De Gids. Jaargang 149

[p. 673]

Geertje van Os
De bruidssluier ontsluierd^*

‘Als het hier ging om een simpel verbergen of tonen, dan zou de sluier nooit tot een attribuut van de vrouwelijkheid hebben kunnen worden. Zijn betekenis is juist gelegen in de dialektiek tussen het een en het andere, een spel van mogelijkheden, waarin op geen enkel ogenblik met beslistheid een keuze wordt gedaan.’

C.W.M. Verhoeven, ‘Symboliek van de sluier’

* Een eerdere versie van dit artikel werd in december 1985 gepresenteerd in een doctoraal seminar over het kijken en de blik, onder leiding van prof. dr. A. Blok, vakgroep culturele antropologie, Katholieke Universiteit Nijmegen.

Inleiding

Een gesluierde vrouw is een bijzondere vrouw. Zij wordt met andere ogen bekeken dan zij als ongesluierde vrouw bekeken zou worden. De bruid die gesluierd gaat, beweegt zich in een veld van betekenissen en symboliek.

Het gebruik van de bruidssluier dateert uit een tijd nog ver vóór Christus. Ik wil proberen te achterhalen wat de symboliek van de bruidssluier is. Het zal blijken dat er heel wat ambivalente kanten aan zitten. Zo schept een sluier bijvoorbeeld sociale afstand. Het gezicht, de ogen worden bedekt. De communicatie wordt wel heel sterk aan banden gelegd. Maar tegelijkertijd houdt de sluier de blik van anderen vast, dwingt tot aandacht en wekt de nieuwsgierigheid op. Dit alles wordt nog gecompliceerder, als je bedenkt dat de bruidssluier doorzichtig is.

Geschiedenis van de bruidssluier

Het gebruik van de bruidssluier is eeuwenoud. Het dragen van een sluier door vrouwen kennen we als een opvallend verschijnsel in het Oosten, maar ook in het Westen is dit door de eeuwen heen mode geweest bij verschillende gelegenheden. Al in het oude Griekenland werd een bruid gesluierd met behulp van haar mantel. Het bewijs hiervoor heeft men gevonden op een metope, afkomstig van de Heratempel in Selinunte en te dateren op ca. 465 vóór Christus. De metope brengt het huwelijk in beeld van de oppergod Zeus met Hera, godin van geboorte en huwelijk, die hier gesluierd wordt voorgesteld.^1. Ook de Griekse god Hymenaeus, zoon van Apollo, vinden we afgebeeld met bruiloftsfakkel en sluier in zijn hand. Hij werd vereerd als god van het huwelijk.^2.

In de klassieke oudheid was de sluier bij het huwelijk een vereiste. De Romeinen noemden het aangaan van een huwelijk door een vrouw kortweg nubere alicui, hetgeen betekent: ‘zich voor iemand verhullen’, ‘bedekken’ of ‘sluieren’.^3. De Romeinse bruid uit vroeger tijden ging schuil achter een sluier van vuurrode stof, het zogenaamde flammeum. Die vuurrode kleur zou een zekere bekoring versterken of er zou een zegen van uitgaan.^4. In de Romeinse mythologie had het vuur de betekenis van een vernietigende kracht. Mijns inziens is de vuurrode kleur van de bruidssluier dan ook te verklaren als afweermiddel tegen boze geesten en demonen die het geluk van de jonge bruid wel eens in de weg zouden kunnen staan.

1. Trouwen in het wit, p. 4.

2. Mythologisch Woordenboek, p. 132.

3. H. Vermeulen, p. 95.

4. E. Sehrle, p. 55.

[p. 674]

Naar Oosters-Grieks volksgeloof kunnen boosaardige geesten door de openingen in het menselijk lichaam binnendringen. Door versluiering van het hoofd wordt de bruid beschermd tegen dergelijke onaangename indringers.^5.

Het christendom heeft het gebruik van de bruidssluier overgenomen. Dat bij de joden de bruid gesluierd was, valt in de bijbel na te lezen. In Genesis 29 wordt het verhaal verteld van Jakob die zeven jaar lang moest werken voor Laban om diens dochter Rachel tot zijn vrouw te kunnen nemen. Toen die zeven jaar om waren, gaf Laban niet Rachel, maar zijn minder mooie dochter Lea aan Jakob ten huwelijk. Pas na de huwelijksnacht merkte Jakob dat Laban hem bedrogen had. ‘De vergissing van Jakob, waarop Laban had gerekend, was mogelijk, omdat de bruid eerst laat in de avond en gesluierd werd binnengeleid,’ aldus een commentaar op deze passage.^6. Jakob kon nog eens zeven jaar voor Laban werken om er Rachel bij te mogen nemen.

Uit de eerste brief van Paulus aan de Korinthiërs blijkt dat in de eerste tijd van het christendom de versluiering van de vrouw zelfs verplicht was: ‘Iedere man die bidt of profeteert met bedekt hoofd, doet zijn hoofd schande aan. Iedere vrouw daarentegen, die blootshoofds bidt of profeteert, doet haar hoofd schande aan; want dat is juist hetzelfde, als deed ze het met geschoren hoofd. Ja, zo een vrouw zich niet bedekken wil, dan moet ze zich ook maar de haren doen knippen; en zo het voor een vrouw een schande is, zich kaal te laten knippen of scheren, dan moet ze zich ook maar bedekken. De man moet zijn hoofd niet bedekken, daar hij het evenbeeld is en de glorie van God; maar de vrouw is de glorie van den man; en de man is niet geschapen om de vrouw, maar de vrouw om den man’ (i Korinthiërs ii, 4-10).

Aan de verplichting van de vrouw om haar hoofd te bedekken, wordt nog kracht bijgezet met het argument dat de natuur zelf daartoe een aanwijzing geeft: bij wijze van sluier heeft zij de vrouw lang haar geschonken (i Korinthiërs ii, 15-16).

