De Gids. Jaargang 148

[p. 793]

Buitenlandse literatuur

P.J. de Voogd
Wyndham Lewis' Snooty Baronet, een sleutelroman voor de jaren dertig

De gouden tijd van de sleutelroman in Engeland is vermoedelijk de periode tussen de wereldoorlogen toen Evelyn Waugh, Anthony Powell, Aldous Huxley en Wyndham Lewis in het genre de toon aangaven. Vooral Lewis, die weinig anders schreef dan romans waarin op bedekte maar herkenbare wijze bestaande personen satirisch worden geportretteerd. Lewis buit alle mogelijkheden van het genre uit, met plezier en zonder enig respect voor levenden of doden, fatsoensnormen of goede smaak. Hij is gruwelijk ‘unfair’ en schroomt niet de allerkleinste persoonlijke details te verwerken. Lewis kreeg dus regelmatig moeilijkheden met zijn uitgevers.

In 1936, zes jaar na voltooiing en nadat het al door twee andere uitgevers was geweigerd, werd de publikatie van Roaring Queen door Jonathan Cape afgelast uit angst voor smaadprocessen (het is pas in 1973, zestien jaar na Lewis' dood, in kleine oplaag door Secker & Warburg gepubliceerd). Men kan begrip opbrengen voor Cape, want Roaring Queen bevat hartige portretten van H.G. Wells en Arnold Bennett, Rebecca West, Nancy Cunard (als ‘Baby Bucktrout’ door het lezen van Lady Chatterley's Lover in de war geraakt en verliefd op de tuinman), Virginia Woolf, Gertrude Stein en vele anderen. Het genre zelf wordt op de hak genomen door de geijkte lokatie voor eigentijdse sleutelromans te nemen, het landhuis à la Huxleys Crome Yellow, en de persoonlijke satire is hard. De onuitstaanbare Brian Howard - die door Evelyn Waugh in Brideshead Revisited als Anthony Blanche wordt opgevoerd - heet bij Lewis ‘Daniel Butterboy’; alleen al in de naam ziet men hoeveel harder Lewis' satire is. Virginia Woolf is duidelijk herkenbaar in Rhoda Hyman (de voornaam naar de hoofdpersoon van The Waves, de sexueel suggestieve achternaam door Lewis verzonnen) met de ‘drooping intellect-ravaged exterior of the lanky and sickly lady in Victorian muslins’. Zij heeft zojuist een literaire prijs ontvangen voor het plegen van schaamteloos plagiaat - Bloomsbury heeft Lewis dit soort satire nooit vergeven.

Roaring Queen was een nevenprodukt van Lewis' meesterwerk, The Apes of God, in eerste instantie door hemzelf in 1930 uitgegeven, bijna zeshonderdvijftig bladzijden lang, en vermoedelijk met Finnegans Wake de minst uitgelezen roman van deze eeuw. In The Apes of God wordt vrijwel de gehele Engelse literaire ‘scene’ van de jaren twintig - van de Sitwells en de Bells tot Eliot, Spender en Joyce - genadeloos op de korrel genomen, met alle stilistische middelen Lewis eigen, en dat waren er nogal wat. Niet alleen door de zeer complexe schrijftechniek is Apes moeilijk te lezen, maar ook en vooral doordat het ‘sleutel-gehalte’ dusdanig gedetailleerd is dat alleen de echte kenners van de periode de roman gniffelend zullen lezen.

Een veel directer toegankelijke sleutelroman van Wyndham Lewis is Snooty Baronet, vorig

