De Gids. Jaargang 148

[p. 576]

Buitenlandse literatuur
Enkele aspecten van het futurisme

Inleiding
Willem G. Weststeijn
Futurisme: een internationale beweging

Zelden kan het begin van een nieuwe beweging in de kunst zo precies worden vastgesteld als bij het futurisme: 20 februari 1909. Op die dag publiceerde de Italiaanse dichter Filipo Tommaso Marinetti (1876-1944) in de Parijse krant Le Figaro zijn vermaard geworden ‘Oprichting en Manifest van het Futurisme 1909’. In dit manifest haalde Marinetti fel uit tegen al het bestaande in de kunst. Hij hekelde de bewondering voor de klassieke meesters, de ingeslapen museumcultuur, de nutteloze aanbidding van het verleden.

‘Laat het desnoods zo zijn voor stervenden, zieken en gevangenen:-het bewonderenswaardige verleden is misschien een balsem op hun wonden, omdat voor hen de toekomst is afgesloten... Maar wij willen er niets meer mee te maken hebben, met dat verleden, wij, jonge, sterke futuristen!’^1.

Het verleden is voor de zieken en zwakken, de toekomst voor de sterken. Marinetti legt daarom de nadruk op moed, kracht, energie en geweld, elementen die hij verbindt met het dynamische leven van de grote stad dat beheerst wordt door de techniek:

‘Moed, vermetelheid en rebellie zullen essentiële elementen van onze poëzie zijn.
Tot nu toe verheerlijkte de literatuur de peinzende onbeweeglijkheid, extase en slaap. Wij willen de agressieve beweging verheerlijken, de koortsachtige slapeloosheid, de snelle passen, de salto mortale, de oorvijg en de vuistslag.
Wij verklaren dat de grootsheid van de wereld verrijkt is met een nieuwe schoonheid: die van de snelheid. Een race-auto, zijn motorkap versierd met dikke buizen als slangen met explosieve adem... een ronkende auto die als hij rijdt op een mitrailleur lijkt, is mooier dan de Nikè van Samotrake.’^1.

Marinetti's programmatische manifest baarde veel opzien in Europa en lokte talloze reacties uit. Het waren echter vooral Italiaanse kunstenaars die zich rond Marinetti groepeerden en zijn principes in hun werk begonnen toe te passen. In veel overzichten over de moderne kunst wordt het futurisme dan ook beschreven als een bijna uitsluitend Italiaanse aangelegenheid. Dit is misschien ook wel logisch: anders dan stromingen als romantiek en realisme bestaat de twintigste-eeuwse avant-garde uit een aantal tegelijkertijd opererende en dikwijls rivaliserende groeperingen (surrealisme, dada, expressionisme, constructivisme et cetera). Voor al deze groeperingen is er een apart etiket. Wie op de een of andere manier afstand nam van Marinetti, bijvoorbeeld door hem niet te volgen in zijn aanbidding van de toekomst en de techniek, kreeg een benaming die beter

1. Geciteerd naar de vertaling van het manifest die is opgenomen in F. Drijkoningen en J. Fontijn: Historische Avantgarde. Amsterdam, 1982, blz. 65-71.

1. Geciteerd naar de vertaling van het manifest die is opgenomen in F. Drijkoningen en J. Fontijn: Historische Avantgarde. Amsterdam, 1982, blz. 65-71.

[p. 577]

paste dan ‘futurist’.

Toch zijn er verschillende redenen het futurisme minder beperkt te zien. In de eerste plaats was het futurisme de eerste avantgardistische beweging in de Europese kunst die zowel dichters, schrijvers, schilders, beeldhouwers, architecten als musici onder één noemer verenigde. Eerdere stromingen in de moderne kunst, zoals het kubisme, bleven beperkt tot de schilderkunst. De principes van het futurisme golden voor de hele kunst en het futurisme kon als eerste claimen de opvolger te zijn van de tot dan toe heersende stroming, het symbolisme.

Een tweede, nog belangrijker punt is dat verscheidene uitgangspunten die Marinetti heeft verwoord in zijn manifest uit 1909 en in latere geschriften als algemene principes van de avant-garde gezien kunnen worden. Een van deze algemene principes is: de absolute breuk met het verleden. De verschillende avantgardistische stromingen hebben dit elk op hun eigen manier uitgewerkt en hebben zich beslist niet, zoals de Italiaanse futuristen, alle expliciet op de toekomst gericht. Het principe op zich vinden we echter overal, zowel bij de Russische futuristen, die Tolstoj en Dostojevski ‘van boord van het schip van de moderne tijd wilden gooien’, als bij de alles ontkennende dadaïsten. Andere algemene principes hebben te maken met de rol van de kunst in de maatschappij en de aard van de kunst. Marinetti beschouwde de kunst niet als iets dat alleen maar persoonlijk genoegen oplevert en los staat van het dagelijks leven, maar als een bron van energie die in staat is het leven te regelen en te veranderen. Kunst doordringt het leven. Zij doet dit niet door het leven realistisch uit te beelden en daarmee als het ware achter het leven aan te lopen, maar door het scheppen van nieuwe vormen die op zich zelf bestaan en niet met de werkelijkheid verbonden hoeven te worden. De abstracte schilderkunst, Marinetti's parole in libertà en ‘het woord als zodanig’ van de Russische futuristen zijn alle uitingen van dezelfde grondgedachte.

Er is veel schreeuwerigs en onsympathieks in het futurisme van Marinetti en zijn groep: de nadruk op kracht en geweld (wat later uitliep in openlijk heulen met het fascisme), het verheerlijken van de oorlog en ook de matige kwaliteit van de kunstprodukten die ze opleverde. Over dat laatste schreef de Duitse expressionist Franz Marc in 1912: ‘Ik kan me niet onttrekken aan de vreemde tegenspraak dat ik hun ideeën, althans voor het grootste deel, briljant vind, maar ik geen enkele twijfel heb over de middelmatigheid van hun werk.’

Ook dit kan ertoe hebben bijgedragen dat de benaming futurisme geen grotere weerklank gevonden heeft: men wilde liever niet met Marinetti en zijn groep geassocieerd worden (de enige andere groepering van belang die de naam heeft overgenomen, het Russische futurisme, heeft iedere invloed van Marinetti altijd ten stelligste ontkend). Niettemin komt Marinetti de eer toe het futurisme zijn naam en de Europese avant-gardekunst voor het eerst een theoretische inhoud gegeven te hebben. Dit wil niet zeggen dat zijn rechtstreekse invloed op andere avant-gardebewegingen groot is geweest; wel treffen we belangrijke aspecten van deze bewegingen in een bepaalde vorm reeds aan in het Italiaanse futurisme.

Wat het futurisme precies is beantwoordt dit nummer van De Gids niet. Dat is ook onmogelijk. De beschrijving van enkele ontwikkelingen, mogelijke invloeden, reacties, een hoogtepunt tonen de verrassende veelzijdigheid van deze basisbeweging van de moderne kunst echter voldoende aan.