten. Soeverein begon het cda aan het tweede kabinet-Lubbers, maar toch ook een beetje bezorgd. Waren de groeiende en openlijke fricties tussen de premier en zijn fractievoorzitter De Vries-over niet malse kwesties als de bestrijding van de werkloosheid en over het afscheid van de afgelopen zomer nog zonder een spoor van twijfel herbevestigde staatssecretaris Brokx - gewoon binnenbrandjes in een van zelfvertrouwen blakende partij of wierp de valse start van het kabinet-Lubbers al een schaduw vooruit? Het appèl mag nu dan wel appeleren aan een hele nieuwe generatie kiezers, stemvolk dat tot vóór 21 mei als afgeschreven werd beschouwd voor de christendemocratie, maar daarmee is tegelijkertijd een nieuwe tegenstelling geïntroduceerd. Voor wie staat het cda van Lubbers? Voor de succesvolle opstomende dertigers en veertigers, die zich wilden spiegelen aan winnaar Lubbers? Of voor de traditionele gezinnen die in mei eindelijk hun kans schoon zagen om die linkse potverteerders, polygame individualisten, ongelovige betweters en andere derivate groepen van de jaren zestig/zeventig nu eens terug in hun hok te jagen?

De andere politieke partijen zijn in mei nog nadrukkelijker geconfronteerd met het kerende tij. Het verschil tussen de christen-democraten

[p. 67]

en de andere, niet-confessionele, partijen is echter opmerkelijk. De eersten hebben een concreet perspectief, de laatsten voeren eigenlijk vooral discussies met zichzelf en het verleden.

Zo werd de PvdA door de verkiezingen met haar neus op het feit gedrukt dat het fenomeen ‘arbeid’ zo diffuus en gevarieerd is geworden, dat het begrip op zich onvoldoende is om kiezers te trekken. De ooit door Joop den Uyl tegen Lubbers in stelling gebrachte dreigende ‘tweedeling’ van de samenleving keerde zich plots tegen de partij zelf. Was de PvdA er voor de verkiezingen nog trots op dat ze ook het volk representeerde dat geen deel had aan het succes van de nieuwe economische groei, na mei begon de apocalyptische gedachte toe te slaan dat het misschien nog wel slechter zou zijn als de partij zich zou blijven afficheren als de ‘partij van de armoede’. Als één ding door de ‘overwinningsnederlaag’ duidelijk was geworden, dan wel dat de PvdA als partij van de gesjochte helft van de samenleving niet snel weer een ‘natuurlijke regeringspartij’ zou kunnen worden. Met een ogenschijnlijk masochistisch genoegen zette de PvdA zich aan haar zelfkastijding. Nostalgie sloop binnen. Jongere intellectuele partijleden, zelf geboren en getogen in de sfeer van Gerard van het Reve's De avonden waar ze zich later, eenmaal adolescent, natuurlijk hartgrondig tegen afzetten, herontdekten de jaren vijftig, het tijdperk van Drees. Toen was de PvdA gewoon een vanzelfsprekende machtsfactor en regeringspartij, toen was de partij nog uit op compromissen in de ‘rooms-rode coalitie’, dat verstandshuwelijk met kvp, arp en chu. Door de polarisatie van de jaren zeventig, het decennium waarin deze generatie ambitieuze vernieuwers zelf overigens hun finest hour mochten beleven, was de politieke cultuur verziekt.

Kiezers heeft de PvdA genoeg, althans niet minder dan historisch voor de hand lag en ligt. Nee, de sociaal-democraten worstelen met zichzelf, met de uitgangspunten van hun eigen ideologie, met hun mensbeeld en met hun verleden. De Babylonische spraakverwarring die de PvdA in verwarring houdt, beperkt zich al lang niet meer tot het vermaledijde etatisme. Natuurlijk, het ooit ongebreidelde geloof in de overheid als stuurvrouwe achtervolgt de partij nog altijd. Vooral omdat de sociaaldemocraten er als struisvogels mee omgaan. Terwijl de Wiardi Beckmanstichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA, de hoekstenen van de heilsverwachting aan het afbreken is, zoekt het intellectuele voetvolk van de partij het in meer praktische wegen. Zeker, dat door wbs-medewerker Paul Kalma gehekelde etatisme moet worden verzacht maar toch vooral op het niveau van de rijksoverheid. Godzijdank staat de PvdA daar nu toch al acht jaar buitenspel dus zoveel pijn hoeft dat niet te doen. En dus moet er worden gedecentraliseerd naar lagere overheden, om de bureaucratie en verkokering aan te pakken maar ook omdat op dat niveau veel beter kan worden beheerd nu het tijdperk van de opbouw heeft plaats gemaakt voor de epoche van het beheer. De binnengemeentelijke decentralisatie in Amsterdam, de erfenis die de hoofdstedelijke PvdA-wethouder Walter Etty koste wat kost wil achterlaten, is daarvan het schoolvoorbeeld. Zeker, het idee komt tegemoet aan de oude gedachte om de ‘burgers bij het bestuur’ te trekken maar is in zijn aard net zo etatistisch als het oude staatsdenken van de oude PvdA. Geen bestuur zonder volksvertegenwoordiging. het klinkt vanzelfsprekend, is het ook zij het dat de veronderstelling dat de burgers op wijk- of stadsdeelraadsniveau betrokken willen zijn bij de maatschappij niet zo vanzelf spreekt. Wellicht als het gaat om de verkeerscirculatie of om de kinderopvang, maar bij onderwijs en gezondheidszorg wordt het al iets gevarieerder.