Ook de kerkvaders zullen dit later benadrukken, vooral Clemens van Alexandrië, Tertulliaan en Chrysostomus. Zij stonden niet toe dat een vrouw met onbedekt hoofd een kerk binnenging. Clemens schreef: ‘Man en vrouw moeten, als zij ter kerke gaan, eerbaar gekleed zijn, maar de vrouw heeft dit meer, dat zij altijd, behalve in haar huis, bedekt zij.’ Daar voegt hij nog aan toe: ‘Dat haar sluier niet te doorzichtig en dun zij, zoo dat men daardoor het vleesch en de huid kan zien, want dat is nog onwelvoeglijker en ergerlijker dan als zij geheel ontbloot was.’ Tertulliaan eist dat alle meisjes, als ze een bepaalde leeftijd bereikt hebben, zich alleen nog gesluierd zullen vertonen. Hij verlangt dat het hele hoofd én de hals bedekt worden, want zoals Chrysostomus ook al zei: ‘Het gelaat is een prikkel voor de mannen.’ De bruid verscheen dus al heel vroeg gesluierd voor het altaar. In het begin gebruikten de christenen geen roodkleurige, maar een witte sluier, omdat men het rode flammeum van de Romeinen te heidens vond. Later ging men ook wel roodkleurige sluiers dragen. De arme klassen hadden gewoonlijk sluiers van fijn linnen, maar de rijkeren droegen bruidssluiers van zijde. Augustinus zei nog dat ze niet te fijn moesten zijn, ‘opdat zij niet als netten op het hoofd schijnen’.^7.

Vanaf de vierde eeuw kreeg de bruid haar sluier pas tijdens de huwelijksmis uit handen van de priester. De overdracht van de sluier was een van de belangrijkste momenten van de huwelijksplechtigheid, zo belangrijk dat de inzegening van het huwelijk ook wel velatio nuptialis, ‘huwelijkse versluiering’, genoemd werd. De sluier werd dan tevoren door de priester gezegend.^8.

Het gebruik van de bruidssluier verschilt naar tijd en plaats. Meestal wordt de sluier alleen door de bruid gedragen, maar er zijn ook gevallen bekend waarbij de sluier van de bruid ook de schouders van de bruidegom bedekte. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Frankrijk in de

5. idem, p. 54.

6. Gen. 29, 15-31, Canisiusvertaling 1958.

7. H. Vermeulen, p. 95-99.

8. Kirchenlexikon, band 2, kolom 1216.

[p. 675]

Midi, in de veertiende eeuw. Het hoofd van de vrouw en de schouders van de man werden bedekt door een sluier en de schouders van hen beiden ook nog eens door een geweven band in de kleuren rood en wit. De band symboliseerde de onverbreekbaarheid van hun huwelijksverbintenis; het wit de zuiverheid van hun leven en het rood het nageslacht geboren uit hun bloed. Het feit dat de sluier de man niet op dezelfde wijze bedekte als de vrouw, zou op de onderworpenheid van de vrouw aan de man duiden. In een zeer begrensd gebied (Béziers, Maguelanne, Uzès) werden zowel het hoofd van de man als dat van de vrouw bedekt met een sluier. Volgens J.-B. Molin en P. Mutembe is dit te verklaren uit een vooruitgang van de ideeën over gelijkheid tussen man en vrouw of gewoon uit praktische redenen. In Noord-Frankrijk kende men tot midden negentiende eeuw het gebruik dat gedurende de hele huwelijksmis door vier personen een groot laken boven het knielende bruidspaar gehouden werd. Dit symboliseerde dat het bruidspaar verbonden was door een legitieme en oprechte liefde. Bruid en bruidegom moesten elkaar eeuwig trouw blijven, onder één dak wonen en alles samen delen. Het effect van legitimering werd nog eens extra benadrukt in het gebruik om kinderen die al vóór het huwelijk geboren waren, onder hetzelfde laken te plaatsen. Hiermee werd zowel het huwelijk als de geboorte van zo'n kind kerkelijk geldig verklaard. Men kende dit gebruik al in de zevende eeuw. Tot in de veertiende eeuw werden buitenechtelijk geboren kinderen op deze manier gelegitimeerd.^9.

In sommige streken van Oostenrijk werd op het platteland vaak helemaal geen bruidssluier gedragen, bijvoorbeeld in de Oststeiermark, waar men tot begin twintigste eeuw in klederdracht trouwde. Van het dorpje Wenigzell is bekend dat de boerendochter Anna Kern daar in 1939 de eerste bruid met bruidssluier was. In andere streken van Oostenrijk en Zwitserland behoorde de sluier weer wel tot de belangrijkste attributen van de bruid.^10.