[p. 794]

jaar heruitgegeven door de Black Sparrow Press (zoals altijd zeer fraai) met een uitvoerig textueel apparaat en verklarend commentaar van de Lewis-kenner Bernard Lafourcade. Snooty Baronet werd in 1932 door Cassell uitgegeven en is sindsdien nooit herdrukt, op een facsimile in kleine oplaag door Haskell House in 1971 na. ‘Directer toegankelijk’ wil overigens niet zeggen dat Snooty Baronet gemakkelijk wegleest. Wat Julian Symons in het algemeen van Lewis' stijl heeft gezegd - ‘the most astonishing style in modern English literature... exclamatory, parenthetical, loaded with image, metaphor and epithet’ - gaat zeker ook op voor Snooty Baronet, waarin in een dicht netwerk van allusies en citaten wordt verwezen naar Samuel Butler en Edmund Burke, Melville's Moby Dick, Lawrence (zowel D.H. als Lawrence of Arabia, soms verwarrend gelijktijdig), Rousseau (niet Jean-Jacques maar de Douanier), Sinclair Lewis en Lewis Sinclair, en nog tientallen anderen, keurig geïdentificeerd door Bernard Lafourcade.

Snooty Baronet is geschreven in een groot aantal verschillende stijlen, waaronder die van de hard-boiled detective, de damesroman en het oosterse verhaal, reclamejargon, de stijl van de populaire roddelpers, van reisgidsen en pornoromans en jongensboeken. Het verbluffende geheel wordt recht gedaan met Lafourcades geleerde frase: ‘deconstructive decentering of fiction’.

Ik geef enige voorbeelden. In de volgende passage bekijkt Snooty de charmes van een van zijn vriendinnen; binnen hetzelfde semantische veld worden register en beeldspraak van totaal verschillende genres op komische wijze dooreen geklutst:

My eye was flashing about all over her and then sweeping off into the apartment and swooping back top-speed, to dash itself against a cliff of peach-lit marble, or thud down upon a nipple, smack!

Of de volgende reisverslag-achtige en absurdnationalistische observatie, waarin de ‘Chiltern Hundreds’ zijn veranderd in ‘Western Hundreds’ om toch vooral maar het quasi-literaire evenwicht met ‘eastern desert-lands’ te verkrijgen:

How I have longed in Persia for the gentle british housefly! To human eyes the two look absurdly alike. But what a profound difference there is between the nice decorous winged creature of the Middlesex kitchen, or of a farmyard of the Western Hundreds, and these venomous winged pests, in these eastern desert-lands.

Of, om bij het begin te eindigen, de verrassende eerste bladzijde waar, na de schitterende openingszinnen vol objectieve beschrijving - ‘Not a bad face, flat and white, broad and weighty... The door opened. Grasping the forward jamb, a large man thrust out one leg, which was straight and stiff’ - de grote verrassing komt:

The face was mine. I must apologize for arriving as it were incognito upon the scene... But my very infirmity suggested such a method. I could hardly say: ‘The taxi stopped. I crawled out. I have a wooden leg!’ Tactically, that would be hopelessly bad. You would simply say to yourself, ‘This must be a dull book. The hero has a wooden leg. Is the War not over yet?’ and throw the thing down in a very bad temper, cursing your Lending Library.

Zoals in deze passage, wordt de lezer door de hele roman heen in bepaalde rollen gedrukt en op het verkeerde been gezet, niet in het minst omdat stijlen en citaten niet helemaal blijken te kloppen, verwachtingspatronen steeds worden doorbroken, en ondanks alle externe beschrijving een subjectieve vertekening plaats vindt die alles te maken heeft met het feit dat Snooty Baronet wordt verteld door ‘Snooty’ zelf, Sir Michael Kell-Imrie, 17th Baronet, bijgenaamd Snooty (dat betekent zoveel als verwaten en bekakt), gewond in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog, en niet alleen lichamelijk, met een houten been en een zilveren plaat in zijn schedel, auteur van een Hemingway-achtig werk getiteld Big Game of the Great Deeps, en van een pseudo-wetenschappelijke studie in de

[p. 795]

trant van de behaviourist J.B. Watson, People Behaving.