Of dit nog niet genoeg is, kampt de sociaaldemocratie ook nog eens met de gordiaanse knoop van het individualisme versus het gemeenschapsdenken. De individualisering is onstuitbaar. De spraakmakende gemeente in de PvdA neemt er vrolijk deel aan. En dus

[p. 68]

wordt de partij ontdaan van alle klassieke franje, geen Internationale meer ter afsluiting van een grootse bijeenkomst en ook niet meer vanzelfsprekend lid van de Vara. Wel allerlei eisen die de economische zelfstandigheid van de mens in het algemeen en dus de vrouw in het bijzonder dichterbij moeten brengen.

Een synthese heeft de PvdA nog niet kunnen formuleren. Het denken van de sociaaldemocraten lijkt steeds meer op de spreekwoordelijke lappendeken. Iedereen kan er een kleurtje van zijn gading op naaien.

De ontreddering van de socialisten in Nederland manifesteert zich het meest schrijnend ter linkerzijde van de PvdA. Daar waren de partijen altijd vast op koers. Nu niet meer. Eerst heeft de cpn zich onderworpen aan een ideologische katharsis. Het leidde tot niets. Nu wil zelfs de psp zich aan een grondig anatomisch onderzoek onderwerpen. Een belangrijke stroming in de pacifistisch-socialistische partij, aangevuurd door mensen die vijf jaar geleden de reformistische sceptici in de eigen kring nog de deur wezen, wil niet minder dan het socialisme als zodanig en dat van de psp in het bijzonder ter discussie stellen. Ooit was de psp een inspiratiebron voor de andere linkse partijen, de PvdA niet in de laatste plaats. Nu volgt ze de trend: van avant-garde tot achterhoede.

In de vvd-gelederen verliep de enscenering wat anders, maar ook daar was de verkiezingsuitslag van 21 mei aanleiding tot een breuk met het uiterlijk vertoon van de afgelopen jaren. Voor de vvd werd toen een marketingprobleem geopenbaard. De liberalen, altijd het toonbeeld van beleefdheid en beschaving als er programmatische meningsverschillen aan de orde zijn, rolden binnen twaalf uur na de Kamerverkiezingen al over elkaar heen in hun speurtocht naar schuldigen. Nijpels betaalde de rekening, waarna een ieder weer tot de orde van de dag overging.

Maar of hun probleem daarmee is opgelost? Vier jaar geleden kon de vvd op de golven van het hernieuwde liberale elan en het herwonnen zelfvertrouwen van de middenklasse haar grote electorale sprong voorwaarts maken. Haar klassieke aversie tegen de politiek (‘minder overheid, meer burger’ en voor het overige zoveel mogelijk laissez-faire, ook als het om morele kwesties gaat) kon toen het gat in de markt vullen. Nu is het wat gecompliceerder. No-nonsense, het nogal liberale motto van de christendemocraat Lubbers, bevredigt niet meer. Het liberalisme is weliswaar een dominante ideologie geworden, dominanter dan de socialistische die een halve eeuw allesoverheersend was, maar mist iets. Zelfs de yuppies, de personificatie van de nieuwe liberale golf die het politieke klimaat de afgelopen tien jaar overspoelde, voelen zich op drift geraken als ze geen ideologisch houvast meer hebben. Overdag kan een succesvolle jonge ondernemer in de high-tech nog zo rationeel en cool zijn, 's avonds zoekt hij warmte en zekerheid. Bij Bhagwan, Ying en Yang, antroposofie dan wel een andere loot aan de holistische stam.

