De Gids. Jaargang 148

[p. 681]

dood en leven
G. van Benthem van den Bergh
Kernwapens: is minder beter?

President Reagan heeft in 1982 het acronym salt (Strategic Arms Limitation Talks) weten te vervangen door start (Strategic Arms Reduction Talks). Als uitgangspunt voor die besprekingen stelde hij een wederzijdse vermindering van veertig procent van de kernwapenarsenalen voor. Onder druk van het Congres hebben de Verenigde Staten - vóór de Sovjet Unie zich eind 1983 van de start terugtrok - ook het proefballonnetje opgelaten van het build-down-voorstel, dat in beginsel inhield dat voor iedere nieuwe geplaatste kernkop meer dan één oude kernkop zou worden ontmanteld. Modernisering zou dan tot geleidelijke verkleining van de kernwapenarsenalen leiden. Gorbatsjov heeft Reagan nu overtroefd en een deep cut van vijftig procent voorgesteld. Al is een dergelijke vermindering niet erg waarschijnlijk - alleen al door het onmiddellijk opgekomen probleem van de asymetrische samenstelling van de respectieve kernwapenarsenalen - is hij eigenlijk wel wenselijk? Het antwoord lijkt vanzelfsprekend. Kernwapens zijn immers een kwaad, zij het voor de voorstanders van nucleaire afschrikking een noodzakelijk kwaad. Vermindering van een kwaad kan niet anders dan goed zijn.

Hier wreekt zich de onjuiste veronderstelling, dat dit kwaad geleidelijk uit de wereld zou kunnen worden geholpen. Maar kernwapens zijn evenmin meer weg te denken als het vuur. En evenzeer als mensen het vuur moesten leren beheersen (een ontwikkeling die Goudsblom zo duidelijk heeft beschreven^1.) zullen ze dat met de kernwapens moeten leren. Hoe? Vooralsnog zit er niets anders op dan de kans op een kernoorlog zo klein mogelijk te maken en te houden. Pas als de rivaliteit tussen de goortmachten van karakter zal veranderen - mede onder invloed van de dwang tot samenwerking, die uit het gevaar van een kernoorlog voortvloeit - kunnen andere mogelijkheden ontstaan.

De kans op een kernoorlog is nu zeer klein - als gevolg van wat misschien het beste ‘de zekerheid van onzekerheid’ genoemd kan worden. Geen van beide grootmachten kan er zeker van zijn dat een ernstige politieke crisis niet tot wapengeweld zal leiden. Geen van beiden kan er zeker van zijn dat een dergelijke militaire confrontatie - van hoe geringe omvang ook - ‘beperkt’ kan worden gehouden en niet zal escaleren tot het kernwapenniveau. En als eenmaal kernwapens zijn ingezet, kunnen ze er niet zeker van zijn dat de nucleaire slagenwisseling beperkt kan worden en niet tot een allesvernietigende kernoorlog zal uitgroeien. Deze zekerheid van onzekerheid over het gedeelde gevaar van een kernoorlog, waarin niet meer zoals vroeger de politieke leiders zelf en hun familie en vrienden buiten schot kunnen blijven, beïnvloedt derhalve onder de huidige omstandigheden het hele scala van mogelijk conflictgedrag. Het houdt de grootmachten in toom - en houdt ze zelfs af van het laten oplopen van politieke spanning tot crisisniveau.

Maar, zo kan men vragen, is er niet een enorme overkill? Zou een vermindering van vijftig procent niet de vernietigingsvermogens aanzienlijk terugbrengen en het onderling vertrouwen kunnen versterken? ‘Onderling vertrouwen’ is echter geen functie van aantallen kernwapens, maar van de stabiliteit van de kernwapenbalans, van de verwachting dat geen van beide rivalen de kwetsbaarheid van het eigen grondgebied en de onkwetsbaarheid van het kernwapenarsenaal van de tegenstan-der - oftewel de verzekerde vernietiging - zullen kunnen opheffen.