Het onzinnige verhaal van Snooty Baronet heeft weinig om het lijf. Snootys literaire agent Humph wil dat hij een boek schrijft over de Mithras-verering in Perzië, en heeft alvast geregeld dat hij aldaar gegijzeld zal worden door een struikrover; de publiciteit zal de verkoop van het nog te schrijven boek bevorderen. Snooty neemt een van zijn maîtresses, Val, mee in de hoop dat zich tussen haar en Humph iets moois gaat ontwikkelen (en hij zo van haar af komt). Ze reizen naar Perzië via de Provence, waar een bezoek wordt gebracht aan Snootys beste vriend, de dichter en stierenvechter Rob McPhail. In Perzië loopt alles iets anders dan gepland. Val en Humph hebben een vreselijke hekel aan elkaar, de struikrover laat veel te lang op zich wachten, wanneer hij eindelijk op komt dagen schiet Snooty in het schijngevecht Humph echt dood, expres; Val loopt waterpokken op, en aan het einde van het boek bevindt Snooty zich in Istanbul met een nieuwe maîtresse en een nieuwe literaire agent.

‘Humph’ is Snootys bijnaam voor Captain Humphrey Cooper Carter, die tot in alle uiterlijke details een portret is van Rupert Grayson, auteur van reisverhalen en rijke medefirmant van de uitgeverij Grayson & Grayson in Curzon Street, die de handelseditie van The Apes of God had uitgebracht in 1931 en die ook, in hetzelfde jaar waarin Snooty Baronet bij Cassell uitkwam, Lewis' Marokkaanse reisverslag Filibusters in Barbary uitgaf. Het is kenmerkend voor Lewis dat hij zonder enige aarzeling Grayson, met wie hij in onderhandeling was over Filibusters in Snooty Baronet portretteert als een door louter onbenullen omringde leeghoofdige kwast - ‘Nothing conceived in the brain of Humph could by any possibility be important’ - die aan het einde van de roman door Snooty in koelen bloede en met enig plezier wordt afgeschoten. Het is eigenlijk verbazingwekkend dat Filibusters in Barbary nog door Grayson werd uitgegeven, even verbazingwekkend als het vreemdlate moment, in 1938, zes jaar te laat, waarop Grayson door zijn advocaten een boze brief laat schrijven over Snooty Baronet. Het bevestigt een beetje het beeld dat we van ‘Humph’ krijgen. Rupert Grayson was overigens in 1973 nog steeds boos, zoals blijkt uit zijn bittere opmerkingen over Lewis in zijn memoires Stand Fast, the Holy Ghost.

Wie niet boos werd was ‘Val’. Zij speelt een belangrijke rol in de roman en het relatief lange tweede hoofdstuk is geheel aan deze ‘Chelsea Enchantress, model 1930 (great reduction in price)’ gewijd. Ze schrijft bedenkelijke werkjes die in Parijs en Milaan privé worden uitgegeven, ‘erotic autobioffalry’ (een joyceaanse samenvoeging van ‘autobiography’ en ‘offal’, slachtafval), ze giechelt voortdurend, tot in bed toe (‘Picture to yourself a dentist who giggled all the time while he was yanking your tooth out’ - op zich een opmerkelijke metafoor voor de liefdesdaad) en wordt tot in de allerkleinste details neergezet als een onuitstaanbaar ijdele trut. Lewis modelleerde Val op een zekere Marjorie Firminger, door Lewis' biograaf Jeffrey Meyers beschreven als een rijke, dwaze vrouw. Zijzelf liet de wereld weten dat ‘Val’ in Snooty Baronet op haar was gebaseerd en ging er later prat op dat ze in de roman voorkomt (het deed er kennelijk niet toe hoe). Op verzoek van Meyers schreef ze een uitvoerig relaas over de periode waarin ze Lewis kende, No Quarter, en een uittreksel daarvan onder de kenmerkend onnozele titel ‘Laughing with Wyndham Lewis’. Ook haar in Parijs uitgegeven romannetje Jam To-Day bevestigt overvloedig de indruk die het onbarmhartige portret in Snooty Baronet van haar geeft.

Nou mogen de portretten van Val en Humph nog zo goed gelukt zijn, het lijkt wel alsof Lewis met een kanon op muggen schiet. Temeer waar veel belangrijker figuren op het tweede plan of zeer terloops worden gesatiriseerd. Bijvoorbeeld het belangrijke linkse uitgevershuis van Victor Gollancs, dat als ‘Gollywogs & Ogpu’ voorkomt in Snooty Baronet (‘gollywog’ betekent lappenpop en de ogpu was de voorloper van de kgb). Of twee van Lewis' bêtes noires, D.H.