De tot in onze tijd voortlevende traditie van witte kleding voor de bruid vindt waarschijnlijk haar oorsprong aan het Engelse hof in de eerste helft van de achttiende eeuw. Toen prinses Anna van Hannover trouwde met prins Willem iv van Oranje-Nassau in 1733, ging ze gekleed in haar Virgin Habit, bestaande uit een robe (overkleed en rok) van zilverbrokaat. De symbolische betekenis van zilver of wit was toen ook al onschuld en maagdelijkheid. Dit gebruik werd al heel gauw nagevolgd aan andere hoven in West-Europa. Toonaangevende kringen konden natuurlijk niet achterblijven en ook daar werd het tegen het eind van de achttiende eeuw gebruikelijk om te trouwen in een robe van witte satijn of zijde. Voordien trouwde men veelal in het zwart. In de loop van de negentiende eeuw werd de witte bruidskleding ook mode onder de burgerij: eerst alleen in de steden, maar later ook op het platteland. Door de opkomst van modetijdschriften raakte de mode vanaf het laatste kwart van de achttiende eeuw bij een groter publiek bekend. Men inspireerde zich op de klassieke oudheid: de Grieken en vooral de Romeinen. Men dacht dat in de oudheid witte kleding gedragen werd. Die gedachte was gebaseerd op de in de achttiende en begin negentiende eeuw opgegraven Griekse en Romeinse beelden van lichtkleurige steen of wit marmer. Later bleek wel dat die beelden oorspronkelijk van een soms kleurrijke beschildering voorzien waren geweest. De liturgische betekenis van kleuren kwam op in de negende eeuw en werd rond 1200 voor de Latijnse kerk verplicht. Wit symboliseerde onder andere zuiverheid en onschuld. Waarschijnlijk heeft de symbolische betekenis van wit in combinatie met de hoofse mode van de bruidsjapon in zilverbrokaat of wit satijn geleid tot de traditie van de witte bruidskleding. In 1813 verscheen in de Journal des Dames de eerste modeprent van een witte bruidsjapon.^11.

Maar, zoals eerder opgemerkt, de bruidssluier is cultuurhistorisch vele eeuwen ouder dan de witte bruidsjapon. In de klassieke oudheid vormde de bruidssluier al een onmisbaar

9. J.-B. Molin/P. Mutembe, p. 228-233.

10. L. Schmidt, p. 19-21.

11. Trouwen in het wit, p. 1-5.

[p. 676]

onderdeel van het bruidstoilet. De christenen hebben het gebruik overgenomen en tot op de dag van vandaag wordt de bruidssluier nog gedragen, zoals ik me heb laten verzekeren door een verkoopster van bruidskleding in een Nijmeegse modezaak. Het schijnt zelfs dat de vraag naar een klassiek bruidstoilet met sluier de laatste jaren weer toeneemt.

Hoe heeft dit oude gebruik zo lang stand kunnen houden en wat is eigenlijk de symboliek van de bruidssluier?

Bruidssluier en maagdelijkheid

Interessant in dit verband is een vergelijking tussen de versluiering van de bruid bij het huwelijk en de versluiering van de non bij intreding in het klooster. Intreden in een klooster wordt ook wel ‘de sluier aannemen’ genoemd. Als een meisje besluit om non te worden, dan moet ze de kloostergeloften afleggen van armoede, zuiverheid en gehoorzaamheid. Dit gebeurt tijdens een speciale mis en dan ontvangt ze ook haar kloosterkledij, ring en sluier. Ze wordt door de geestelijke gesluierd en krijgt van hem de ring die ze aan de ringvinger van haar rechterhand moet dragen.^1. Hierdoor gaat ze als het ware een geestelijk huwelijk met Christus aan: ‘Nimm die heilige Hülle. Sichtbar sei durch sie, dass Du die Welt verachtet, und Dich wahrhaft und demütig in ganzem Herzensverlangen Christus Jesus für ewig als Braut ergeben’ (R. Guardini, Ehe und Jungfräulichkeit, p. 50).

Als de mis ten einde is, gaat ze als non gesluierd naar het klooster terug. Ze heeft hiermee beloofd haar hele leven maagd te blijven. Ze is de bruid van Christus.

Wat er tijdens een huwelijksmis gebeurt, is in feite exact het tegenovergestelde. De bruid komt gesluierd de kerk binnen en op het moment dat het huwelijk wordt gesloten, wordt de sluier opgelicht. Dan mag de bruidegom de bruid kussen. Hiermee verliest de bruid als het ware haar veronderstelde maagdelijkheid.

Kirsten Hastrup beschrijft in haar artikel ‘The Semantics of Biology: Virginity’ dat een vrouw nog niet helemaal gespecificeerd is als vrouw, zolang ze nog geen seksuele omgang met een man heeft gehad.^2. Maagden vormen een dubbelzinnige categorie. Samenlevingen worden geordend aan de hand van verschillende categorieën. Om cultureel of sociaal belangrijke categorieën af te bakenen, worden biologische modellen gebruikt. Zo fungeren seksualiteit en voortplanting niet langer als begrippen die alleen verwijzen naar biologie of natuur, maar als sociale feiten beladen met een specifieke betekenis die niet door de natuur zelf wordt aangereikt. Heel duidelijk is dit het geval met verwantschap. Hier hebben we in feite te maken met de culturele uitbreiding van een natuurlijk gegeven als voortplanting. Verwantschap is een manier om de samenleving in categorieën te verdelen. Biologische verschillen worden benut om de samenleving te ordenen. Een van de meest elementaire verschillen die daartoe dienen, is wel het verschil tussen de seksen. De categorieën moeten duidelijk te onderscheiden en afgegrensd zijn. Ook de categorieën ‘man’ en ‘vrouw’ geven zulke grenzen te zien. Voor ons als sociale individuen is het belang van zelfs deze grenzen primair conceptueel en secundair biologisch. Zo heeft iedereen wel last van een ongemakkelijk gevoel, als je iemand tegenkomt die je niet onmiddellijk in een bepaalde sekse kunt plaatsen. Onze enculturatie vereist dat de categorieën mannelijk en vrouwelijk duidelijk te onderscheiden zijn. Hoewel het probleem er theoretisch gezien helemaal niet toe doet, tenzij we misschien met die persoon naar bed zouden willen, ontkomen we toch niet aan het lastige gevoel dat een grensvervaging tussen verschillende categorieën bij ons oproept. Sociaal contact vereist, evenals seksueel contact, dat de interacterende partijen weten tot welke seksuele categorie de ander behoort. De grensgebieden, ofte wel dubbelzinnige classificaties, zijn punten van gevaar, want ze geven aanleiding tot ambivalentie en marginaliteit.^3.