In dat geval werkt ‘afschrikking’: ook een verrassingsaanval (first strike) is zinloos, omdat de getroffene in dezelfde mate kan terugslaan als de aanvaller heeft gedaan. Daarom is van meet af aan veel aandacht besteed aan het verzekeren van de onkwetsbaarheid van de kernwapenarsenalen. Dat heeft onder meer geleid tot de zogenaamde triad: kernwapens op

1. J. Goudsblom, ‘Vuur en Beschaving. De Domesticatie van Vuur als Beschavingsproces’ (i), De Gids, Jg. 147, Nr. 4, mei 1984.

[p. 682]

bommenwerpers, op land gestationeerde lange afstandsraketten (icbm's) en op raketten op onderzeeërs (slbm's). Dat heeft ongetwijfeld bijgedragen aan een vergroting van de kernwapenarsenalen - naast het streven naar superioriteit, of een symbolisch afgeleide daarvan. Maar in ieder geval: hoe meer en hoe beter gespreid de kernwapenarsenalen, hoe moeilijker een first strike kan slagen en hoe stabieler de politieke verhouding tussen de rivalen zal zijn. Immers, ook al is er in feite geen gevaar voor een first strike, er kan door bepaalde wapenontwikkelingen wel een (al of niet gemanipuleerde) angst voor ontstaan. In de Verenigde Staten propageerden defensieconservatieven het window of vulnerability - scenario, waarin de Russische icbm's in één klap de Amerikaanse icbm's zouden uitschakelen. De Amerikaanse president zou niet durven terugslaan, omdat hij daarmee de vernietiging van de Amerikaanse steden zou bewerkstelligen. Dat een dergelijke waanvoorstelling (technisch onmogelijk, krankzinnig riskant voor de Sovjetunie) kon opkomen ondanks de stabiliteit van de kernwapenbalans, geeft aan hoe riskant een minder goed verzekerde kwetsbaarheid-onkwetsbaarheidsbalans zal kunnen zijn. Ter verzekering van onkwetsbaarheid - en daarmee ter verkleining van de kans op een kernoorlog - was meer derhalve beter dan minder.

Onlangs is daar nog de ‘nucleaire winter’ bijgekomen. Een kernoorlog van enige omvang - hoe groot precies, daarover bestaat nog geen overeenstemming - zal een sterke daling van de temperatuur op aarde teweegbrengen. Dat is het gevolg van de wereldwijde verspreiding in de atmosfeer van kleine rookdeeltjes die zullen opstijgen uit de massale branden die door kernexplosies worden veroorzaakt. Zelfs in de tropen zou de temperatuur tot nul graad kunnen dalen. Voedselproduktie zou afgebroken en waarschijnlijk niet meer opgevat kunnen worden. In de gematigde zones zouden overlevenden zich helemaal niet meer kunnen redden.

De klimatologische en ecologische gevolgen van een kernoorlog blijken dus nog veel erger te zijn dan men vroeger dacht. De vernietiging is verzekerd op een manier die niet meer in rechtstreekse ‘schade’ (een zo en zo groot percentage van de industrie en van de bevolking) valt uit te drukken. Een overzicht van de resultaten van onderzoek in de Sovjetunie naar global consequences of a nuclear war besluit dan ook met de woorden: ‘Should nuclear fire start, it will spare no one.’^2. Het ‘nucleaire winter’-effect versterkt dus bij beide rivalen de afschrikwekkende werking van het gevaar van een kernoorlog. Het paradoxale is nu, dat het pas optreedt bij meer dan een bepaald (nog onbekend) aantal kernexplosies. Maar die grenswaarde ligt in ieder geval lager dan de ruim twintigduizend kernkoppen waar de twee rivalen nu over beschikken. Belangrijker is nog dat de grenswaarde waarschijnlijk ook beneden de voor een first strike benodigde hoeveelheid ligt. Met andere woorden: zelfs al zou een first strike kunnen slagen dan zorgt het ‘nucleaire winter’-effect ervoor dat deze toch suïcidaal zal zijn, of althans dat de kans daarop groot is.^3.

Het ‘nucleaire winter’-effect houdt dus in dat vermindering van het aantal kernwapens de kans op een kernoorlog kan vergroten. Als met meer zekerheid kan worden vastgesteld wat de grenswaarde is, is ook het antwoord gegeven op de vraag: Hoeveel is genoeg? of beter: Hoeveel minder mag niet? Het is dan heel goed mogelijk, dat vermindering met veertig of vijftig procent te veel zal blijken (alleen al omdat voor een first strike niet alle kernwapens nodig zijn).