[p. 796]

Lawrence en Arnold Bennett, die het kort na hun dood (respectievelijk in 1930 en 1931) moeten ontgelden. ‘No Englishman can use the word thigh any more, Lawrence has made it sound so idiotic’ is een typerend terloops zinnetje, zoals de uitdrukking ‘I take my hat off’ wordt aangegrepen om te vertellen: ‘that was a favourite piece of heartiness, employed to clinch a dishonest puff, by the great fictionreviewer-king of the Evening Mail’ (Bennett die hier, net als in Roaring Queen, wordt neergezet als onbetrouwbare plugger van middelmatige romans werkte voor de Evening Standard; er bestond geen Mail). Nadat Humph Snooty heeft gevraagd een boek over Mithras te schrijven, vraagt Snooty zich het volgende af, in de langste passage in Snooty Baronet die aan D.H. Lawrence wordt gewijd:

Had D.H. Lawrence, I wondered, gone off the deep-end about Mithras? There was at least a sporting chance that he had, it was worth trying.
There sure enough, among the small library made up of his life's work, which I found au grand complet in the bookshop, was what I had come to look for. A big bloodshot design (all in Corrida saffron and hemoglobin vermilion) of a sadly oversexed bull, pawing the dust-cover, at once drew my attention: it announced the fact that I had not placed my reliance in Lawrence in vain. A fountain of steam spurted from the distended nostril of the animal. Above the towering crescent of its horns were printed in bold black the four words -
sol invictus - bull unsexed
Here was the cosy D.H. Lawrence atmosphere immediately!

Dit, te zamen met enkele bladzijden bar slecht geschreven zogenaamde tekst uit dit natuurlijk niet-bestaande werk, en door heel Snooty Baronet heen voorkomende verwijzingen naar ‘the Gospel according to St. Lawrence’ laat er geen twijfel over bestaan dat voor Lewis het de mortuis niet gold.

Toch blijven Humph en Val het voornaamste doelwit van Lewis' satire, en moet men zich afvragen waarom Lewis deze onbenullen zoveel aandacht schenkt, zoals George Orwell zich in 1932 in een brief aan Brenda Salkeld afvroeg of Lewis' felle offensief tegen Gertrude Stein niet pure verspilling van energie was. De latere kritische receptie van Stein stelt Orwell in het ongelijk. Wanneer men Val beschouwt als representatief voor (en produkt van) Bloomsbury is ook zij zeker als fenomeen belangrijk genoeg om satirisch belicht te worden. Hoe ‘Bloomsbury’ (Lewis gebruikte het als adjectief) Val is moge uit het volgende blijken:

She pulled her upper lip down, settling her face into what she considered the well-bred mayfairish prim-lipped mask of the ingénuedébutante false-decorum - a trick contracted at the same time as the mannish starched shirt-waist and Radclyffe Hall neck-wear, stiff and male to a fault. ‘Oh, she is Jane Crewe. The Crewes are very rich - they have just taken a big house in Cremorne Square, they give big parties to all the Olivia-Margery-Joyce-Hughie and Julian set.’

De namen en verwijzingen zijn voortreffelijk gekozen, en het ‘mayfairish’ en het adres in Chelsea geven duidelijk aan dat ‘Bloomsbury’ niet meer de buurt bij het British Museum is, maar een beweging en een begrip. Zo was in de 18e eeuw ‘Grub Street’, aanvankelijk een straat waar veel broodschrijvers woonden, het begrip waarmee de literaire subcultuur werd aangeduid die door Alexander Pope in het magistrale satirische gedicht The Dunciad onderuit wordt gehaald, waardoor tientallen onbelangrijke figuren voorgoed zijn gefixeerd. En zoals Pope de toenmalige Poet Laureate beledigde door hem in The Dunciad op één lijn te plaatsen met onbeduidende tijdgenoten, zo wordt, door alle aandacht die aan Val en Humph wordt besteed, in Snooty Baronet ‘Bloomsbury’ verlaagd tot het niveau van Val en Humph. In tegenstelling tot The Apes of God wordt in Snooty Baronet ook geen enkele poging ondernomen om Bloomsbury's schrijfstijlen te parodiëren - pa-