Maagdelijkheid wordt meestal beschouwd als de vrouwelijke reinheid bij uitstek. Maar er

1. R. Guardini, p. 36.

2. K. Hastrup, p. 58.

3. M. Douglas, p. 52, aangehaald door K. Hastrup.

[p. 677]

zit nog een ander aspect dan alleen seksuele ongeschondenheid vast aan maagdelijkheid. Maagden zijn niet altijd conceptueel rein, dat wil zeggen ondubbelzinnig. Ze vormen als het ware een aparte categorie. Zolang ze nog maagd zijn (geen seksueel contact hebben gehad met een man), zijn ze ook nog niet gespecificeerd als vrouw. Ze hebben een ambigue status die hen in een machtige, maar kwetsbare positie plaatst. Kirsten Hastrup geeft hierbij als voorbeeld het lot van Jeanne d'Arc, de maagd van Orleans. Zij zou, volgens Hastrup, nooit zo'n groot succes behaald hebben, als ze niet werkelijk of symbolisch maagd was geweest. Haar macht stond in verband met haar ambigue seksuele classificatie en ze zou nooit zoveel mannelijke volgelingen gehad hebben, als ze ‘gewoon maar een vrouw’ zou zijn geweest. Een ander voorbeeld, door Hastrup aangehaald, is dat van de Engelse vrouwelijke politicus Bernadette Devlin. Haar invloed nam sterk af nadat ze een kind ter wereld had gebracht.

Het meest recente voorbeeld in dit verband is misschien de populariteit van de weduwe Aquino op de Filippijnen. Het is de vraag of zij ook zo'n grote populariteit zou genieten als zij een getrouwde vrouw met kinderen zou zijn. Vanwege haar weduwschap en haar nog tamelijk jeugdig uiterlijk is haar seksuele classificatie evenmin geheel ondubbelzinnig.

Maagden kunnen tussen de seksuele categorieën bemiddelen. Ze zijn nog niet helemaal vrouw, maar ze zijn toch ook geen onschuldige jonge meisjes meer. Ze bezitten een soort van dubbelzinnige seksuele potentie.

Een christelijk symbool dat zowel uiterst heilig als uiterst ambigu is, kunnen we zien in de maagd Maria, ‘de moeder van God’. Een maagdelijke moeder is wel zeer anomaal en dit maakt Maria tot een sterk symbool van de relatie tussen de aardse en de bovennatuurlijke wereld. Haar kind is Gods zoon, God en mens tegelijk. De maagdelijke moeder bemiddelt dus tussen de mensen en God.^4.

Kirsten Hastrup verdeelt de levensloop van de vrouw in drie stadia. Het eerste is dat van de ongespecificeerde, maar creatieve maagd, ambigu vanwege haar seksuele potentie. Dan komt er een periode van ondubbelzinnige seksuele vruchtbaarheid en tenslotte de uiteindelijke terugkeer naar ongespecificeerdheid, als weduwe of als vrouw op jaren. Alleen het lichaam van de vrouw laat toe sociale stadia in deze zin te definiëren.^5.

De overgang van het ene stadium naar het andere wordt vaak gemarkeerd door middel van een ‘rite de passage’. Zoals Lévi-Strauss zei, leven we op de rand van een paradox. We behoren zowel tot de natuur als tot de cultuur. De biologie is meestal nog maar zwak te onderscheiden van alle symbolische en rituele betekenissen die we eraan gegeven hebben.^6.

Bij ons wordt de overgang van de ‘maagdelijke’ status naar die van de seksueel gespecificeerde, vruchtbare vrouw nog heel dikwijls begeleid door de huwelijksceremonie. ‘Rites de passage’ hebben plaats op momenten van grote bekommering. Het zijn de kritieke fasen in een mensenleven waarin men het meest ontvankelijk is. De bruid zal zeer gespannen zijn. De samenleving oefent een zekere druk op haar uit, maakt haar tot subject van het hele gebeuren. Toch wordt zij tijdens een dergelijk ritueel aangezet tot zelfbewustzijn of gebracht tot op de rand van een diepgaand zelfonderzoek, en wel door een spel met vormen.^7.

Tot deze vormen behoort de wijze waarop zij gekleed gaat, haar bruidsjapon, haar lange sleep, haar sluier. ‘Het bruidstoilet,’ schrijft Verhoeven in zijn essay Symboliek van de sluier, ‘is een mythisch, symbolisch gewaad, een gewaad sui generis, dat alleen bij deze gelegenheid past. (...) Bloemen, wit en sluier helpen elkaar om de bruid tot een unicum te maken, een koningin, het centrum van de wereld. (...) De bruid draagt geen kleding, maar een gewaad; zij loopt niet, maar schrijdt. De gehele situatie is gekenmerkt door een plechtige autonomie, die haar van het alledaagse onderscheidt. Het gewaad (...) is een veld om haar heen, geladen met de kracht van haar beteke-

4. E. Leach, 1973, p. 230.

5. K. Hastrup, p. 56.

6. B. Meyerhoff, p. 109.

7. B. Meyerhoff, p. 113.

[p. 678]