Zeker voor de christen-democraten een teken aan de wand. Het paradoxale is dat het cda eigenlijk alles mee lijkt te hebben. Het cda heeft als enige partij in Nederland een enigszins helder ideologisch concept, maar of het daar zo blij mee moet zijn is de vraag. Want de behoefte aan warmte van de nieuwe elite is niet hetzelfde als die aan veiligheid van de minder succesvolle medemens. Als de partij er niet in slaagt om de moraal van de nieuwe elite te verenigen met de behoefte aan veiligheid van de lagere sociale strata, zit ze precies op het ideologische snijvlak dat zich het laatste jaar zo scherp aan het aftekenen is.

De ‘zorgzame samenleving’, waartoe de partij zich een paar jaar geleden heeft bekend, is geenszins het wonderelixer dat haar grootste pleitbezorger, minister Brinkman, erin ziet. Enerzijds appeleert de ‘verzorgingsmaatschappij’ die het cda voor ogen staat aan het gat dat de terugtredende overheid in de geïndividualiseerde samenleving zal achterlaten. Tussen individu en staat moet er toch nog iets

[p. 69]

overblijven. De idee dat dat vacuüm bij uitstek opgevuld kan worden door de verschillende maatschappelijke organisaties, of het nou om werkgevers, werknemers, onderwijs dan wel gezondheidszorg gaat, is aantrekkelijk. De ‘geïndividualiseerde mens, los van sociale verbanden, is een vorm van psychopathie,’ zoals directeur Oostlander van het wetenschappelijk bureau van het CDA het formuleert. Het is het enige alternatief voor zowel de ideologie van de vvd als die van de PvdA. Dat juist het cda daarmee komt, is niet verwonderlijk. Het waren in het verleden immers altijd de confessionelen die zich actief betoonden en garen sponnen bij al die levensbeschouwelijke instellingen en organisaties. Die banden zijn in de ontzuilingsjaren weliswaar minder hecht geworden, maar ze zijn er nog wel. Nu even trekken, en de christelijke beweging sluit zich weer.

Maar de theorie van de ‘zorgzame samenleving’ waarin het zogenaamde ‘maatschappelijke middenveld’ met al die ‘c-organisaties’ weer de toon aangeeft, gaat wel uit van een vooronderstelling. Namelijk dat de verticale zuilenstructuur uit die jaren zich anno 1990 weer zou laten reanimeren. De stabiliteit en kracht van de verzuiling was niet alleen gelegen in die harmonische samenwerking aan de toppen der zuilen maar ook in de dwars daarop staande solidariteit, die dwars door de klassen en sociale geledingen heen ging. Toen was charitas voor de katholieke notabelen nog vanzelfsprekend. Zou dat nu weer kunnen? Zouden al die verschillende groepen op de maatschappelijke ladder, die steeds meer de neiging vertonen om zich in aparte categoriale organisaties te bundelen, nog iets te maken willen hebben met andere clubs die zich rond andere thema's groeperen en worden gedragen door andere mensen? Is er nog een logische band tussen bijvoorbeeld computerprogrammeurs uit een vakcentrale voor middelbaar en hoger personeel en het welzijnswerk in een doorzon-gemeente als Uithoorn, een van die plaatsen waar de nieuwe middenklasse woont? Vroeger was die er wel tussen de christelijke vakbeweging en de sport, of tussen de omroep en de gezondheidszorg. Is het werkelijk mogelijk om een model, dat kon floreren in voorgaande decennia toen de Nederlandse samenleving nog niet zo versnipperd was, min of meer over te planten in een maatschappij die steeds verder segmenteert? Is dat niet te veel gevraagd van de naastenliefde? Zo ja, dan zou de zorgzaamheid van de christendemocratische verzorgingsmaatschappij wel eens veel beperkter kunnen zijn dan verondersteld. Zorgzaamheid binnen het eigen sociale milieu wordt dan geïndividualiseerde zorgzaamheid. En daar voelt het cda niet veel voor.

Premier Lubbers lijkt zich bewust te zijn van die tweeslachtigheid. Voorzichtig is de minister-president, in Haagse kringen toch niet bekend als de befaamdste visionair aller politici, zich aan het profileren als een leider die niet alleen begaafd manager en tacticus wil zijn. Steeds vaker schetst hij bredere perspectieven, waarschuwt hij voor cynisme en egoïsme. Het kan verkeren. Voor de verkiezingen van 21 mei zat iedereen nog in de eigen loopgraven. Nog geen half jaar later begonnen de eersten al dwars door de linies heen te dolen. De Amsterdamse hoogleraar politicologie dr. Siep Stuurman voorspelde het in zijn inaugurele rede voor die verkiezingen eigenlijk al. Pas in crisisperioden worden de ‘intellectuelen geprovoceerd tot nieuwe speculaties, dan worden de vreesachtigen uit hun winterslaap gewekt door het geraas van theoretische bouwwerken’.