[p. 797]

rodie immers neemt zijn doelwit betrekkelijk ernstig. In dat kader past de weigering zelfs maar een poging te doen Lawrence's schrijfstijl te parodiëren in de passage uit Sol Invictus - Bull Unsexed. Lewis geeft ons slechts langdradig en kinderlijk gewauwel over primitieve godsdiensten. Wat in The Apes of God nog het zwaarste geschut van zorgvuldige stijlparodie waardig werd geacht, wordt in Snooty Baronet over één kam geschoren met zijn laagste voortbrengselen, en als verachtelijk afgedaan.

De enige figuur die niet geheel negatief wordt geportretteerd is de dichter Rob McPhail, ‘one of the few authentic poets now writing in English’, die Snooty's afkeer van Bloomsbury deelt. Hij is gemodelleerd op Lewis' vriend Roy Campbell, die in 1931 het lange satirische sleutelgedicht over de twintiger jaren, The Georgiad, had gepubliceerd. Campbell was een romanticus en geïnteresseerd in Mithras (zie bijvoorbeeld zijn bundel Mithraic Emblems van 1936) èn hij bewonderde Lawrence. Er is dan ook wel enige spot te ontdekken in Lewis' uitbeelding van Campbell, zowel in The Apes of God waarin hij de superviriele Zulu Blades is, als in Snooty Baronet waarin de indolente en zachtmoedige playboy McPhail (ook die naam impliceert enige kritiek) door een stier op de horens wordt genomen. Dat McPhail gewelddadig aan zijn einde komt is overigens op zich niet vreemd. Bij Lewis is weinig karakters een lang en gelukkig leven beschoren.

De dood van McPhail benadrukt ook het onaangename karakter van de vertellende hoofdpersoon Snooty zelf. In kenmerkende uitersten heeft hij het eerst over een ‘unfortunate occurrence’, later over een ‘ridiculous accident’, zijn behaviouristische kijk op de wereld maakt hem vreemd gevoelloos. In een sleutelpassage staat Snooty voor de etalage van een hoedenmaker waarin een mechanische pop een hoed op en afneemt. Gefascineerd toekijkend retourneert Snooty het gebaar, totdat hij zich ineens bewust wordt dat hij op zijn beurt wordt gadegeslagen door een geamuseerde voorbijganger. Snooty's commentaar op deze Marx Brothers' Duck Soup-scène is als volgt:

As the man at my side observed me putting on my hat, I was for the first time placed in the position of the dummy! I saw all round Behaviour as it were - for the first time. I knew that I was not always existing, either: in fact that I was a fitful appearance. That I was apt to go out at any moment, and turn up again, in some other place - like a light turned on by accident, or a figure upon a cinematographic screen. - and must I confess it? I was very slightly alarmed.

Uiteindelijk blijkt Snooty het belangrijkste satirische doelwit van Snooty Baronet te zijn, een ‘ill-mannered and lunatic puppet’, zoals Lewis hem omschreef in een brief aan Campbell. Op het moment dat Snooty Humph neerschiet geeft hij de verbijsterde Val een knipoog, ‘a slow and owlish, mirthless, clock-work wink’: als een vreugdeloos mechanisme. Wyndham Lewis had in Time and Western Man in 1927 al omstandig betoogd dat Watson's Behaviourisme een mens beledigt en reduceert tot een verzameling voorspelbare gebaren en reacties, en had ook gewaarschuwd (bijvoorbeeld in Paleface in 1929) dat dit gekoppeld aan Lawrence's primitivisme gemakkelijk kon leiden tot door veronderstelde natuurwetten gesanctioneerde gewelddadigheid. Een en ander wordt in Snooty's dramatische monoloog geïllustreerd, waardoor Snooty Baronet in laatste instantie een sleutel geeft tot het tijdperk waarin het geschreven werd.