nissen. De sleep doet haar schrijden, belet haar schielijk voorbij te gaan.’^8. Maar alle symboliek die bij de dag van het huwelijk hoort, vindt haar hoogtepunt in de sluier waarmee de bruid zich op dit grote ogenblik tooit. Haar schitterende verschijning maakt haar tot degene op wie alle ogen gericht zijn. Maar haar sluier houdt haar tegelijkertijd anoniem. Iedereen kijkt naar haar, maar niemand kan haar helemaal zien. Zij wordt tot subject van het hele gebeuren, maar voor haarzelf zal dit leiden tot een zeker zelfbewustzijn. Zij zal een grote statusverandering ondergaan. Haar sluier symboliseert haar ambivalente status van maagdelijkheid. Enerzijds is de sluier het teken van haar ongeschonden staat; door haar sluier wordt de bruid van de rest van de wereld afgezonderd. Maar anderzijds, die sluier is doorzichtig, men kan erdoorheen kijken. Het feit dat de sluier doorzichtig is drukt haar seksuele potentie uit. Zij is nog niet helemaal gespecificeerd als vrouw, maar dat zal niet lang meer duren: het staat te gebeuren. ‘De bruid is de vrouw in haar hoogste betekenis en potentialiteit’ (Verhoeven).^9. Op het moment dat bruid en bruidegom het huwelijk aangaan, wordt de sluier opgelicht. Hiermee wordt tevens een ambivalente toestand opgeheven. De bruid is van maagd tot vrouw geworden. Zo is de bruidssluier niet alleen het symbool van de maagdelijkheid, maar ook van de vruchtbaarheid. Dit komt heel duidelijk tot uitdrukking in het gebruik om de bruidssluier later over de wieg van het kind te hangen.^10.

8. C. Verhoeven, p. 51.

9. C. Verhoeven, p. 51.

10. G. von le Fort, p. 101, aangehaald door C. Verhoeven, p. 51.

Wat verhult de sluier?

Deze vraag is op zich helemaal niet moeilijk te beantwoorden, want wat wordt er door de sluier verhuld? Niets eigenlijk. Tenminste niets speciaals. De sluier geeft aan het gesluierde een speciale betekenis. De sluier schept een wereld rond het gesluierde, maakt er een symbool van; hij voegt er iets aan toe. De sluier maakt van het gesluierde een mysterie. De sluier is nauwelijks een kledingstuk te noemen, maar toch zijn er weinig kledingstukken te bedenken waaraan zo'n grote en diepe betekenis gehecht wordt.^1. Daar komt als een bijzonder complicerende factor nog bij dat de sluier doorzichtig is. Hij verbergt niet zonder meer het gesluierde, wat bij de meeste andere kledingstukken wel het geval is, maar hij laat het ook niet helemaal zien. De betekenis van de sluier ligt juist in dit dualisme. Uit het voorgaande is gebleken dat de sluier onder andere een symbool is van ongeschondenheid, van zedigheid. Maar die zedigheid is dan wel van een zeer merkwaardige aard. Een sluier schept sociale afstand, maar wekt tegelijkertijd de nieuwsgierigheid op. Wat zit er achter? ‘Hij verbergt niet maar reserveert en belooft. Hij dwingt tot aandacht (...). Daarom is hij bekoorlijk; want zedigheid is charme. Van deze charme naar de coquetterie is maar één stap’ (Verhoeven).^2. Versluiering houdt de belofte van ontsluiering in. De bruidssluier wordt gemaakt van wit, doorzichtig, heel teer materiaal. Het raffinement, de verfijndheid van de textiel, staat in verband met het dualisme van zedigheid en charme.

Dat het dragen van de sluier niet alleen op nuttigheidsoverwegingen berust, is duidelijk, maar in feite geldt dit voor alle kleding. In de hedendaagse etnografie wordt algemeen aangenomen dat het bedekken van de geslachtsorganen en het bekleden van het lichaam in het algemeen zaken zijn die oorspronkelijk helemaal niets te maken hebben gehad met schaamtegevoelens. Afgezien van utilitaire aspecten als bescherming tegen kou, kwam kleding in eerste instantie hoofdzakelijk tegemoet aan een behoefte tot versiering en aan de daarmee nauw verbonden intentie zich seksueel aantrekkelijk te maken. Onder de volken die naakt door het leven gaan, zijn gevallen bekend waarin alleen prostituées kleding dragen.^3. Door onszelf ergens mee te tooien verbergen we datgene wat versierd is. Maar juist door het te verhullen vestigen we er de aandacht op en accentueren we er de aantrekkelijkheden van. Simmel legt in dit kader een verband met de oppositie instemming en afwijzing, die hij

1. C. Verhoeven, p. 13.

2. C. Verhoeven, p. 49.

3. G. Simmel, p. 136-137.

[p. 679]

als de formule van alle ‘flirtation’ ziet. Aan de ene kant proberen we de aandacht te trekken, hetgeen duidt op instemming. Maar aan de andere kant trachten we dit te bereiken door onszelf op een bepaalde manier te verhullen, wat weer een afwijzing inhoudt.^4.

Het doet er niet zoveel toe welke delen van het menselijk lichaam bedekt moeten blijven om sociaal niet over de schreef te gaan. De seksuele interesse wordt toch altijd gewekt door de uiterste rand van wat nog zichtbaar is. Zo raakte men in de Victoriaanse tijd al bijzonder opgewonden bij het zien van een paar enkels, die het mogelijk maakten zich een voorstelling van het overige lichaam te vormen. Arabische dichters hebben hele verzen geschreven over ogen, want veel meer kregen zij niet te zien van het vrouwelijk schoon. Het meest opwindende deel van het lichaam van een vrouw is dat wat net wel of juist net niet gezien kan worden. Doorzichtige nachtkleding kan bijvoorbeeld als een illustratie van deze waarheid gelden. Een doorschijnende nachtjapon werkt als een demonstratie van zedigheid die tot aan het uiterste randje van onzedigheid gaat. Maar juist om die reden is hij zo opwindend. Er moet niettemin wel van enige bedekking sprake zijn. De demonstratie mag ook weer niet al te openlijk worden, anders zal ze eerder afstoten dan aantrekken. Er moet ook iets overgelaten worden aan de fantasie.