Het ‘nucleaire winter’-effect maakt in ieder geval nog duidelijker dan ‘de zekerheid van onzekerheid’ dat nucleaire ‘afschrikking’ zijn gebruikelijke betekenis verloren heeft. De rivalen schrikken niet meer elkaar af, ze worden in toom gehouden door een gemeenschappelijk gevaar, dat alleen door bepaalde vormen van samenwerking kan worden verminderd.

Het ‘nucleaire winter’-effect maakt ook strategische defensie (het sdi) overbodig: de aanvaller vernietigt zichzelf ook zonder vergelding, zodat geen angst voor een first strike meer

2. A.S. Ginsberg, G.S. Golytsin en A.A. Vasiliev, ‘Gobal Consequences of a Nuclear War: a review of recent Soviet studies’, in World Armaments and Disarmament SIPRI Yearbook 1985, London en Philadelphia, 1985, pp. 107-126.

3. Voor een sceptische beoordeling zie ‘The Nuclear Winter Debate’, in Strategic Survey 1984-1985, IISS, London, 1985, pp. 23-27.

[p. 683]

hoeft te ontstaan.

Blijft een dilemma. Het ‘nucleaire winter’-effect kan de stabiliteit van de kernwapenbalans vergroten, evenals de dwang tot terughoudend gedrag en tot samenwerking van de nucleaire grootmachten. Het kan de kans op een kernoorlog uitermate klein maken en dat voor onbepaalde tijd. Maar als er toch een kernoorlog zou uitbreken brengt deze wereldwijd een onherstelbare vernietiging teweeg.

Als daarentegen de deep cuts van Reagan en Gorbatsjov een proces van geleidelijke vermindering van de kernwapenarsenalen tot een minimaal niveau (bestaande uit onkwetsbare kernwapens, waartegen geen strategische verdedigingssystemen zouden mogen worden toegestaan) op gang zou brengen, zou de balans anders worden.^4. De gevolgen van een kernoorlog zouden een groot deel van de wereld alleen indirect bereiken - zij het dat de economische ontwrichting enorm zou zijn. Ook voor de strijdende partijen zouden de gevolgen van een kernoorlog minder ernstig zijn, zij het nog steeds van apocalyptische omvang. Maar de stabiliteit van de kernwapenbalans zou minder kunnen worden, omdat de verleiding aan de patstelling te ontsnappen en het wederzijdse wantrouwen over de mogelijke gevolgen van wetenschappelijk en technologische doorbraken zouden blijven bestaan. Dat heeft ook nadelige gevolgen voor de beperkte samenwerking tussen de rivalen, nodig om de kans op een kernoorlog zo klein mogelijk te houden.

Hoe dit af te wegen? Een kleinere kans op een grotere catastrofe tegen een grotere kans op een kleinere catastrofe? Maar dit ‘groter’ en ‘kleiner’ betekenen niet hetzelfde en zijn ook niet exact te kwantificeren.

Daarom is misschien de enige uitweg uit het dilemma de conservatieve leus: ‘Je weet wat je hebt, maar je weet niet wat je krijgt.’ Het ‘nucleaire winter’-effect draagt bij tot het nog verder in toom houden van de rivalen en versterkt de dwang tot samenwerking. Als daar op den duur een minder gevaarlijke en stabiele ‘minimum’ oplossing uit kan voortkomen is dat nog beter. Erg waarschijnlijk is dit voorlopig niet. In dat licht bezien komen de voorstellen van Reagan en Gorbatsjov te vroeg - afgezien natuurlijk van hun propagandistische waarde ter voorkoming van het topgesprek.

15 oktober 1985

4. Carl Sagan heeft een vermindering bepleit tot 10% van de huidige arsenalen om het nucleaire winter effect te ontgaan. Dat zou betekenen dat de nucleaire arsenalen van de grootmachten ongeveer even groot zouden moeten worden als die van Frankrijk (na uitvoering van de huidige programma's). Het is weinig waarschijnlijk dat de Verenigde Staten en de Sovjet Unie dat ooit zouden aanvaarden. Zie C. Sagan, ‘Nuclear War and Climate Castrophe: some policy implications’, Foreign Affairs, Vol. 62, 1983-84, pp. 257-297.