Ook om deze redenen is de bruidssluier doorzichtig. Tegenwoordig worden bruidssluiers vervaardigd van tule: heel fijn en teer materiaal waar je tamelijk goed doorheen kunt kijken. Maar toch blijft het gezicht van de bruid er voor een deel door verhuld. De sluier reikt tot ongeveer op haar borst en valt in plooien over haar gelaat. Je kunt je wel enigszins voorstellen hoe de bruid er uit moet zien, maar niet exact. Een bruid is op zich al een mooie, charmante, op en top vrouwelijke verschijning in haar mythisch gewaad, maar de sluier maakt haar ook nog eens zeer mysterieus. De sluier maakt haar tot een symbool dat de aandacht trekt en een bijzondere betekenis doet vermoeden. Het belang van het gesluierde wordt door de sluier bevestigd. Hij houdt de blik vast en dwingt de toeschouwer naar de bijzondere betekenis van de bruid te vragen.

4. E. Leach, 1973, p. 226.

De bruidssluier als bescherming

De bruidssluier had in het Oosters-Griekse volksgeloof ook de functie bescherming te bieden tegen kwaadaardige bedoelingen van afgunstige en slechte mensen en van boze geesten.^1. In dit verband zou men het gebruik van de bruidssluier tevens als afweermiddel tegen het boze oog kunnen zien. Het geloof in het boze oog is wijdverspreid in het mediterrane gebied en gaat uit van het idee dat een individu de macht kan hebben een ander individu of zijn eigendom schade te berokkenen, alleen maar door naar die persoon of zijn eigendom te kijken of er zich prijzend over uit te laten. De schade kan bestaan uit ziekte, dood of vernietiging. Met name iemands geluk, goede gezondheid of mooie uiterlijk kunnen een uitnodiging zijn tot een aanval van het boze oog.^2.

Een mooie bruid roept al heel makkelijk afgunst op bij diverse mensen. Zij gaat prachtig gekleed en voor haar is de trouwdag natuurlijk de gelukkigste dag van haar leven, een dag die haar nog vele gelukkige dagen en nachten met haar liefhebbende man in het vooruitzicht stelt en haar straks ook nog een aantal schatjes van kinderen zal bezorgen. Haar sluier beschermt de bruid tegen het boze oog van mensen die haar dit geluk niet gunnen. Tot op het moment dat het huwelijk een feit is geworden, draagt zij die sluier. Pas wanneer het ogenblik gekomen is dat de bruidegom haar mag kussen en zij dus man en vrouw geworden zijn, wordt de sluier opgelicht. Dan is het huwelijk voltrokken en kan de bruid zich van haar bescherming ontdoen. Haar precaire status van maagd is nu ten einde. Zij is vrouw. De sluier heeft haar beschermd in het uur dat zij het kwetsbaarst was. Het is de maagd die de bescherming van de bruidssluier het hardst nodig heeft, omdat het geluk van het jonge paar toch grotendeels van

1. E. Sehrle, p. 54.

2. A. Dundes, p. 258.

[p. 680]

haar afhankelijk is. Als zij geen kinderen ter wereld brengt, geldt het huwelijk in de regel niet als geslaagd.

De bruidssluier beschermt de bruid ook tegen begerige blikken van andere mannen. Als zij in vol ornaat de kerk binnentreedt, is zij mooier dan ooit, een bruid is immers de vrouw in haar hoogste betekenis en potentialiteit, maar haar sluier maakt haar anoniem.

Afgunst komt voort uit de wens iets te krijgen dat in het bezit is van een ander. Iemand die afgunstig is, gaat het niet zozeer om dat bezit, maar om de persoon die tot bezitten in staat blijkt te zijn. Het bezit zelf is niet het doel van de afgunst. Beseft de bezitter dat er iemand afgunstig is op hem en ziet hij die afgunst als een reële bedreiging van zijn kostbaar bezit, dan kan hij jaloers worden. Jaloezie is de angst iets dat je al bezit, te zullen verliezen.^3. Door middel van symbolisch gedrag voelt de bezitter zich bij machte het gevaar van afgunst te verminderen, te beheersen of in elk geval te neutraliseren. De bruidssluier is te beschouwen als een ‘hulpstuk’ om het gevaar van afgunst te bezweren. Hij neutraliseert gevaarlijke blikken op twee manieren. Van de ene kant beschermt de sluier de bruid zelf tegen afgunstige ogen. Communicatie begint meestal met oogcontact en kijken kan zeer bedreigend zijn. De sluier schermt de bruid af van elke interactie. Een blik is pas echt een blik als deze wederkerig is. Daarom voel je je vaak een beetje beschaamd als je een blinde aankijkt: die blik kan immers niet beantwoord worden.^4. Hetzelfde geldt in feite voor het kijken naar iemand die gesluierd is.

Maar de sluier neutraliseert gevaarlijke blikken ook nog op een andere manier. Hij biedt niet alleen de bruid bescherming, maar ook de bruidegom. Hij wapent de bruidegom tegen afgunstige blikken van andere mannen. Want omdat de bruid schuilgaat achter haar sluier, is haar verschijning anoniem. Zij heeft geen status. Zij bevindt zich in zekere zin buiten het hele gebeuren. Door middel van haar sluier kan zij in elk geval een bepaalde afstand bewaren, terwijl zij toch aan het gebeuren deelneemt. Zij vormt er zelfs het middelpunt van, maar weet zich niettemin van het gebeuren af te zonderen en er zich boven te verheffen. De sluier verschaft haar noch isolatie, noch volstrekte anonimiteit, maar een soort van gezichtsloosheid.^5. Zij is nog niet echt iemand, zij is iets ongespecificeerds; zij behoort nog geen enkele man toe. Maar als het moment daar is dat de sluier opgelicht wordt, en zij even later met onbedekt gezicht aan de arm van haar man de kerk uit gaat, dan heeft zij een volledige statusverandering ondergaan. Haar gezichtsloosheid heeft zij verloren, zij is een vrouw met een naam geworden en er is nog maar één man die haar mag begeren.

De sluier bemiddelt. Hij vangt de dodelijke stralen van de afgunstige blik in zich op en neutraliseert ze. Anderzijds is de sluier ook een uitnodiging tot wederkerigheid, omdat hij de aandacht naar zich toe trekt. Hij bemiddelt in het proces van wederkerigheid. De sluier behoedt het gesluierde in zijn bijzondere betekenis en dwingt het oog er die ook aan toe te kennen.^6.

3. G. Foster, p. 167-168.

4. C. Verhoeven, p. 39.

5. R. Murphy, p. 1257.

6. C. Verhoeven, p. 40, 63.

Waarom is de bruid gesluierd en de bruidegom niet?

Volgens Erving Goffman heeft ieder van ons een stabiele definitie van zichzelf nodig om met anderen te kunnen interacteren.^1. Elke vorm van interactie zien wij als inherent bedreigend. Telkens weer moeten wij ons op een bepaalde manier presenteren en ook van de andere partij verwachten wij een zeker gedragspatroon terug. De hele dag door doen wij vreselijk ons best om niet uit onze rol te vallen. Die rol is het beeld dat wij in het contact met anderen van onszelf opgebouwd hebben. Om de interactie naar wens te laten verlopen, is het vaak heel belangrijk een bepaalde mate van afstand, van gereserveerdheid, in acht te nemen. Met name in ambivalente en ambigue situaties blijkt het nemen en houden van afstand in sociale relaties van cruciaal belang te zijn.

Over de ambivalente status van de maagd is

1. E. Goffman, 1967, p. 49.

[p. 681]

eerder al uitgebreid gesproken. Met behulp van de bruidssluier weet de bruid afstand te bewaren in een situatie waarin zij hoogst kwetsbaar is. Omgeven door een complex aan ritueel zal zij namelijk een ingrijpende statusverandering ondergaan. Ritueel dient om statusverschillen te bevestigen. Het herinnert de groep aan de positie die elk lid inneemt met betrekking tot ieder ander en in relatie tot het grotere systeem.^2.

Dat de bruid gesluierd moet zijn tijdens het huwelijksceremonieel en de bruidegom niet, heeft alles te maken met de sociale structuur van de samenleving. De man hoeft zichzelf niet te verhullen, hij kan vrijuit rondkijken en iedereen kan hem ook recht in het gezicht zien. Maar het gezicht van de bruid gaat schuil achter een sluier. Zij heeft nog weinig of geen status en het versluieren van haar gezicht is een uiting van schaamte en respect. Haar sluier staat symbolisch garant voor haar maagdelijkheid. De bruid moet maagdelijk het huwelijk ingaan, maar voor wat betreft de bruidegom: bij hem maakt het niet veel uit. Zijn al of niet ongerepte staat is een nauwelijks ter zake doende bijkomstigheid. Maar wat voor hem niet ter zake doet, kan voor de bruid een kwestie van leven of dood zijn, in sommige culturen althans. Het gebruik van de bruidssluier is dus tevens te beschouwen als een weerspiegeling van de dominantie van de man over de vrouw. Het wijst op een ondergeschikte positie van de vrouw in onze samenleving.

2. E. Leach, 1968, p. 524.

Conclusies

Over een op het eerste gezicht zo triviaal onderwerp als de bruidssluier valt bij nader inzien heel wat te zeggen. De naam kledingstuk verdient de bruidssluier nauwelijks, maar aan de andere kant is er moeilijk een onderdeel van het bruidstoilet te noemen waaraan zo'n grote en diepe betekenis wordt gehecht als aan de sluier. Hij wordt tot een symbool. Hij bemiddelt tussen het gesluierde en het oog van de wereld. Op deze manier brengt hij een wederkerigheid tot stand tussen de bruid en de wereld om haar heen. De gecompliceerdheid van het symbool blijkt veel groter te zijn dan je in het begin zou denken. Een hele wereld moet hier ter sprake gebracht worden. En de complicaties nemen bij wijze van spreken nog toe, naarmate de bruidssluier doorzichtiger is. Je kunt niet zeggen dat hij het gesluierde verbergt, maar ook niet dat hij het toont.

Is de bruidssluier enerzijds een symbool van maagdelijkheid en reinheid, zoals je samenvattend wel mag stellen, anderzijds laat hij een seksuele potentie doorschemeren. Het beste bewijs hiervoor is wel te vinden in de gewoonte om de sluier waarmee de bruid zich tooit op haar huwelijksdag, naderhand te gebruiken als hemeltje boven de wieg van het kind.

Terzelfdertijd dient de bruidssluier om de bruid te beschermen tegen de blikken van andere mannen, terwijl hij toch ook hun nieuwsgierigheid opwekt. Door de aandacht op de bruid te vestigen geeft de sluier haar een speciale betekenis.

In de oudheid geloofde men dat de bruidssluier de bruid verdedigde tegen boze geesten en demonen. In dit verband zou je hem ook als afweermiddel tegen het boze oog kunnen opvatten. Het zou interessant zijn dit aspect van de bruidssluier nog verder uit te zoeken, maar binnen de beperking van een artikel als dit lijkt het me helaas onmogelijk daar gefundeerd genoeg op in te gaan.

Het gebruik van de bruidssluier hangt verder nauw samen met de sociale structuur van onze samenleving. Het feit dat de bruid gesluierd moet zijn en de bruidegom niet duidt op de lage sociale positie die de vrouw inneemt ten opzichte van de man.

Tot slot wil ik nog opmerken dat de bruidssluier vier eeuwen vóór Christus al gedragen werd en nu, meer dan tweeduizend jaar later, nog steeds niet is afgeworpen. Wel is het zo dat hij met de jaren steeds doorzichtiger is geworden en dat niemand tegenwoordig meer schijnt te weten waar het dragen van de sluier eigenlijk op slaat. Ook het vinden van litera-

[p. 682]

tuur over dit onderwerp bleek geen eenvoudige opgave te zijn; er is ontzettend weinig over geschreven. Maar gedragen wordt de bruidssluier nog steeds en de vraag naar een klassiek bruidstoilet met sluier neemt de laatste jaren zelfs toe, zoals ik in welingelichte kringen heb mogen vernemen. De tijd dat het bruidspaar in spijkerpak en cowboylaarzen de kerk in kwam zetten, is wel zo'n beetje voorbij. Tegenwoordig kiest men weer óf voor een huwelijk ‘in stijl’, óf voor geen huwelijk. Dit lijkt mij niet louter een modeverschijnsel; het lijkt me de uitdrukking van een bepaalde behoefte die er onder de mensen in onze huidige maatschappij bestaat.

Onze samenleving levert ons uit aan experts en anonieme instanties of individuen die allemaal voor een heel klein deel in onze menselijke behoeften voorzien. Vaak worden we geboren in ziekenhuizen en sterven we er ook. Eerste menstruatie, het huis uit gaan, ziekte, menopauze, pensioen: het zijn allemaal belangrijke gebeurtenissen in een mensenleven die merendeels onopgemerkt voorbijgaan. Maar het zouden stuk voor stuk gelegenheden voor een ‘rite de passage’ kunnen zijn. In plaats van traumatische ervaringen of desoriënterende, eenzame episodes worden het dan momenten waarop grote veranderingen in het leven erkend en bewust beleefd worden.^1. Maar de moderne maatschappij heeft andere dingen aan haar hoofd dan zulke behoeften en kan maar moeilijk het geduld opbrengen om alle symbolen waarin de ziel zich uitdrukt, te ontsluieren. We leven in een gesegmenteerde maatschappij en de verschillende levenssferen laten zich niet zo makkelijk verenigen. Het is geen wonder dat mensen er weer behoefte aan krijgen om een belangrijke statusverandering, zoals van ongehuwd naar gehuwd, niet ongezien te laten passeren.

Dat betekent: niet langer in de alledaagse plunje de kerk binnenwippen om er als man en vrouw weer uit te schieten, maar onder de blik van familie, vrienden en kennissen als bruid en bruidegom in vol ornaat naar het altaar schrijden om elkaar het jawoord te geven. Op het moment dat het huwelijk wordt gesloten, slaat de bruid met een elegant gebaar haar sluier naar achteren en mag de bruidegom haar kussen. Na afloop verlaat zij met onverhuld gezicht aan de arm van haar echtgenoot de kerk. Het meisje is tot vrouw geworden.

1. B. Meyerhoff, p. 132.

[p. 683]

Literatuur

bartelink, g.j.m., Mythologisch Woordenboek, Prisma, Utrecht/Antwerpen 1969 (p. 132).

douglas, mary, Purity and danger, Routledge, London 1966.

dundes, alan, ‘Wet and dry, the evil eye: an essay in Indo-European and Semitic worldview’ in: Alan Dundes (ed.), The evil eye. A folklore casebook, Garland Publishing, New York/London 1981 (p. 257-312).

foster, george m., ‘The anatomy of envy: a study in symbolic behavior’ in: Current Anthropology, vol. 12, nr. 2 (p. 165-202).

goffman, erving, Interaction ritual. Essays on face-to-face behaviour, Penguin Books, Harmondsworth 1967.

guardini, romano, Ehe und Jungfräulichkeit, Hermann Rauch, Wiesbaden 1926.

hastrup, kirsten, ‘The semantics of biology: virginity’ in: Shirley Ardener (ed.), Defining females, London 1978.

Kirchenlexikon, Herder Verlag, Freiburg 1883 (band 2, kolom 1216-1217).

leach, edmund, ‘Ritual’ in: Intern. Encycl. Soc. Sciences, Free Press/Macmillan, New York 1968 (vol. 13, p. 520-26).

leach, edmund, ‘Levels of communication and problems of taboo in the appreciation of primitive art’ in: Anthony Forge (ed.), Primitive art and society, Oxford U.P., London/New York 1973 (p. 221-234).

le fort, gertrud von, Die Ewige Frau, München 1953.

meyerhoff, barbara, ‘Rites of passage: process and paradox’ in: Victor Turner (ed.), Celebration: Studies in Festivity and Ritual, Washington 1980 (p. 109-135).

molin, jean-baptiste/mutembe, protais, Le rituel du mariage en France du XIIe au XVIe siècle, Beauchesne, Paris 1974.

murphy, robert f., ‘Social distance and the veil’ in: American Anthropologist 1964 (vol. 66, p. 1247-1257).

schmidt, leopold, Hochzeitsbrauch im Wandel der Gegenwart, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1976.

sehrle, eugen, Deutsche Hochzeitsbräuche, Diederichs Verlag, Jena 1937.

simmel, george, The sociology of Georg Simmel. Translated, edited and with an introduction by Kurt H. Wolff, Free Press, New York 1950.

simmel, georg, On women, sexuality and love, Tr. Guy Oakes, Yale U.P., New Haven/London 1984.

Trouwen in het wit - twee eeuwen bruidskleding, van ‡ 1765 tot 1976. Het Nederlands Kostuummuseum, Den Haag 1976.

verhoeven, cornelis w.m., Symboliek van de sluier, Roepingreeks Nr. 5, Standaard, Amsterdam 1961.

vermeulen, h., ‘Bruidssluier, bruidskaars en huwelijksring’ in: Tijdschrift voor liturgie, Afflichem z.j. (Gr. 8), p. 95-99).

weber kellermann, ingeborg, Die Deutsche Familie. Versuch einer Sozialgeschichte, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1974.